Пра скандынаўскія фільмы, полацкія сыркі, дом і паслядоўнасць. Гутарка з дырэктаркай найбуйнейшага беларускага незалежнага кінафестывалю
Прадзюсарка і рэжысёрка Воля Чайкоўская ладзіць кінафестываль «Паўночнае ззянне» з 2015 года. Сёлета фэст будзе мець бясплатны анлайн-фармат. Пагутарылі з Воляй пра тое глыбокае, што яна ўкладае ў гэты праект, чым адметнае скандынаўскае і балтыйскае кіно і пра што цяпер здымаюць беларусы.
«Не хочацца даваць вонкавым сілам уладу над сабой»
«Наша Ніва»: Чаму дэвіз сёлетняга фестывалю — «Як дома»?
Воля Чайкоўская: Таму што тэма пра дом і пра яго адсутнасць зараз у паветры. Кожны год мы абіраем дэвіз фестывалю і заўсёды, мне здаецца, добра трапляем у агульны настрой. Тое, што тэма дому будзе лейтматывам фестывалю, было вызначана яшчэ ў самым канцы 2021 года, а ў пачатку гэтага мы пачалі фармуляваць нешта больш акрэсленае.
Калі пачалася вайна, гэтая тэма стала яшчэ больш актуальнай, бо многія беларусы, якія з’ехалі ва Украіну пасля 2020 года, вымушаныя адтуль уцякаць. Таму і гутарым сёння пра перасоўванне, пра адсутнасць дома, верагодна, пра нейкую настальгію па доме, спробы шукаць яго ў іншых мясцінах і адначасова па-будысцку ставіцца да таго, што такое дом.
Для самога фестывалю гэтая тэма таксама своечасовая, бо ён ужо трэці год ладзіцца ў выгнанні, так бы мовіць, пазбавіўся дома. Зараз мы не можам паказваць свае фільмы ў Беларусі, вярнуцца ў Мінск і ў наш любімы кінатэатр «Мір». Для кінафестывалю гэта вельмі дзіўнае становішча — паказваць фільмы без уласнай пляцоўкі і быць вымушанымі перасунуцца ў анлайн.
«НН»: Наколькі гэта цяжка — рабіць фестываль у выгнанні?
ВЧ: Рабіць кінафестываль — гэта ў прынцыпе вельмі цяжкая, вялікая і ўсёабдымная праца. Калі б у 2015 годзе, калі я гэта ўсё пачынала, мне сказалі, што гэта так складана, я б яшчэ моцна падумала (усміхаецца).
Калі ты ладзіш усё гэта ў выгнанні, яшчэ і запарваешся па пытаннях бяспекі і правоў на фільмы, бо атрымаць правы на паказы ў анлайне нашмат складаней, чым калі б я атрымлівала правы на жывыя паказы ў Мінску.
Але ў гэтым ёсць і шмат радасці. Крута працаваць з камандай, рабіць нейкую значную справу. Камандны дух і ўнутраная салідарнасць паміж намі вельмі моцна натхняюць і згладжваюць эмацыйны фон.
«НН»: Чаму, нягледзячы ні на што, працягваеце рабіць фестываль?
ВЧ: Для кінафестывалю важна захоўваць паслядоўнасць, рабіць сваю справу з года ў год. Прапусціш адзін год — будзе нашмат складаней сабраць каманду і вярнуць пазнавальнасць брэнда, а таксама знайсці сілу на тое, каб згуртавацца і пачаць усё рабіць наноў.
Яшчэ адна вельмі важная прычына ў тым, што не хочацца даваць вонкавым сілам уладу над сабой, нягледзячы на ўсе перашкоды — не толькі перад фестывалем, але і перад усімі беларусамі, якія мысляць незалежна і прытрымліваюцца пэўных каштоўнасцяў.
Варта толькі спыніцца, і прастора, якую займаў фестываль, будзе захопленая, вярнуць яе будзе няпроста і ўсё згубіць сэнс.
Я параўноваю паслядоўную працу над кінафестывалем з любой іншай здаровай руцінай: спортам, ёгай, медытацыяй. Да такіх практык трэба звяртацца пастаянна і паслядоўна, тады яны будуць мець сэнс і вынік. А калі пачаць прапускаць, знікне і вынік, і матывацыя. Трэба сябе трымаць у тонусе і заахвочваць іншых не кідаць справу.
Мы таксама думаем пра сваю аўдыторыю, якой у нас ужо багата, якая нас любіць і пастаянна нам дзякуе за тое, што мы працягваем. Гэта вельмі прыемна бачыць. Калі б мы зараз спыніліся, думаю, нашы гледачы нас бы зразумелі, але ўсё роўна не хочацца пакідаць іх і наогул беларускае кіно без класнага фестывалю.
