Кніга Францыскі Экселер «Ghosts of War. Nazi Occupation and Its Aftermath in Soviet Belarus» выйшла ў 2022 годзе ў прэстыжным навуковым выдавецтве Cornell University Press. Расказваем, пра што яна.
Аўтарка кнігі — дацэнтка кафедры гісторыі Свабоднага ўніверсітэта Берліна і навуковая супрацоўніца Цэнтра гісторыі і эканомікі Каледжа Магдаліны Кембрыджскага ўніверсітэта Францыска Экселер. Яна атрымала ступень доктара філасофіі ў Прынстанскім універсітэце, стажыравалася ў Міжнародным цэнтры гісторыі і сацыялогіі Другой сусветнай вайны і яе наступстваў пры Вышэйшай школе эканомікі ў Маскве.
Кніга атрымала літаратурную прэмію Эрнста Фрэнкеля, якая прысуджаецца штогод за кнігу аб Халакосце, яго кантэксце і наступствах, а таксама аб генацыдах ХХ стагоддзя.
Даследчыца спрабуе разабрацца, у якой ступені людзі прымалі, а ў якой падвяргалі сумненню і перайначвалі афіцыйную савецкую памяць пра вайну.
Аўтарка аналізуе пасляваенны пераслед і пакаранне савецкіх грамадзян, якіх абвінавацілі ў супрацоўніцтве з нацыстамі падчас вайны. Яна паказвае, як людзі шукалі справядлівасці, помсты альбо дапамогі ў суседзяў і суда.
Даследаванне складаецца з шасці частак. Аповед гісторык пачынае з паказу «спрэчнасці ўсходнееўрапейскага памежжа» да 1941 года. Далей разглядаюцца часы акупацыі і становішча пасля вызвалення ў 1944 годзе. Істотная ўвага звернутая на палітыку, якую праводзілі савецкія ўлады адносна людзей, якія жылі ў час вайны на акупаваных тэрыторыях. У асобным раздзеле аўтар дэманструе, як вайна адбілася на лёсах асобных семʼяў і людзей. Апошні раздзел прысвечаны аповеду пра тое, як у БССР адбывалася выбудова афіцыйнага погляду на вайну і акупацыю.
Гаворачы пра часы акупацыі, аўтарка адзначае, што немагчыма было існаваць такі доўгі час без кантактаў з акупацыйным рэжымам і вольна ці міжвольна некаторыя людзі рабіліся ўцягнутымі ў злачынствы нацыстаў. У рэгіёнах, дзе разгортвалася савецкая партызанская вайна, людзі сутыкаліся з патрабаваннямі не толькі з боку немцаў, але і з боку партызан.
Выканаеш патрабаванне партызанаў — цябе пакараюць немцы. Выканаеш патрабаванне немцаў — пакараюць партызаны.
Прычыны сувязі з немцамі ці партызанамі часта былі значна больш складанымі, чым іх паказваў спрошчаны савецкі і постсавецкі дыскурс.
І размова тут ідзе не толькі і не столькі пра супрацоўніцтва з акупантамі ці гераічную барацьбу супраць іх, а пра тое, які выбар маглі зрабіць і рабілі людзі ў абставінах, якія часта можна ахарактарызаваць як адсутнасць выбару, як гэты выбар паўплываў пасля на іх далейшае жыццё.
Вяртанне да «нармальнасці» адбывалася ва ўмовах, калі кожны ведаў і памятаў і рэальных злачынцаў, і ахвяр. І сярод першых, і сярод другіх былі суседзі, былыя аднакласнікі, сваякі.
Тое, як гэта памяталі людзі, не заўсёды ўпісвалася ў катэгорыі, якія навязваліся ўладамі. Людзі, што жылі пад акупацыяй, свой прагматычны выбар апраўдвалі неабходнасцю выжывання ў зададзеных абставінах.
Для паказу складанасцей пасляваеннага часу, фарміравання канона праўды пра вайну аўтар выкарыстоўвае лісты простых людзей да ўладаў.
