Сто гадоў таму на планеце таксама лютавала пандэмія. Смяротна небяспечны від грыпу — «іспанка» — дайшоў да самых далёкіх куткоў планеты. Піша Андрэй Акушка.
1918 год быў чацвёртым, апошнім годам Першай сусветнай вайны. Менавіта тады ў і без таго спакутаваны свет прыйшла новая бяда — «іспанка». Большасць даследчыкаў упэўненыя, што новы від грыпу з’явіўся 4 сакавіка 1918 года на адной з амерыканскіх вайсковых баз у штаце Канзас. У гэты дзень салдат Альберт Гітчэл паскардзіўся на галаўны боль і высокую тэмпературу. Сімптомы нагадвалі грып, таму Альберта шпіталізавалі. Але Гітчэл быў кухарам і кантактаваў з дзясяткамі вайскоўцаў. Тыя заразілі іншых — і праз некалькі дзён на базе ўжо хварэла больш за паўтысячы чалавек.
Праз некалькі тыдняў хворых стала 1100 і 48 з іх памерлі (сам Альберт ачуняў і пражыў яшчэ паўстагоддзя). Амаль усе яны былі маладымі, здаровымі хлопцамі, у той час як ад звычайнага грыпу паміраюць перш за ўсё людзі састарэлыя і з хранічнымі хваробамі. Гэты насцярожыла аднаго з афіцэраў, палкоўніка Шрэйнера. Ён напісаў рапарт камандаванню ў сталіцу, але на ягонае папярэджанне не звярнулі ўвагі.
11 сакавіка першы выпадак хваробы быў зарэгістраваны за тысячы кіламетраў ад Канзаса — у Нью-Ёрку. Амерыканскія вайскоўцы тады якраз грузіліся на караблі, каб дабрацца да Еўропы і змагацца з немцамі. У красавіку яны завезлі новы грып у Францыю. Там ён імкліва распаўсюдзіўся па акопах, дзе шчыльна сядзелі сотні тысяч жаўнераў. А праз палонных перакінуўся і на другі бок фронту. У маі першыя хворыя былі выяўленыя ў горадзе Брэслау на ўсходзе тагачаснай Германіі (цяпер Уроцлаў у Польшчы).
Прыкладна тады ж іспанка трапіла на тэрыторыю былой Расійскай імперыі. Вясной яна была зафіксаваная ў Адэсе, а 13 жніўня датуецца першы выпадак у Беларусі — у Мсціславе. Колькі нашых суайчыннікаў загінула ад віруса сто гадоў таму, сказаць цяжка. Войны, якія тады ішлі на нашай тэрыторыі, не дазваляюць знайсці адказ на гэта пытанне. Да таго ж лекары часта ставілі хворым на іспанку іншы дыягназ — тыф. У кожным разе лік ішоў як мінімум на дзясяткі тысяч.
Сутыкнуўшыся з першымі выпадкамі, медыкі разгубіліся. Яны бачылі, што гэта нейкі незвычайны грып. Твар пацыента сінеў, чалавека выварочваў кашаль, а лёгкія быццам бы нешта раз’ядала знутры. Нараджалася шмат тэорый, што здарылася, нават такая, што на Зямлю вярнулася чума.
Тады яшчэ не ведалі, што вірус пераносяць і тыя, хто выглядае здаровым. Салдаты-пераносчыкі спакойна ехалі ў адпачынак і везлі «падарунак» дамоў. Менавіта так у чэрвені 1918-га хвароба трапіла ў брытанскі Манчэстэр і імкліва захапіла горад. За паўтара месяца захварэла больш за 100 тысяч, вялікую частку складалі дзеці.
Тое самае адбывалася шмат дзе. Але ў Манчэстэры знайшоўся чалавек, які вырашыў змагацца з пандэміяй. Гэта быў інспектар аховы здароўя Джэймс Нівен.
Дактары супраць іспанкі
Джэймс Нівен зразумеў, што тыповы сезонны грып не можа распаўсюджвацца так хутка. Ён забіў трывогу і прапанаваў закрыць школы. Частка дырэктараў адмовілася слухаць галоўнага доктара горада, і ён нічога не змог з гэтым зрабіць. Заставалася толькі друкаваць дзясяткі тысяч памятак з рэкамендацыямі, як зменшыць шанцы падхапіць хваробу. Вы іх ведаеце, бо яны не змяніліся да сёння: мыць рукі і менш кантактаваць з іншымі людзьмі.
Намаганні Нівена, хоць і выглядалі барацьбой з ветракамі, усё ж не прайшлі дарма. Некаторыя калегі прыслухаліся і пачалі ўводзіць меры засцярогі, ведаючы, што хвароба перадавалася паветрана-кропельным шляхам. Дактары і медсёстры пачалі насіць маскі, якія выкідалі адразу пасля змены. Праўда, многія ўсё адно захварэлі. Ды і масак на ўсіх не хапала.