Тым больш, што мы ўзялі на сябе дадатковую місію: з 2020 года мы паказваем і беларускае кіно. Сёлета мы ўвогуле рыхтуем вялікі беларускі конкурс, які будзе адглядаць міжнароднае журы.
«Лістапад» цяпер — цалкам прадзяржаўны кінафестываль, пра яго і ягоную ролю ў падтрымцы беларускага кіно можна забыць, прынамсі на блізкую будучыню. І што, тады няма каму паказваць незалежнае і самае прагрэсіўнае беларускае кіно ў сваёй жа краіне? Мы ўзялі на сябе такую місію, і гэта вялікая адказнасць.
«НН»: Пра што цяпер здымаюць кіно беларусы?
ВЧ: Я вельмі не люблю абагульненні. Але магу сказаць, што зараз беларускія аўтары і аўтаркі здымаюць тое, на што ў іх хапае сілаў, уласнай матывацыі і сродкаў.
Пераважна гэта дакументальнае кіно, што і можна будзе заўважыць па нашым беларускім конкурсе сёлета. Гульнявога кіно ў ім практычна няма або гэта кароткія метры, зробленыя ў кінашколах.
У нашай праграме будуць фільмы пра падзеі 2020 года ў Беларусі, пра сямейныя і асабістыя драмы, пераадоленне ўласных траўмаў, пра жыццё ў эміграцыі і будаванне ўспрыняцця дома па-за межамі сваёй краіны. Усе гэтыя рэчы зараз надзённыя для беларусаў.
«Скандынаўскае кіно нібыта на дваццаць крокаў наперад ад таго месца, дзе мы цяпер»
«НН»: Чаму варта не прапусціць «Паўночнае ззянне»?
ВЧ: Таму што гэта адзіны незалежны беларускі кінафестываль, які выжыў і не прапусціў ні аднаго года. Не прапусціць, каб натхніцца на жывучасць, атрымаць пэўную энергію, пагаварыць пра тэмы, якія адназначна цікавяць нас усіх.
Напрыклад, мы адкрываем праграму ісландскім дакументальным фільмам «Уздымі планку» (Raise the Bar). Гэта суперцікавая стужка, лічу, што яна вельмі рэлевантная для беларускага кантэксту, як і ўся наша праграма. Фільм прысвечаны дзявочай баскетбольнай камандзе ў Ісландыі, якая сутыкнулася з вельмі моцнымі патрыярхальнымі ўстаноўкамі і гендарнай няроўнасцю, хаця ў Ісландыі нібыта даўно ўжо раўнапраўе. Гэта гісторыя пра барацьбу, пра ўнутраную матывацыю трэнера, які працуе з дзяўчатамі-падлеткамі. Нягледзячы на пагрозы, ён не толькі вучыць іх змагацца за свае правы ў спорце, але і ў цэлым распавядае ім, што дзяўчаты і жанчыны маюць права сябе абараняць, быць гучнымі, патрабаваць і атрымліваць ад гэтага свету нароўні з мужчынамі.
У звязку з фільмам мы ладзім анлайн-дыскусію з удзелам рэжысёра фільма «Уздымі планку» і нашай вядомай баскетбалісткай Кацярынай Сныцінай. Вельмі спадзяюся, што і фільм, і дыскусія будуць вялікім натхненнем для беларусаў, каб пашыраць сваё ўяўленне пра рэчаіснасць і глядзець, якога ўзроўню можа быць барацьба, у тым ліку барацьба за правы жанчын. Усе беларусы зараз жывуць у такім кантэксце, што пра нейкую іншую барацьбу, акрамя барацьбы з дыктатурай, усе забылі, гэта лічыцца непрыярытэтным, а, на маю думку, гэта ўсё ўзаемазвязана. Не хочацца, каб забываліся на каштоўнасныя рэчы, бо каштоўнасці з’яўляюцца падмуркам для будаўніцтва новай Беларусі.
Насамрэч кінафестываль — гэта перш за ўсё не пра кіно, а шмат у чым пра людзей і камунікацыю, таму запрашаем на «Паўночнае ззянне» і за гэтым. Уся наша праграма даступная абсалютна бясплатна ў анлайне з 20 па 30 лістапада згодна з раскладам. Да ўсіх дыскусій таксама можна далучыцца анлайн і таксама бясплатна.
А падтрымаць каманду кінафестывалю сёлета можна данатамі, якія мы запусцілі зусім нядаўна. Нам вельмі патрэбная падтрымка для таго, каб працягваць рабіць тое, што мы робім, каб прывезці беларускіх рэжысёраў на нашыя афлайн-паказы ў Талін і Вільню, каб паслядоўна будаваць сваю кінафестывальную інфраструктуру і даваць нашым гледачам доступ да суперкласнага кіно з Беларусі, з паўночных і балтыйскіх краін, каб ладзіць адукацыйныя мерапрыемствы і дыскусіі.