Францыска Экселер таксама выкарыстоўвае матэрыялы пасляваенных судоў па пераследзе і пакаранні савецкіх грамадзян, абвінавачаных у вайсковым супрацоўніцтве з нацыстамі, распавядае пра выпрацоўку ў заканадаўстве вызначэння «здрады». Гісторык адзначае расплывістасць гэтага тэрміна, што давала магчымасць прызначыць аднолькавае пакаранне як паліцэйскаму, так і жанчыне, што працавала на кухні ў акупантаў, каб мець кавалак хлеба для дзяцей.
Аўтар адзначае і небяспечнасць змагання за справядлівасць, за гістарычную праўду.
Гісторык Ірына Раманава, якая звярнула ўвагу на гэту кнігу, у сваёй рэцэнзіі адзначае, што ў кантэксце апошніх падзей вельмі цікава для беларускага чытача будзе паглядзець на тое, як фарміраваліся ключавыя паняцці, у якіх належала апісваць мінулую вайну, найперш «усенародная партызанская вайна», і як адбывалася наданне паняццю «ўсенародная» выразнага этнанацыянальнага гучання.
Францыска Экселер даказвае, што ў прасякнутым антысемітызмам пасляваенным афіцыйным дыскурсе само паняцце «беларускі народ» насамрэч азначала выключэнне з афіцыйнага наратыву яўрэяў і як ахвяр, і як герояў.
Асобны раздзел кнігі («Змоўчванне і скажэнне: жыццё з нявызначаным») якраз і прысвечаны тым, хто не трапіў у афіцыйныя наратывы, вымушаны быў маўчаць, жыць з непрагаворанай траўмай: яўрэі як героі і ахвяры, польскія партызаны з Арміі Краёвай, жанчыны-партызанкі.
Даследаванне насычанае асабістымі гісторыямі. Аўтар запісала інтэрв’ю сама ці скарысталася пакінутымі мемуарамі. Сярод яе герояў — Вольга Бембель-Дзядок, Уладзімір Хартановіч, Хася Барнштэйн-Бяліцкая, Літман Мор, Зофʼя Бжазоўская, Васіль Быкаў, Леў Аўсішчэр, Зінаіда Суворава і Уладзімір Святлоў.
Яна піша: «Іх асабістыя жыцці не перасякаліся, па меншай меры, так, як яны ведалі. Яны размаўлялі і пісалі на розных мовах — беларускай, польскай, ідыш і рускай — і вызнавалі розныя рэлігіі: праваслаўе, каталіцызм і юдаізм. Вольга Бембель-Дзядок, рускамоўная мастачка, жыла ў Мінску; Хася Барнштэйн-Бяліцкая была сацыялісткай-сіяністкай з Гродна, Уладзімір Хартановіч — беларускім нацыяналістам і камуністам з невялікай вёскі каля Налібоцкай пушчы, а Зінаіда Суворава працавала адміністратаркай у тэатры горада Оршы».
Аўтарка здолела паказаць гісторыі выжывання гэтых людзей у зададзеных абставінах. Гэта найбольш эмацыйная частка кнігі.
Ірына Раманава звяртае ўвагу яшчэ на адзін, на яе погляд, непрыемны момант для беларускага гісторыка: «Аўтарка піша для замежнага чытача, а яму ўсё яшчэ трэба даваць уводзіны ў кароткую гісторыю Беларусі. З аднаго боку — гэта зручна і правільна — чытач будзе ведаць, што папярэднічала падзеям, кантэкст і г.д. Але з іншага — гэта сведчыць пра тое, што Беларусь для заходняга чытача (а кніга з’яўляецца навуковым, а не папулярным выданнем) усё яшчэ малавядомая краіна».
Чытайце яшчэ:
Жахлівы лёс «прыпыненай рэвалюцыі» ў Беларусі — новая кніга французскага сацыёлага Ранана Эрвуэ
Каментары