Ci mahčyma zbudavać «mini-krainu» ŭ emihracyi? Polskaja vioska na bierazie Basfora
Adno z samych niezvyčajnych polskich pasieliščaŭ u historyi maje nazvu Adampal, abo Pałanezkioj. Niezvyčajnaść — u tym, što jano było zasnavana nie na etničnych polskich ziemlach, a ŭ Turcyi, niepadalok ad Stambuła, na azijackim uźbiarežžy praliva Basfor. Piša Siarhiej Jeharejčanka.
01.03.2020 / 21:01
Usie nacyi schilnyja pierabolšvać ułasnuju ciarpimaść da inšych narodaŭ i relihij i niedaaceńvać talerantnaść inšych. Pra heta ŭspaminaješ, kali čytaješ pra historyju vioski Pałanezkioj, jakaja ciapier pieratvaryłasia ŭ pradmieście 20-miljonnaha Stambuła.
Adkul palaki ŭ Turcyi
Samim faktam svajho isnavańnia Adampal byŭ abaviazany antyrasijskamu paŭstańniu 1830—1831 hadoŭ, jakoje achapiła i biełaruskija ziemli. Paśla jaho zadušeńnia tysiačy kiraŭnikoŭ i prostych udzielnikaŭ paŭstańnia, cudoŭna ŭśviedamlajučy svaje pierśpiektyvy ŭ novych realijach, byli vymušanyja pakinuć ziamlu prodkaŭ i adpravicca ŭ emihracyju.
Ale niamała byłych paŭstancaŭ zastałosia i na radzimie, dzie jany patrapili pad represii. U jakaści pakarańnia ŭłady Rasijskaj impieryi adpraŭlali ich na katarhu ŭ Sibir ci na Kaŭkaz u «štrafbaty», jakija dziejničali na piarednim krai bajavych dziejańniaŭ. Mnohija z hetych ludziej trapili ŭ čarkieski pałon, staŭšy rabami, jakich vykarystoŭvali na kataržnych pracach. Mnohich niavolnikaŭ čarkiesy pradavali svaim adzinaviercam — turkam, i takim čynam jany traplali na terytoryju Asmanskaj impieryi.
Fota: shutterstock, by Jeupmrt.
Razam z tym niamała palakaŭ traplała ŭ Turcyju i jak volnyja ludzi. Tradycyjna Turcyja była supiernikam Rasijskaj impieryi, a tamu davoli łajalna staviłasia da jaje praciŭnikaŭ, dajučy im prytułak na svajoj terytoryi. Praŭda, materyjalnaje stanovišča takich emihrantaŭ zvyčajna było vielmi składanym: jany nie mieli ni ziamli, ni inšych srodkaŭ dla isnavańnia.
Vioska imia Adama Čartaryjskaha
Siarod byłych paŭstancaŭ, jakija paśla parazy emihravali ŭ Jeŭropu, byŭ i kniaź Adam Čartaryjski, jakoha mnohija ŭ vypadku pośpiechu vystupleńnia bačyli polskim karalom. Jamu była dobra viadomaja situacyja z palakami ŭ Turcyi, i jak čałaviek z vyklučnym palityčnym dośviedam jon pasprabavaŭ skarystać jaje ŭ svaich intaresach.
U 1841 hodzie Čartaryjski daručyŭ adnamu sa svaich najbližejšych paplečnikaŭ, Michału Čajkoŭskamu, dalikatnuju misiju: toj musiŭ stvaryć u Turcyi placoŭku dla realizacyi polskich stratehičnych metaŭ biez pryciahnieńnia ŭvahi Francyi, jakaja viała svaju palityčnuju hulniu z Rasijaj. Placoŭka musiła abjadnać palakaŭ-emihrantaŭ, jakija zastavalisia viernymi svaim nacyjanalnym ideałam i ŭmieli trymać u rukach zbroju.
Na hrošy Čartaryjskaha Čajkoŭski vykupiŭ u turkaŭ z rabstva pałonnych palakaŭ, a taksama zaniaŭsia pošukami terytoryi dla zasnavańnia aŭtanomnaj polskaj dyjaspary na Basfory.
Na hierbie Pałanezkioja — polski aroł i turecki paŭmiesiac. Fota: Wikimedia Commons.
Takaja placoŭka była znojdziena ŭ Biejkozie, za sto kiłamietraŭ ad Stambuła. U toj čas jana nasiła nieaficyjnuju nazvu «Cyhanski tabar», bo była miescam, dzie časta spynialisia cyhany. Atrymaŭšy dazvoł tureckich uładaŭ i finansavańnie Čartaryjskaha, Čajkoŭski vykupiŭ hetuju ziamlu i zasnavaŭ tam viosku, jakaja atrymała ŭ honar Adama Čartaryjskaha nazvu Adampal. Nieŭzabavie na novaprydbanaj ziamli źjavilisia pieršyja damy. A aficyjnaj dataj zasnavańnia vioski ličycca 19 sakavika 1842 hoda.