«НН»: Якія тры рэчы варта разумець пра паўночнаеўрапейскае кіно?
ВЧ: Зноў-такі, вельмі не люблю абагульненні, а гаварыць агульна пра такіх розных і самабытных скандынаўскіх і балтыйскіх рэжысёраў і рэжысёрак — гэта проста злачынства. Але калі так стаіць пытанне, то перш за ўсё мяне захапляе ўзровень эмпатыі тых, хто робіць гэтае кіно, і глыбіня тэмаў, якія яны закранаюць.
Лічу, гэта падыход да кіно з вялікай любоўю да чалавека, якая праз мову кіно знаходзіць розныя формы, але гэта заўсёды вельмі пранікнёна. Мне здаецца, скандынаўскае кіно — гэта тое, што пакарае сэрца.
Яшчэ адна рэч: з пункту гледжання здольнасці рабіць практычныя рэчы ў паўночнаеўрапейскім кінематографе працуюць вельмі ўмелыя людзі. Напрыклад, дацкія мантажоры і сцэнарысты — нешта неверагоднае, яны дасканала выбудоўваюць драматургію нават у дакументальных фільмах, не кажучы пра гульнявыя. У нашай праграме, напрыклад, будзе фільм дацкага рэжысёра «Дом з аскепкаў». Гэта гісторыя дзіцячага дома ва ўсходняй Украіне, куды трапляюць дзеткі, у якіх п’юць бацькі. Тое, як там выбудаваныя сюжэтная лінія і драматургія, — гэта проста вышэйшы пілатаж.
Яшчэ захапляе інклюзіўнасць, тое, што сярод тэмаў ёсць персанальныя драмы, траўмы, у тым ліку псіхалагічныя. Карацей, паўночныя еўрапейцы вельмі прагрэсіўна мысляць. Для беларусаў глядзець скандынаўскае кіно — гэта нібыта знаходзіцца на дваццаць крокаў наперад ад таго месца, дзе мы зараз, усмоктваць дух свабоды і шмат чаму вучыцца.
«Полацкія сыркі з пандачкамі для мяне адзін з сімвалаў дома»
«НН»: У сёлетнім маніфесце «Паўночнага ззяння» вы пісалі, што «ўсе мы носім свае дамы з сабою». Што гэта значыць для вас?
ВЧ: Гэта пераробленая цытата Уладзіміра Караткевіча, і яна для мяне вельмі важная. Гэта пра ўнутраны стрыжань і ўнутраную сілу, пра спробу гэта захоўваць, нягледзячы на ўсе вонкавыя абставіны, якія вельмі часта бываюць трэшовымі. Калі глядзець на нашу рэчаіснасць, чалавек не надта створаны для таго, каб жыць шчаслівае жыццё, і шчасце — гэта нешта вельмі часовае.
Гэта гісторыя пра ўнутраную арыентацыю на сябе і на гуманістычныя каштоўнасці, без якіх выбудоўваць здаровую камунікацыю і здаровае грамадства немагчыма.
Ёсць яшчэ адзін узровень разумення. Дзе б я ні апынулася, недзе ўсё роўна застаецца дом, дзе я вырасла, мова і многія іншыя рэчы з дзяцінства, якія мяне фарміруюць. Гэта мой дом, і, падсвядома ці не, гэтыя рэчы знаходзяцца заўжды ўнутры мяне.
«НН»: Але ж ёсць, напэўна, і нейкія матэрыяльныя рэчы ці людзі, якія даюць вам адчуванне дома, так?
ВЧ: Адназначна. Чалавек — істота сацыяльная, мы не існуём у ізаляцыі. Пастаянна пішу маме, што сумую па сваіх кнігах, званю ёй і прашу іх мне паказаць. Мы ж матэрыяльныя істоты, нам трэба нешта памацаць і некага абняць. Са мной, напрыклад, жыве мая котка, падабраная на станцыі метро «Плошча Якуба Коласа», — дзе котка, там і дом.
Я, напрыклад, вельмі сумую па полацкіх сырках з пандачкамі, для мяне гэта адзін з сімвалаў дома. Ці часам думаю пра магчымасць прыехаць у Віцебск, адкуль я родам і дзе не была столькі гадоў. Што такое Віцебск, як ён зараз выглядае? Якое там паветра, як дыхаецца? Хацелася б гэта зрабіць, прыехаць туды з камерай і крутой міжнароднай кінакамандай, мець магчымасць здымаць там сваё кіно. Я веру, што гэта са мной яшчэ адбудзецца.
«НН»: Як вас змянілі тыя восем гадоў, што вы робіце фестываль?
