Viera Charužaja: biełaruski Če Hievara byŭ žančynaj
Jakija tut, zdavałasia b, mohuć być paraŭnańni. Jon — suśvietnaja ikona levaha ruchu, jaho viedajuć u tvar miljony. A jaje imiem nazvany dziasiatak vulic u Biełarusi i naš miascovy hatunak bezu.
07.04.2018 / 10:36
Razam z Samsung Galaxy S9|S9+ my praciahvajem naš prajekt «Biełaruskija hieraini». Raspaviadajem pra žančyn, jakija ŭvajšli ŭ biełaruskuju historyju: buntarak, mastačak, paetak. Śviedak daŭno minułych dzion i našych sučaśnic. My ŭžo znajomili vas z Emilijaj Plater, a siońnia pahłyblajemsia ŭ historyju Viery Charužaj.
Suprać Charužaj syhrała teoryja vialikich ličbaŭ. Kali b jana — sa svaimi talentami, žarściu, charaktaram — naradziłasia ŭ Łacinskaj Amierycy, kamandante Če hladzieŭsia b blakła na jaje fonie.
U ich nie tak mała supolnaha, až da kalandarnych supadzieńniaŭ. Aboje, naprykład, pražyli ŭsiaho 39 hod, aboje zahinuli ŭ pałonie ad ruk vorahaŭ, aboje, achviaravaŭšy asabistym, pakłali žyćcio za ideju suśvietnaj sacyjalistyčnaj revalucyi. Jakaja siońnia vyhladaje sprečnaj, jak siaredniaviečnaja ideja vyzvaleńnia Hroba Haspodniaha ad saracynaŭ.
CharuNžaja
Sapraŭdnaje proźvišča Viery — Charunžaja. Ale potym litara «n» zhubiłasia. Mahčyma, zdaryłasia pamyłka padčas vypraŭleńnia dakumientaŭ, ale mahli być i ideałahičnyja pryčyny. Nam siońnia ciažka zrazumieć, ale ŭ stalinskija časy navat proźvišča mahło być «kłasava čužym» i niebiaśpiečnym dla nośbita.
Viera naradziłasia ŭ Babrujsku ŭ 1903-m, jaje baćka na toj momant słužyŭ u palicyi pamočnikam prystava. Hety fakt bijahrafii paśla zamoŭčvaŭsia. Dyj Viera naŭrad ci zapomniła tatu ŭ mundziry. Joj było piać hadoŭ, kali Zachara Banifacyjeviča Charunžaha zvolnili z carskich «orhanaŭ». Uładkavacca jamu ŭdałosia paśla niekalkich hod biespracoŭja, mielijarataram. Vialikaja siamja Charunžych, dzie, aproč niaŭrymślivaj harezy Viery, byli jašče małodšyja siostry i brat, pierajechała hłybiej na Paleśsie, u Mazyr. Tut, nad Prypiaćciu, Viera skončyła škołu. Tut ža, jašče padletkam, zachapiłasia revalucyjnymi idejami.
Viera ŭstupaje ŭ kamsamoł. «Maładaja miłaja dziaŭčyna ŭ skuranaj kurtcy, u mužčynskaj šapcy» — apisvaje jaje sučaśnik i dadaje, što tak adziavalisia tady ŭsie kamsamolcy.
Jany arhanizoŭvali škoły dla niepiśmiennych, ahitavali, stajali ŭ patrulach. Ale taksama — źbirali praduktovy padatak i ŭ składzie čyrvonaarmiejskich Častak asablivaha pryznačeńnia (ČON) zmahalisia z «bandytyzmam», u tym liku z vystupleńniami sialan, aburanych novymi paradkami.
Epizod z Bałachovičam
«Heta byŭ čałaviek biez serca», — pisała pra Če Hievaru žonka Fidela Kastra, jakaja ŭciakła z Kuby ŭ Ispaniju. Jana raskazvała pra masavyja rasstreły biez suda, jakija byli na sumleńni Če.
My zusim mała viedajem pra kankretnyja dziejańni Viery Charužaj u Hramadzianskuju vajnu i paśla, kali jana padčas vučoby ŭ Minskaj partyjnaj škole taksama «zmahałasia z bandytyzmam», kali dziejničała ŭ Zachodniaj Biełarusi, dzie ŭ 1920-ja savieckaja ŭłada razharnuła šyrokuju dyviersijnuju dziejnaść.