Biez hrošaj, knih i žančyn
Niahledziačy na toje, što turecki ŭrad vydaŭ adozvu da svaich hramadzian, zaklikajučy ich vypuścić na volu pałonnych za minimalny košt, heta ŭ vyniku kaštavała Čartaryjskamu kruhłuju sumu. I choć inicyjatary stvareńnia polskaj kałonii ŭ Turcyi nieadnarazova zaklikali inšych zamožnych suajčyńnikaŭ dapamahčy ŭ jaje finansavańni, tyja zusim nie śpiašalisia davać hrošy na misiju Čajkoŭskaha. Uvieś ciažar finansavańnia Adampala tak i daviałosia nieści na sabie Čartaryjskamu, tamu hrošaj katastrafična nie chapała. Pieršyja pabudovy ŭ Adampali navat nie mieli padmurkaŭ.
Situacyja była nastolki ciažkaj, što ź pieršych dvanaccaci pasialencaŭ u Adampali praź niekalki hadoŭ zastałosia tolki try. Ale ŭžo praź dziesiać hadoŭ paśla zasnavańnia vioski spravy pačali krychu lepšać.
Niahledziačy na kamianistuju i nieŭradlivuju hlebu, nasielniki Adampala sprabavali zajmacca ziemlarobstvam, žyviołahadoŭlaj i lasnym promysłam. Tradycyjna jany śpiecyjalizavalisia na hadoŭli śviniej dla prodažu niemusulmanam, jakija žyli ŭ hetym rehijonie.
Aproč hrošaj, im nie chapała i šmat čaho inšaha. Tak, pasialency adčuvali vostry niedachop knih na polskaj movie, instrumientaŭ i navat… žonak. Viadoma, što pieršymi pasialencami byli polskija žaŭniery-mužčyny, u masie svajoj adzinokija. Situacyja pačała vypraŭlacca tolki ŭ 1850-ch, kali ŭ Adampal pačali prybyvać taksama žančyny-polki.
Roskvit kałonii
Druhaja chvala imihracyi palakaŭ u Adampal adbyłasia ŭ 1856 hodzie, paśla Krymskaj vajny suprać Rasii. U Adampali asieła niekalki dziasiatkaŭ vieteranaŭ polskaj dyvizii hienierała Uładzisłava Zamojskaha, jakaja vajavała ŭ składzie tureckaha vojska, a taksama žaŭniery, jakija zmahalisia suprać Rasii ŭ šerahach kazackaha pałka, stvoranaha Čajkoŭskim. U 1859 hodzie ŭ Adampal dadatkova pierasialilisia jašče kala dvaccaci polskich emihrantaŭ, jakija pieršapačatkova płanavali asieści ŭ kudy bolš uradlivym i spryjalnym dla žyćcia rehijonie Fiesalija — ale štości pajšło nie tak.
Hanna Dachoda i Jan Dachoda, pačatak XX stahodździa. Jan Dachoda pryjechaŭ u Adampal paśla Krymskaj vajny ŭ 1856 hodzie i staŭ zasnavalnikam siamji Dachodaŭ, jakaja adyhrała značnuju rolu ŭ raźvićci Adampala. Jahonyja naščadki žyvuć u Pałanezkioi i siońnia. Fota: facebook.com/adampolpolonezkoy
Pastupova pasielišča razrastałasia. U Adampali pačali sialicca nie tolki palaki, ale i pradstaŭniki inšych słavianskich narodaŭ. Šmatlikuju hrupu ŭtvarali kazaki. Umovaj dla novych pasialencaŭ-mužčyn była prynaležnaść da słavianskaj siamji, a taksama vyznavańnie katalicyzmu. Umovy dla žančyn byli našmat mienš žorstkimi, tamu ź ciaham času ŭ Adampali pasialilisia i ŭtvaryli siemji nie tolki polki, ale i armianki, hračanki, kazački i navat turčanki.
Fota: Wikimedia Commons.
Niahledziačy na strakaty nacyjanalny skład, nasielnikaŭ Adampala abjadnoŭvali polskaja mova i šanavańnie polskich tradycyj. Praz sorak hadoŭ paśla zasnavańnia pasielišča pieraŭtvaryłasia ŭ amal što typovuju polskuju viosku. Štodzionnaja ciažkaja praca pryniesła svoj plon — ź ciaham času materyjalnaje stanovišča miascovych žycharoŭ adčuvalna palepšała.