На жаль, гэта былі толькі паўмеры. Людзі працягвалі наведваць тэатры і стадыёны, а хвароба захоплівала новыя гарады і краіны. Яна забіла тысячы людзей, а ўлады забаранялі пра гэта пісаць у прэсе — нават калі спынялася прамысловасць, як шахты пад Ньюкаслам, дзе ў ліпені хварэла 70% рабочых.
Магчыма, чыноўнікі апамяталіся б і ўвялі каранцін. Вось толькі ў жніўні іспанка (тады яна была ўжо вядомая пад гэтым іменем) адступіла. Большасць хворых ачуняла. Нівен занатаваў у сваім дзённіку, што 3 жніўня 1918-га сітуацыя палепшала.
Свет супакоіўся, не ведаючы, што самы жах толькі пачынаецца.
Вірус вяртаецца
Напрыканцы лета 1918-га вірус муціраваў і вярнуўся. Цяпер ён мог забіць чалавека за суткі ці нават хутчэй. Другая хваля пайшла з некалькіх краін, адной з якіх зноў сталі ЗША. Да канца восені пандэмія дабралася нават да самых аддаленых месцаў планеты. Ахвяраў стала больш, людзі захлыналіся крывавай макротай і адыходзілі на той свет. Але працягвалася вайна, якой надавалі значна больш увагі, чым небяспечнай хваробе.
У канцы верасня перапоўненыя караблі з амерыканскімі вайскоўцамі — у тым ліку заражанымі — накіраваліся ў Еўропу. Сотні памерлі, не даехаўшы да Старога Свету, і іх целы проста выкінулі ў мора, бо на суднах не было месцаў для іх захавання.
Тыповым прыкладам быў карабель «Левіяфан». Ён пераўтварыўся ў плывучы лазарэт яшчэ да адыходу ад прычалу. 120 жаўнераў адправілі на бераг, бо яны не маглі вытрымаць дарогу. Далей было толькі горш: за першыя паўтара сутак падарожжа захварэлі 700 чалавек. Праз тыдзень іх было ўжо 2 тысячы. Тое самае рабілася і на іншых суднах, за што яны былі празваныя «караблямі смерці».
Памерлых было ў разы больш, чым у першую хвалю, хаваць гэта станавілася цяжэй — і па арміях краін Антанты папаўзлі чуткі. У хваробе вінавацілі ў тым ліку немцаў, якія нібыта ўжылі новы від хімічнай зброі. Праўда, у лістападзе 1918-га вайна скончылася, і стала зразумела, што Германія тут ні пры чым.
Тым часам сітуацыя стала крытычнай. Напрыклад, у Лондане не працавалі многія крамы, а траціна паліцэйскіх захварэла. Рэзкага ўсплёску злачыннасці не здарылася толькі таму, што крымінальныя элементы таксама пакутавалі ад віруса.
У асобных гарадах дайшло да таго, што целы памерлых не хавалі па некалькі тыдняў. Тыя, хто павінен быў гэтым займацца, ляжалі хворыя. Ды і трун на ўсіх не хапала. Часам, каб вырашыць праблему, усіх хавалі ў вялізнай брацкай магіле, проста кінуўшы туды целы.
Запозненыя меры
Дактары працягвалі шукаць прычыну іспанкі. Яны даследавалі макроты, але знаходзілі толькі звычайныя бактэрыі: вірусы ў аптычных мікраскопах было не разгледзець. Прыходзілася распрацоўваць метады супрацьдзеяння хваробе інтуітыўна.
Нівен і яго калегі распаўсюджвалі ўлёткі і навуковыя фільмы. Расказвалі пра гігіену і неабходнасць адмены масавых мерапрыемстваў. Нарэшце іх пачулі. У Францыі міністэрства ўнутраных спраў у канцы 1918-га загадала закрыць тэатры, сінематографы, рынкі і гандлёвыя цэнтры. Але рэалізацыя загаду пакідала жадаць лепшага.
Першай краінай, што ўспрыняла небяспеку сур’ёзна, стала нейтральная Іспанія, ад якой хвароба і атрымала сваю назву. Летам 1918-га яе ўрад звярнуў увагу на чыгункі і караблі, праз якія хвароба прыйшла на Пірэнейскі паўвостраў. Усіх, хто прыязджаў з-за мяжы, размясцілі ў каранцінных цэнтрах. А марскія парты пераўтварылі ў рэгіёны суцэльнага каранціну.
Праўда, і там не ўсё было гладка. Рашэнне адмяняць ці не адмяняць масавыя мерапрыемствы дазволілі прымаць муніцыпалітэтам. У рэгіёнах палічылі, што забарона свята ўраджаю ў канцы жніўня знішчыць мясцовую эканоміку. Да таго ж урад традыцыйна рэлігійнай Іспаніі не рызыкнуў забараніць набажэнствы. Адно і другое паспрыяла ў выніку распаўсюджванню хваробы.