Va ŭsich savieckich bijahrafijach Viery biez padrabiaznaściaŭ havorycca, što jana «zmahałasia z bandami bałachoŭcaŭ». Hruntujecca hučnaja zajava, vidać, na artykule «Apošniaja bajavaja staronka», jaki Viera ŭ 1923-m apublikavała ŭ «Čyrvonaj źmienie».
Havorka idzie pra Paleski pachod 20-tysiačnaj armii Bułak-Bałachoviča, jakaja, prajšoŭšy ŭvieś biełaruski poŭdzień, u listapadzie 1920-ha zaniała Mazyr. Adsiul Bałachovič płanavaŭ udaryć na Babrujsk i Barysaŭ, u toj čas, jak polskija vojski zojmuć Minsk. Urady BNR i saviecki ŭrad Bułak-Bałachovič abviaščaŭ nielihitymnymi, a siabie — načalnikam niezaležnaj biełaruskaj dziaržavy. Ale naŭrad ci jaho dziaržava była b niezaležnaja ad Piłsudskaha… Bałachovič spaźniŭsia: palaki adstupili ź Minska, nie dačakaŭšysia jaho. Čyrvonaja armija praz tydzień vybiła bałachoŭcaŭ z Mazyra.
U tym artykule Charužaja apisvaje nie bajavyja dziejańni, a, chutčej, moładzievuju tusoŭku. Jak kamsamolcy, kali Mazyr zaniali bałachoŭcy, vyjazdžajuć apošnim ciahnikom. A kali bałachoŭcy pačynajuć adstupać, kamsamolcy burapienna źbirajucca na front, a partkam im zabaraniaje… Urešcie jany «hnalisia pa śladach za pieradavymi častkami našych vojskaŭ, ale nie paśpieli schapicca z vorahami». Tak što «zmahałasia sa zbrojaj u rukach» u hetym vypadku pierabolšańnie.
Stanisłaŭ Skulski — pieršy muž Viery. Siarhiej Karniłaŭ — druhi muž Viery. Anatol Volny — kachańnie Viery.
«Samaja lepšaja epocha žyćcia»
Paśla saviecka-polskaha miru Viera z Mazyra traplaje ŭ Minsk. Trochhadovy pobyt u stalicy savieckaj Biełarusi, vučoba, maładyja hady i žadańni… Usio heta skančajecca ŭ 1924-m, kali zamiest minskaj słuchački VPŠ Viery Charužaj pad Biełastokam źjaviłasia nastaŭnica Vieranika Karčeŭskaja. U zachodniebiełaruskim padpolli Charužaja ŭziałasia stvarać kamsamolskija struktury, pašyrać kamunistyčnuju litaraturu, pravodzić schody…
Mnohich siońnia šakuje toj fakt, što ŭ Biełarusi da 1930-ch byli čatyry dziaržaŭnyja movy. Ale takaja była realnaść, i Viera — paćviardžeńnie tamu. Śviedki ŭspaminali, što jana vydatna havaryła nie tolki pa-biełarusku i pa-rusku, ale i pa-polsku. A jaŭrejskija žančyny zachodniebiełaruskich miastečak, ź jakimi jana spyniałasia pierakinucca paraj słovaŭ na idyš, uvohule prymali jaje za svaju. Viedała Viera i niamieckuju movu.
Ci chaciełasia joj źjazdžać ź Minska na padpolnuju pracu? Naŭrad ci. U Minsku Viera pakinuła sardečnuju pryviazanaść.
«Niadaŭna ź listami prynieśli fota. Ź jakoj radaściu ja doŭha hladzieła ŭ rodnyja znajomyja tvary! Byŭ tam i T. Niekalki dzion tamu nazad čytała jaho apaviadańnie i tam, miž inšym, ubačyła taki radok:
«Dobraja dziaŭčyna!.. Jaki ž padarunak joj prynieści? Voś kab kavałak nieba joj na chustku błakitnuju!»
Ujavi sabie tolki, jakoj radaściu na mianie paviejała, kolki miłaha, cudoŭnaha, niezabyŭnaha zhadałasia!.. Pamiataješ ža, napeŭna, samaja lepšaja epocha našaha žyćcia była achutanaja hetym błakitnym kavałkam nieba?..» — pisała Viera minskamu siabru S. u kancy lipienia 1925.