ВЧ: Напэўна, я стала больш моцная. Каардынацыя кінафестываляў і любых вялікіх праектаў — гэта справа, якую ты не ацэньваеш рэалістычна, калі яе пачынаеш. Калі я пачынала «Паўночнае ззянне», мне было 28 гадоў, і я ўвогуле нічога не разумела, проста рабіла ўсё інтуітыўна. Адзінае, што ў мяне заўжды была ўпартасць, цвёрдае разуменне, што я ведаю, як трэба рабіць, а астатняе падцягвалася.
І ў чалавечым, і ў прафесійным плане я вельмі моцна змянілася, ды і Беларусь змянілася, прайшла праз розныя этапы. Памятаю этап эйфарыі, адчування, што ўсё магчыма, у 2019 годзе гэта быў і слоган фестывалю. Тады мы святкавалі пяцігоддзе «Паўночнага ззяння». Адчувалася, што Беларусь і Мінск робяцца свабоднымі, адкрытымі, дэмакратычнымі і класнымі, што мы рухаемся ў правільным кірунку і ёсць адліга, адбываецца шмат культурніцкіх мерапрыемстваў.
Пасля 2020 года гэты вектар развіцця рэзка развярнулі. Год таму я размаўляла са сваімі сябрамі, з кім раней вучылася на журфаку і хто цяпер працуе ў журналістыцы, крытыцы і іншых сферах, звязаных з мастацтвам. Мы з імі зразумелі, што
краіну і Мінск па колькасці мерапрыемстваў і месцаў, куды можна схадзіць, адкаціла быццам бы на ўзровень пачатку 2000-х гадоў. Шмат якія мерапрыемствы ўжо не тыя, людзі паз’язджалі ці баяцца рабіць тое, што яны рабілі раней.
Гэта вялікая траўма і на персанальным, і на грамадскім узроўні. У нас было ўяўленне, што мы рухаемся ў правільным кірунку, а цяпер мы мусім адаптаваць і перанакіроўваць увесь наш досвед, кантакты. Атрымліваецца, у нейкім сэнсе мы ўжо не прывязаныя геаграфічна да беларускай тэрыторыі, яна занятая нейкай іншай вонкавай сілай, цёмнай, якая нас туды не пускае. Мы хапаемся за паветра, быццам тонем і спрабуем выплысці, робім рухі рукамі і нагамі, каб нейкім чынам сябе ўратаваць. У маёй камандзе больш за 20 чалавек, якія знаходзяцца па-за Беларуссю, і нават пры такіх умовах з прычын бяспекі мы не раскрываем людзей.
Зараз усе ўжо прызвычаіліся да гэтага дыскамфорту. Але, з пункту гледжання асабістага росту, у выпадку са «Ззяннем» для мяне гэта выпрабаванне 80-га ўзроўню. Калі ты робіш такое мерапрыемства ў такіх абставінах, узровень крызіс-менеджменту зашкальвае, у нас няма ніякай яснасці, якой будзе наша будучыня.
У мяне часта пытаюцца, як змянілася колькасць нашай аўдыторыі ў параўнанні з мінулым. Я магу назваць лічбы, але гэта тое самае, што параўноваць непараўнальнае. Бо мы кажам пра розныя абставіны: жывыя паказы ў кінатэатры з абмежаванай колькасцю месцаў у зале і анлайн-паказы з неабмежаванай колькасцю гледачоў, але на якія гледачы могуць набыць абанемент ці атрымаць доступ да ўсёй праграмы бясплатна. Кожны год сітуацыя змяняецца.
Пра што будзе казаць, калі мы пабачым, што ў нас знізілася ці павялічылася колькасць гледачоў? Мы жывём у эміграцыі, у час рэпрэсій, нас пазбавілі пляцоўкі. Гэта вельмі сюррэалістычная сітуацыя для кінафестывалю. Наш сёлетні гібрыдны (анлайн + афлайн) фармат складана патлумачыць не толькі міжнародным калегам, якія не ведаюць беларускага кантэксту, але і нашай аўдыторыі.
Вядома, гэта ўсё змяняе і вельмі мяне загартоўвае, не спыняцца — гэта мая пазіцыя. Быў момант, калі ў 2020 годзе меркаванні ў нашай камандзе падзяліліся: адны казалі, што пасля жнівеньскіх пратэстаў і гвалту не трэба рабіць кінафестываль, бо ўсім цяпер не да гэтага. Другая частка падзяляла і маё меркаванне, што трэба працягваць і «далбіць, далбіць, далбіць». У выніку карпаратыўная «ззяннеўская» салідарнасць перамагла, таму што ў нас моцны маральны камандны дух: паміж «рабіць» і «не рабіць» мы заўжды выбіраем «рабіць». І колькасць гледачоў у той год, дарэчы, акурат вырасла. Кіно і мастацтва наогул ратуе ў складаны час і ўздымае дух.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ
Каментары