Davoli chutka Adampal staŭ simvałam polskaj emihracyi. Doŭhi čas asnoŭnuju častku nasielnictva składali byłyja žaŭniery, jakija maryli pra baraćbu za niezaležnaść Polščy i vystupali za ŭzbrojenuju baraćbu palakaŭ suprać Rasijskaj impieryi.
Adnak z časam vajaŭničaść pasialencaŭ pačała zhasać. Naprykancy XIX stahodździa ŭ Adampali žyło kala 150 čałaviek, bolšaść ź jakich była ludźmi, jakija paśpieli puścić karani na hetaj nie nadta haścinnaj ziamli. Maładyja adampalcy pastupova pačali ŭsprymać Polšču jak pryhožy mif, usprymajučy jak svaju małuju radzimu mienavita Adampal.
Praz vyprabavańni
Zaviaršeńnie Pieršaj suśvietnaj vajny pryniesła adradžeńnie niezaležnaści Polskaj Respubliki. Niekatoryja žychary Adampala skarystalisia z hetaj nahody, viarnuŭšysia na ziamlu prodkaŭ, adnak bolšaja častka vyrašyła zastacca ŭ svaim novym domie. Ich žyćcio ŭ hetyja burlivyja hady nie było spakojnym. Padčas hreka-tureckaj vajny 1920—1922 hadoŭ front niekalki razoŭ prachodziŭ praz Adampal, žychary byli vymušanyja chavacca ŭ Stambule. Niahledziačy na toje, što vioska nie asabliva paciarpieła ŭ vyniku bajavych dziejańniaŭ, niekalki damoŭ usio ž taki byli spalenyja razam ź viaskovym archivam. Try žychary Adampala zahinuli, apynuŭšysia ŭ niadobruju hadzinu na šlachu bandy dezierciraŭ.
Nie dadało spakoju žycharam Adampala i abviaščeńnie Tureckaj Respubliki, jakoje adbyłosia ŭ 1923 hodzie. «Baćka ŭsich turak» Mustafa Kiemal budavaŭ dziaržavu na pryncypach nacyjanalnaj jednaści. Polskaja vioska, žychary jakoj padkreślena vyznavali katalicyzm i razmaŭlali pa-polsku, šmat kamu mulała voka. Dachodziła da taho, što hučali prapanovy pierajmienavańnia Pałanezkioja (jak aficyjna nazyvali Adampal u Turcyi ad pačatku XX stahodździa, dasłoŭna heta abaznačała «Polskaja vioska») u Kirazkioj («Čarešnievaja vioska»). Pieraškodziła hetamu tolki ŭmiašańnie polskaha pasła. Ale tureckija ŭłady likvidavali polskuju škołu i nie davali dazvołu na słužbu ksiandza ŭ Adampali.
Paśla palavańnia, 1930-ja hady. Palavańnie na dzika było adnym z hałoŭnych zaniatkaŭ mužčyn u Adampali. Fota: facebook.com/adampolpolonezkoy
U kancy 1930-ch značnaja častka žycharoŭ Adampala-Pałanezkioja vyrašyła, što ŭ vypadku pryniaćcia imi tureckaha hramadzianstva ŭłady pahodziacca na kampramis u pytańni kulturnaj aŭtanomii vioski. Aficyjny status hramadzian Tureckaj Respubliki byŭ nadadzieny adampalcam u 1938 hodzie, adnak urad usio adno nie śpiašaŭsia iści na sastupki ŭ pytańniach adukacyi i vieravyznańnia. Nie źmianiła pryncypova situacyi i Druhaja suśvietnaja vajna. Paśla jaje ŭłady tak i nie dazvolili adnavić polskuju škołu i dušpastarskuju dziejnaść ksiandza. Žychary Pałanezkioja byli vymušanyja zadavolicca dušpastarskaj misijaj u Stambule.
U 60-ja hady moładź pastupova pačała źjazdžać z rodnaj vioski, prahnučy dobraj adukacyi i dobrych zarobkaŭ. Najbolš papularnymi kirunkami stali FRH i Aŭstralija.
Turystyčnaja Miekka
Ale pry hetym i sam Adampal-Pałanezkioj imkliva źmianiaŭsia. U 1960 hodzie była prakładziena novaja daroha sa Stambuła zamiest staroj, raźbitaj, a ŭ 1973-m vioska była elektryfikavanaja. Źmianiŭsia i sam imidž Adampala. Jašče ŭ 50-ch — pačatku 60-ch jaho viedali tolki jak davoli paśpiachovy sielskahaspadarčy centr, ale ŭžo pry kancy 60-ch — pačatku 70-ch hadoŭ vioska stała i značnym turystyčnym abjektam.