Hety T. — piśmieńnik Anatol Volny, ź jakim Charužuju źviazvała blizkaje siabroŭstva, a moža, i što bolšaje. Zachavalisia ŭspaminy, jak Viera biehła da jaho ŭ abdymki za kulisami jakohaści litaraturnaha vystupu. Dyj adzin ź jaje litaraturnych psieŭdanimaŭ byŭ — «Anatolka».
Minsk tady nie byŭ vialiki, usie viedali ŭsich. I kamsamołka Viera była ŭ viry kulturnaha žyćcia — jość uspaminy, jak na premjery pjesy Uładzisłava Hałubka «Kniaź Kačerhin» jana, nie strymaŭšysia, vyskokvaje na scenu i žorstka krytykuje «dziadźku Hałubka» za fryvolnaść tvoru. A Hałubok, zahrymiravany pad kniazia Kačerhina, vychodzić z-za kulisaŭ i piarečyć…
Zdymki Viery Charužaj, što zrabiła biełastockaja palicyja ŭ vieraśni 1932 hoda.
«Miarzaviec»
Viera była aryštavanaja ŭ Polščy ŭ vieraśni 1925-ha, padčas masavaj «začystki» siabraŭ Kamunistyčnaj partyi Zachodniaj Biełarusi. Siem hadoŭ jana prabudzie ŭ źniavoleńni, u žanočaj turmie «Fardon» u Bydhaščy. Umovy polskaha źniavoleńnia dazvalali Viery mnoha pisać, čytać, vučycca, kamunikavać z takimi ž maładymi biełaruskimi kamunistkami. «Nie turbujsia pra mianie: mnie dobra, tak dobra, nakolki moža być dobra ŭ turmie», — pisała jana siastry.
—
22 sakavika 1928 hoda. Bratu Vasilu.
«…Vy sabie ŭjaŭlajecie, što ja ŭžo pierad mahiłaj, a heta zusim śmiešna. Ni suchotaŭ, ni reŭmatyzmu — hetych nieadłučnych spadarožnikaŭ usich źniavolenych — u mianie jašče niama. Zamiest usich žudasnych chvarob u mianie tolki troški nie ŭ paradku serca, ale heta ž nie chvaroba, a tolki, zdajecca, vynik niervovaha razładu.
…U mianie čas lacić i lacić. Užo treciaja viasna ŭ turmie, a vosień užo budzie čaćviortaja. …Jakoje ščaście, što ŭ turmie ja ŭsio ž taki baču, adčuvaju, jak źmianiajucca pory hoda! …Chadzicie abaviazkova ŭ les i narvicie pralesak…»
—
Vyjava ściany kamiery, u jakoj siadzieła Charužaja. Na adnoj z cahlin — nadpis, jaki pakinuła Charužaja.
Ź jaje listoŭ rodnym i siabram u SSSR skłali knihu «Listy na volu». Jana vyjšła z pradmovaj Nadziei Krupskaj, udavy Lenina, ale bieź imia Viery Charužaj na vokładcy: dziela biaśpieki aŭtarki knihu padpisali psieŭdanimam «Polskaja kamunistka».
Z turmy praź listavańnie ź siabrami jana sprabuje daviedacca, čamu ž Anatol Volny nie piša joj. Tolki ŭ 1929-m daznajecca. «Toj dzień, kali ja daviedałasia, byŭ dla mianie adnym z samych horkich dzion u turmie…»
Sprava, ličyć daśledčyca Hanna Sieviaryniec, tyčyłasia skandału, jaki zdaryŭsia ŭ 1926-m, doŭha abmiarkoŭvaŭsia ŭ litaraturnych kołach Biełarusi i apisany ŭ artykule «Čyrvonaj źmieny» pad nazvaj «Miarzaviec».