Восенню 1918-га амаль усе дзяржавы зразумелі неабходнасць змагання з пандэміяй. У кожнай краіне і кожным горадзе гэта рабілі па-свойму. Найбольш паслядоўна дзейнічалі ў паўднёваафрыканскім Кейптаўне. Там стварылі 14 складоў, дзе можна было знайсці бясплатныя ежу і лекі. Па дамах хадзілі валанцёры, якія дапамагалі хворым. Для соцень маленькіх грамадзян, чые бацькі знаходзіліся ў цяжкім стане ці сканалі, зрабілі спецыяльныя дзіцячыя дамы. Масавыя мерапрыемствы забаранілі, а рух транспарту абмежавалі. 14 тысяч гараджан усё роўна загінулі. Але дактары ўпэўненыя: калі б не гэтыя захады, смяротнасць была б вышэйшай.
Апошняя хваля
На мяжы 1918—1919 гадоў каранцін дзейнічаў ужо шмат дзе. Людзі ў масках на вуліцах і абмежаванні ў перамяшчэнні сталі звычайнай справай. Гэта было дарэчы, бо ў першыя месяцы 1919-га пачалася трэцяя хваля пандэміі.
Хваробу зноў распаўсюдзілі вайскоўцы. Першая сусветная скончылася, і салдаты вярталіся дадому, захапіўшы з сабой вірус. Але ахвяраў на гэты раз было менш. Тых, хто прыязджаў з-за мяжы, правяралі. А калі падазравалі іспанку, вымушалі заставацца на каранціне. Хвароба стала патроху адступаць. Магчыма, з-за гэтых перасцярог, а магчыма, таму што значная частка насельніцтва ўжо перахварэла і атрымала імунітэт. Хоць асобныя выпадкі фіксаваліся нават вясной 1920-га (часам іх называюць чацвёртай хваляй).
Мы і сёння не ведаем, колькі людзей тады загінула. Звычайна медыкі пішуць, што хвароба захапіла паўмільярда чалавек. А забіла — ад 17 да 50 мільёнаў. Назваць больш дакладныя лічбы наўрад ці рэальна. Больш-менш адэкватная статыстыка вялася толькі ў Еўропе і ЗША, але і там цяжка было зразумець, памёр чалавек ад іспанкі ці ад звычайнага грыпу. А ў іншых рэгіёнах з падлікамі было зусім кепска. Напрыклад, Кітай быў падзелены на некалькі частак, якія ваявалі паміж сабой. І ніхто не лічыў, колькі жыхароў загінула з-за дзеянняў армій, а колькі з-за іспанкі. У калоніях чыноўнікі ўвогуле маглі запісаць усіх памерлых як ахвяр хваробы. Нават калі рэальнай прычынай быў голад, што ўзнік з-за злоўжыванняў.
Тым не менш памяць пра пандэмію захавалася. Напрыклад, у народа ігбо, што жыве ў Нігерыі, узнікла спецыяльнае слова для абазначэння дзяцей, што нарадзіліся ў 1919—1921 гадах. На беларускую яно перакладаецца як «тыя, хто нарадзіўся пасля грыпу».
Наступствы пандэміі
У пандэміі былі і нечаканыя наступствы. Скажам, дагэтуль лічылася, што грамадзянін абавязаны самастойна клапаціцца пра сваё здароўе. «Выжывуць мацнейшыя» — прыкладна такім быў лозунг медыцыны да Першай сусветнай.
Але іспанка вымусіла яго перагледзець. Зразумела чаму: вірусу было ўсё роўна, багаты перад ім ці бедны. Мільянер мог сканаць гэтак жа хутка, як і дворнік. А служанка прыносіла хваробу ў дом да сваёй заможнай гаспадыні — і яны паміралі побач.
У наступныя дзесяцігоддзі многія еўрапейскія краіны змянілі сістэму аховы здароўя. Дактары і лекі сталі больш даступнымі. Адным з піянераў тут быў СССР, дзе спачатку дэкларавалі ідэю абсалютнай роўнасці ўсіх грамадзян у бальніцах.
Іспанка знішчыла шмат маладых людзей ад 20 да 40 гадоў. А вінаваты быў… іх добры імунітэт! Арганізм рэагаваў на вірус занадта моцна і ў выніку забіваў сам сябе, бо антыцелы, што выпрацоўваліся ў празмернай колькасці, самі рабіліся атрутай. Але разабрацца ў гэтым вучоныя здолелі далёка не адразу. Бо прычыну іспанкі — мініяцюрны вірус — выявілі толькі праз дзесяцігоддзі, калі з’явіліся добрыя электронныя мікраскопы.
Папулярны тыктокер з Расіі тусіць у дарагіх рэстаранах Мінска: «Быццам бамжу падалі. Жарыце, на здароўе»22
Каментары