Tady i mnohija adampalcy, u tym liku moładź, zrazumieli, što ciapier niama vialikaha sensu źjazdžać, kali sam brend Pałanezkioja niabłaha pradajecca.
Žychary Adampala i pradprymalnyja turki, jakija pačali masava sialicca tut, adkryvali hateli, kaviarni, restarany, miescy dla siamiejnaha adpačynku.
Vid na Adampal. Druhaja pałova XX stahodździa. Fota: facebook.com/adampolpolonezkoy
Zrešty, heta ŭsio całkam układałasia ŭ tradycyi Adampala. Jašče ŭ 1849 hodzie Michał Čajkoŭski pisaŭ u liście da Adama Čartaryjskaha: «U pasieliščy zaraz usio ŭ paradku i idzie dosyć dobra, ale ŭ toj ža čas my majem vielmi šmat vizicioraŭ i padarožnikaŭ, jakim nie možam admović u haścinnaści, što patrabuje ad nas vialikich vydatkaŭ». U roznyja časy adampalcy prymali ŭ svajoj vioscy suśvietnych znakamitaściaŭ, siarod jakich byli vienhierski kampazitar Fieranc List (1847 hod) i francuzski piśmieńnik Hiustaŭ Fłaber (1850), prezidenty Turcyi Mustafa Kiemal Ataciurk (1937) i Kienan Eŭren (1985), prezidenty Polščy Lech Valensa (1994) i Alaksandr Kvaśnieŭski (1996, 2000). Maryli adampalcy ŭbačyć na svajoj ziamli i jašče adnaho znakamitaha suajčyńnika, papu Jana Paŭła II, jaki naviedvaŭ Turcyju ŭ 1979 hodzie, ale byli vymušanyja zadavolicca sustrečaj ź im u Stambule.
U našy časy Pałanezkioj — papularnaje miesca adpačynku. Ciapier tut žyvie kala čatyrochsot čałaviek, ale tolki tracina ź ich — palaki.
Polskaj movaj vałodajuć tolki pradstaŭniki starejšaha pakalenńnia, jakija z žalem zaznačajuć, što Polonia źniknie ŭ Adampali razam ź ich śmierciu. Padobna, što ŭ niečym staražyły Pałanezkioja majuć racyju, i ŭžo ŭ chutkim časie apošnim apłotam polskaści tut stanuć mohiłki. Ale stvorany ich prodkami ramantyčny vobraz emihranckaha pasielišča, «apošniaj nieźležnaj polskaj hminy», jak nazyvali Adampal jašče ŭ pačatku XX stahodździa, doŭhi čas budzie pryvablivać siudy tysiačy turystaŭ sa ŭsiaho śvietu.
Na hierbie Pałanezkioja pobač znachodziacca polski aroł i turecki paŭmiesiac, polskaja mova vielmi papularnaja ŭ azdableńni šyldaŭ turystyčnych abjektaŭ, a muchtaram (starastam) pasielišča tradycyjna abirajecca palak.
***
Viadomyja ludzi, źviazanyja z Adampalem (Pałanezkiojem)
Jak heta časta byvaje, pamiežža kultur vysiakaje ŭ ludziach intelektualnyja iskry.
U Pałanezkioi naradziłasia viadomaja tureckaja opiernaja śpiavačka Lejła Hiendžer (1928—2008), jakuju nazyvali tureckaj dzivaj. Jana mieła polska-litoŭskija karani pa maci, Alaksandry Anhiele Minakoŭskaj, jakaja pry naradžeńni była navat achryščanaja pavodle katalickaha abradu, ale paśla pryniała isłam.
Peŭny čas u Adampali žyŭ pradzied pa maciarynskaj linii viadomaha tureckaha paeta-kamunista Nazyma Chikmieta (1902—1963) Kanstancin Bažecki (1826—1876), jaki pierabraŭsia ŭ Turcyju paśla jeŭrapiejskaj «Viasny narodaŭ» 1848 hoda. Paźniej jon pryniaŭ isłam, pastupiŭ na słužbu ŭ tureckaje vojska i byŭ aŭtaram francuzskamoŭnaj manahrafii «Staražytnyja i sučasnyja turki».
Taksama ŭ Adampali žyła, pamierła i pachavanaja Ludvika Śniadeckaja (1802—1866), žonka Michała Čajkoŭskaha. Jana była dačkoj viadomaha polskaha bijołaha Jendžeja Śniadeckaha i kachanaj žančynaj — praŭda, biez uzajemnaści — słavutaha paeta Juljuša Słavackaha.