Siužet taki. Volny paśla adjezdu Viery praciahvaŭ bahiemnaje žyćcio. Jon paznajomiŭsia z aficyjantkaj, zładziŭ ź joj chutkaje viasielle, na jakim hulała ŭsia litaraturnaja bahiema. Ale ŭ chutkim časie Volny straciŭ cikavaść da žonki i jana litaralna «pajšła pa rukach», staŭšy ŭrešcie prastytutkaj…
Pra toje, jak Viera pieražyła rasčaravańnie ŭ blizkim čałavieku, śviedčyć unutrana napiaty dopis «tavaryšu V.»: «Było niadrenna kožny dzień čakać pieraniasieńnia ŭ lepšy śviet, ale i ciapier niabłaha: znoŭ biarusia za knihi, za ŭroki, znoŭ, ale, užo nie raźvitvajučysia, lubujusia soncam i niebam».
Anatol Volny, darečy, u 1929-m taksama mieŭ sardečnyja pieražyvańni, razryvajučysia miž siabroŭstvam ź Michasiom Čarotam i kachańniem da jaho žonki, Hanny Savič. Volny navat prapanavaŭ joj hałoŭnuju rolu ŭ filmie «Chvoi hamoniać», jaki zdymaŭsia pavodle jaho tvora, i źvioz na zdymki…
Kali raman Charužaj z Volnym i byŭ, ličyć Hanna Sieviaryniec, dyk jon prypaŭ na samyja pieršyja hady znachodžańnia ŭ Miensku. Bo ad 1923-ha Viera była zamužam za polskim dziejačam Kaminternu Stanisłavam Skulskim-Miertensam.
Turemny list Viery da siabroŭki.
Bałchaš i novaja siamja
Charužaja prabyła ŭ polskich turmach siem hadoŭ, pakul jaje i jašče niekalkich źniavolenych nie abmianiali na polskich viaźniaŭ savieckaha Hułaha. Na stancyi Nieharełaje, pieršaj na savieckaj terytoryi, Vieru sustrakali jak hierainiu. A paśla pačalisia prablemy.
Jość mierkavańnie, što Fidel Kastra vypraviŭ Če Hievaru ŭ apošni pachod u Baliviju, kab ad jaho pazbavicca. Zanadta niazručnym dla dyktatara Kuby staŭ viečny revalucyjanier. Niešta padobnaje adbyłosia i ź Vieraj paśla vyzvaleńnia z polskaj turmy. Stalinu treba byli nie hieroi, a vinciki.
U 1935-m Charužuju prymušajuć addać orden, jakim jana była ŭznaharodžanaja padčas turemnaha źniavoleńnia, dajuć joj vymovu za «parušeńnie dyscypliny» i vysyłajuć u Kazachstan, na budaŭnictva Bałchašskaha horna-mietałurhičnaha kambinata. Viadoma, jana pracavała nie ŭ zekaŭskaj bryhadzie, a ŭ partyjnym adździele, ale pierśpiektyvy, jak pabačym dalej, byli niapeŭnyja.
Da taho pieryjadu adnosicca ŭspamin pra jaje charaktar i manieru havaryć: «Ja lubiła słuchać, kali jana, trochi kartaviačy, vymaŭlajučy šerah słovaŭ na polski manier, čytała na pamiać vieršy Mickieviča, Puškina, Lermantava. Raskazvała, što, siedziačy ŭ polskaj turmie, tak navastryła svaju pamiać, što čytała na pamiać daŭno pračytanaje…» — zhadvała jaje tavaryška pa Bałchašbudu.
Na Bałchašy Viera druhi raz vyjšła zamuž — za kamunista Siarhieja Karniłava, u ich naradziłasia dačka Hanna.
Pa danosie muža?
Jość viersija, što svaju rolu ŭ biedach, jakija abrynulisia na hałavu Viery, syhraŭ jaje pieršy muž Stanisłaŭ Skulski. Nibyta jon mietadyčna paviedamlaŭ partyjnym orhanam pra «pamyłki» Charužaj. Ci heta była asabistaja pomsta? Naŭrad ci. Chutčej, ź jaho, aryštavanaha, prosta «vybivali» pakazańni.
Praz dva hady, u 1937-m, Vieru z Bałchašbuda zabirajuć u Minsk, u NKVD. Jaje spravu viaduć čatyry śledčyja, sprabujučy zmusić jaje — što adbyła siem hadoŭ u Fardonie — pryznacca ŭ špijanažy na karyść Polščy. Viera patrabuje vočnaj staŭki ź śviedkami, na słovach jakich budujecca sprava. Ale nikoha z čatyroch čałaviek, u tym liku Stanisłava Skulskaha, užo niama ŭ žyvych — rasstralanyja.
Dziva, ale joj udałosia apraŭdacca. U 1939-m jaje vyzvalili ŭ zale suda paśla pramovy, u jakoj jana, pierafrazavaŭšy karala Francyi, skazała: «Savieckaja dziaržava — heta ja».
Represii ad savieckaj ułady Viera ŭsprymała ź biaźmiežnaj pakoraj, možna skazać chryścijanskaj. Jana, nibyta biblejski Ioŭ, nie stamlajecca słavić kamunistyčnaha boha, jaki raz za razam zabiraje ŭ jaje ŭsio.
«Kali mianie nakirujuć u łahiery, ja budu pieršym pamočnikam kiraŭnictvu łahieraŭ, budu pieršaj bryhadzirkaj stachanaŭskaha ruchu i taksama budu pierahryzać horła lubomu vorahu…» — kazała jana ŭ apošnim słovie na sudzie.
Viera Charužaja (krajniaja źleva ŭ druhim šerahu) siarod aktyva kłuba «Kamunistyčny internacyjanał moładzi». Minsk, 1923 hod.
Ciažarnaja ŭ partyzanach
A śledam pryjšoŭ 1939 hod. Hitler napaŭ na Polšču, śledam u Zachodniuju Biełaruś i Ukrainu ŭvajšła Čyrvonaja armija. Viera adrazu ž prydałasia — jaje z mužam nakiroŭvajuć pracavać na novyja terytoryi, u Pinski abkam partyi.
Finadździeł u Pinsku ŭznačalvaŭ Vasil Korž, «čałaviek z dvuma ordenami i dvaccaćciu hadami bajavoha stažu». Hety «finansist» prajšoŭ dyviersijnuju škołu NKVD i praktyku na zachodniebiełaruskich darohach, ispanskija interbryhady.
I ŭletku 1941-ha, u pieršyja ž dni vajny Korž arhanizuje ŭ Pinsku partyzanski atrad, u jaki traplajuć i Viera z mužam. I ŭ adnym ź pieršych sutyknieńniaŭ ź niamieckaj kavaleryjaj Siarhiej Karniłaŭ hinie. Viera, jakaja i tut zastajecca žurnalistkaj i ahitatarkaj, piša pra heta narys, karotkimi frazami, praź jaki praryvajecca vyćcio-hałašeńnie. I zaviaršaje jaho cytataj hieraini ispanskaha supracivu Dałores Ibarury: «Lepš być udavoj hieroja, čym žonkaj bajaźliŭca».
Amal hvałtam Korž vypraŭlaje jaje, ciažarnuju, za liniju frontu. Pieški Viera na siomym miesiacy prajšła ad Žytkavič da Homiela. Paźniej jana naradžaje syna, nazvaŭšy Siarhiejem u honar niabožčyka-muža.
Viarnuć «Ad vieku my spali»
Siedziačy «ŭ dekrecie», Charužaja imkniecca być karysnaj. Nastupnaja cytata raniej nie drukavałasia, i jana pakazvaje, nakolki Charužaj, jakuju časta ŭsprymajuć jak sterylnuju savieckuju internacyjanalistku, była blizkaja rodnaja biełaruskaja kultura, pryčym nie tolki savieckaja. Hetuju cytatu litaraturaznaviec Hanna Sieviaryniec znajšła ŭ redakcyjnym mašynapisie artykuła «Janka Kupała i Viera Charužaja» Siamiona Kemrada (Sałamona Kapłana), ruskaha piśmieńnika z karaniami ź Biełarusi. «S.», da jakoha inšym razam źviartajecca Viera Charužaja ŭ svaich znakamitych listach, paśla vydadzienych knihaju — heta jon, Siamion Kemrad, tavaryš i paplečnik Viery pa bajavych kamsamolskich minskich dvaccatych. U kančatkovy varyjant artykuła cytata nie trapiła.
—
«Adradžeńnie nacyjanalnaj samaśviadomaści biełarusaŭ jak dadatkovy stymuł u baraćbie suprać hitleryzmu. Ci nie varta vykarystoŭvać niespraviadliva vyhnanuju pieśniu «Ad vieku my spali»? Pieśnia ŭ narodzie nie zabytaja, karystajecca papularnaściu. Čamu śmierć znakamitaha biełaruskaha piśmieńnika Źmitraka Biaduli abyjšli poŭnym maŭčańniem? Čamu 25-ja hadavina z dnia śmierci Maksima Bahdanoviča adznačana pastolki, pakolki nieabchodna było adznačyć hitleraŭskaj prapahandzie?..».
—
Treba była śmiełaść, kab nazyvać «nacdemaŭskuju» pieśniu «niezasłužana zabytaj» i zastupicca za aŭtaraŭ «našaniŭskaha pieryjadu».
Karali Viery Charužaj
Krychu paźniej Viera skiruje Pancielajmonu Panamarenku, kiraŭniku Štaba partyzanskaha ruchu, prośbu skiravać jaje ŭ akupavanuju Biełaruś.
Kim treba być, kab kinuć dvaich małych dziaciej, adno ź jakich, jość imaviernaść, navat nie zapomnić ciabie?
U svajoj natatcy «Kamunisty adkazvajuć za ŭsich dziaciej na śviecie» jana apisała jak adjazdžała, pakidajučy dziaciej na maci i siastru. Ciažka skazać, kolki tam ščyraści, a kolki apracoŭki redaktaraŭ «Pravdy», dzie narys drukavaŭsia paśla vajny, pierad tym, jak Viery paśmiarotna daduć zvańnie Hieroja Savieckaha Sajuza.
—
Śvietłazarnaja maja Biełaruś!
«Ci pamiatajecie vy, tavaryšy, Pravijanckuju vulicu ŭ našym Minsku? Kaniečnie, pamiatajecie. Voś jana — pramaja i doŭhaja, ź nievialikimi vietłymi chatkami, sadami i kvietnikami, zialonaja i viasiołaja ad dziciačaha i ptušynaha ščabiatańnia. Jana była ŭ nas niebrukavanaja, na dalokaj uskrainie horada… Miłaja, miłaja Pravijanckaja vulica. Takija jość u kožnym našym horadzie: u Mahilovie i Barysavie, u Słucku i Baranavičach, u Biełastoku i Homieli.
Ciažkaja i mocnaja, jak źviarynaja łapa, smutak chapaje za dušu, piakučaja złość bujanym połymiem abpalvaje serca: našy vulicy i našy harady, našy šlachi i našy vioski, našy pali i sienažaci — usia naša śvietłazarnaja Biełaruś u rukach lutaha, złoha voraha…»
—
Psieŭdanim jana skłała z proźvišča muža i imionaŭ dački i syna: Karniłava Hanna Siarhiejeŭna. Praz «Viciebskija varoty» prajšła na akupavanuju terytoryju, trapiła ŭ Viciebsk. I pačałasia padolnaja rabota: raźviedka, dyviersii, karekciroŭka ahniu.
Pra apošnija dni Če my viedajem vielmi mnoha. Jon byŭ zorkaj, i navat balivijskija sałdaty, jakija ŭziali jaho, paranienaha, u pałon, fatahrafavalisia ź im pierad rasstrełam.
Schoplenuju paśla piaci tydniaŭ padpolla Vieru Charužuju katavali ŭ hiestapa tak, što jana nie mahła sama iści. Heta viadoma sa słovaŭ inšych źniavolenych, jakim udałosia vyžyć. Imia jaje vybili ź inšaj padpolščycy, sama Charužaja nie nazvałasia. Adzinaje paćviardžeńnie taho, što jana zahinuła — była rasstralanaja ŭ dvary turmy — karali. Ich bačyli na šyi toj katavanaj žančyny, a nazaŭtra karali znajšlisia ŭ rečach rasstralanych, jakija inšym źniavolenym zahadali sarciravać.
Dzie mahiła Viery — nichto nie viedaje. U pamiaci nastupnych pakaleńniaŭ zastaŭsia vobraz fanatyčnaj kamunistki, źlepleny ideałohijaj. U hetym zahana prapahandy: usie, da kaho jana dakranajecca, z žyvych supiarečlivych ludziej pieratvarajucca ŭ adnabokich idałaŭ. Ale praŭda na toje i jość, kab vychodzić na pavierchniu.
Čytajcie taksama: