Revalucyja jak impuls dla evalucyi. Jak naradžajucca Leniny i jak dziejničajuć

Siońnia 100-ja ŭhodki z dnia śmierci Uładzimira Lenina. Vialikaja mara hetaha čałavieka akazałasia monstram u vykanańni dyktataraŭ. Ale jana samaja dała impuls vialikaj evalucyi jeŭrapiejskich i amierykanskich krain, dzie ŭtvarylisia i praciahvajuć isnavać samyja demakratyčnyja i kvitniejučyja dziaržavy ŭ historyi čałaviectva. Čamu nas vučyć Lenin i jaho spadčyna?

21.01.2024 / 17:01

Vasil Šaranhovič. Lenin u Kastryčniku. 1968 hod. Koler — z karciny Endzi Uorhała «Čyrvony Lenin».

U ščodry na aniekdoty saviecki čas raskazvali i taki: «Piećka pytajecca ŭ Čapajeva: «Vasilij Ivanavič, ty butelku harełki možaš vypić?» — «Lohka!» — adkazvaje Čapaj. — «A dźvie?» — «I dźvie mahu». — «A cełuju skrynku?» — «Nu…» — «A dźvie skrynki?» — «Nie, Piećka, heta tolki Lenin moža».

Chto ŭ SSSR nie žyŭ, toj z hetaha aniekdota nie śmiajecca. Moładź ciapier maje tumannaje ŭjaŭleńnie pra toje, chto taki Lenin. Starejšaje ž i siaredniaje pakaleńnie «viečna žyvy» Iljič supravadžaŭ ad naradžeńnia: jaho partrety, jaho afaryzmy, jaho čarnilicy z chleba i tavarystva čystych talerak namiortva ŭbityja ŭ padkorku. Leninskija cytaty musili być u navukovych pracach va ŭsich halinach — ad astrafiziki da parazitałohii. Lenin byŭ adnoj z samych papularnych temaŭ u mastactvie: mastaki­-chałturščyki nazyvali jaho «karmilec», a niekatoryja mahli namalavać z zapluščanymi vačyma adnym rosčyrkam — jak Pikasa hołuba.

I kali b Saviecki Sajuz daciahnuŭ da 2020 hoda, dyk 150­-hodździe pravadyra suśvietnaha praletaryjatu, jakoje prypadaje na 22 krasavika, daŭno ŭžo siadzieła b u piačonkach usiaho prahresiŭnaha čałaviectva: filmy pra jaho pa ŭsich kanałach štoviečar, sacabaviazalnictvy pradpryjemstvaŭ…

Abjechać fihuru Lenina, kali havoryš pra historyju XX stahodździa, niemahčyma. Tym bolš nam, biełarusam. Nieviadoma, ci była b siońnia na karcie śvietu dziaržava Biełaruś, kali b u 1917­-m da ŭłady ŭ Rasii nie pryjšli balšaviki. 

Viadoma, nazyvać zasłuhaj Lenina biełaruskuju niezaležnaść niama jak — jana pradukt pracy Kalinoŭskaha, Bahuševiča, «ajcoŭ» BNR i mnohich inšych našych nacyjanalnych hierojaŭ. Ale Lenin i raspačaty im «pieravarot Rasii» stvaryli dla biełarusaŭ «akno mahčymaściej».

Ci ruski Lenin

Hetaje pytańnie pačało musolicca jašče pry žyćci Iljiča. Čarnasociennyja i biełahvardziejskija publicysty, kivajučy na jaŭrejskuju (a časam — na niamieckuju) kroŭ, stavili Lenina na čale žydamasonskaj zmovy suprać Rasii. Ale

dla samich sacyjalistaŭ pačatku XX stahodździa pytańnie etničnaha pachodžańnia značyła mała. Lenin kali i viedaŭ, što adnaho ź jaho pradziedaŭ zvali Mojša Błank, to nie nadavaŭ hetamu značeńnia. 

Zatoje chitry Stalin, pryjšoŭšy da ŭłady, pytańnie pachodžańnia Lenina zahadaŭ zasakrecić. I tym samym padahreŭ niezdarovy ažyjataž. Kupiravańnie praŭdy daviało da taho, što pachodžańnie Lenina i jaho chvaroby, jaho charaktar i jaho žančyny — usio naradžała mify. Bo ŭ biazbožnym SSSR ź Lenina zrabili boha, ź jaho siamji — śviatuju siamju, z chaŭruśnikaŭ — apostałaŭ. 

Hetaja mišura zaminaje bačyć realnaha Lenina. Śviatym jon, viadoma, nie byŭ, ale ci byŭ i demanam, jakoha ź jaho časam lepiać?

Rodny dom Lenina ŭ Simbirsku (ciapier — Uljanaŭsk). Wikimedia Commons.

Pavarotnaja kniha

Jaho prodki zrabili niejmaviernuju karjeru. Pradzied Lenina pa baćku Ściapan Uljaninaŭ byŭ pryhonnym, a baćka vysłužyŭ na nivie narodnaj aśviety asabistaje dvaranstva i čyn, jaki adpaviadaŭ hienieralskamu. Tak što sacyjalnyja lifty byli mahčymyja i ŭ paŭfieadalnaj Rasii. Lenin raz nazvaŭ siabie «pamieščyckim dziciom», zhadaŭšy siamiejny majontak Kakuškina, dzie jon pravioŭ niamała ščaślivych dzion u dziacinstvie i adbyŭ pieršuju ssyłku.

U tym Kakuškinie byli zbory tvoraŭ demakratyčnych piśmieńnikaŭ Mikałaja Dabralubava i Mikałaja Čarnyšeŭskaha. Raman apošniaha «Što rabić?» staŭ dla Lenina pavarotnaj knihaj. Jon navat u detalach usio žyćcio «lapiŭ siabie» ź jaje piersanaža, studenta Rachmietava: vučyŭsia racyjanalna vykarystoŭvać čas, nie marnavać na pustoje, sačyć za zdaroŭjem, bo jano — «kazionnaja majomaść» i naležyć revalucyi.

Brat

Niama źviestak, što da paŭnalećcia Vałodzia Uljanaŭ niejak cikaviŭsia hramadskim žyćciom. Jon byŭ amal kruhły vydatnik, chadziačaja encykłapiedyja, adnak nadta pryjemnym i adkrytym nie byŭ — adnakłaśniki jaho chutčej canili, čym lubili.

Časta davodzicca čuć, što pavarotnaj padziejaj, paśla jakoj małady Lenin zrabiŭsia revalucyjanieram, stała śmiarotnaja kara ŭ 1887 hodzie jaho starejšaha brata Alaksandra. Razumnik, student Pieciarburhskaha ŭniviersiteta, aŭtar cikavych prac pa bijałohii — rodnyja nie ŭjaŭlali sabie, što adnačasova z hetym jon robić bomby, kab uzarvać cara.

Kali Sašu paviesili, raskazvaŭ Lenin, ad ich siamji adviarnułasia ŭsia simbirskaja publika. Niekatoryja byłyja pryjacieli navat pierachodzili na inšy bok vulicy, kab nie vitacca.

Punkt nieviartańnia

Sistema dała małodšamu bratu «dziaržaŭnaha złačynca» šaniec. Jon skončyŭ himnaziju na vydatna i byŭ zaličany na jurfak Kazanskaha ŭniviersiteta. Pry Stalinie takich nie toje što ŭ VNU nie brali — adpraŭlali mužčyn na rasstreł, a žančyn — u kancłahier na 25 hadoŭ.

Dyrektaram simbirskaj himnazii, darečy, byŭ Fiodar Kieranski — baćka Alaksandra Kieranskaha, kiraŭnika demakratyčnaj Rasii ŭ lipieni — kastryčniku 1917­-ha. U Lenina Kieranski­-starejšy vykładaŭ słaviesnaść i łohiku, vielmi chvaliŭ jaho sačynieńni, adnak pa łohicy pastaviŭ u atestat adzinuju «čaćviorku». Z Kieranskim­-małodšym Lenin taksama byŭ znajomy ź dziacinstva: kali mały Alaksandr chvareŭ, Vałodzia prychodziŭ dy čytaŭ jamu knihi.

Cikava, što ich ziemlakom byŭ i Alaksandr Pratapopaŭ — apošni ministr unutranych spraŭ Rasijskaj impieryi, jaki nie daŭ rady Lutaŭskaj revalucyi.

Vałodzia Uljanaŭ — małady revalucyjanier. 1891 hod. Wikimedia Commons.

Kłasičnaja himnazija, dzie študziravali łacinu i hrečaskuju, łohiku i słaviesnaść, dała Uljanavu — čałavieku z unikalnaj pamiaćciu — vydatnuju bazu. Sotni vyrazaŭ dy łahičnych kanstrukcyj uspłyvali ŭ jaho hałavie padčas napisańnia ŭłasnych prac. Samyja jaskravyja jaho łozunhi nahadvajuć łacinskija afaryzmy.

Va ŭniviersitecie 17-­hadovy Uljanaŭ prabyŭ usiaho try miesiacy: jon byŭ najmałodšym z pary dziasiatkaŭ studentaŭ, jakich vyklučyli za ŭdzieł u studenckich chvalavańniach. Jon moh i nie brać u ich udziełu, ale zrabiŭ svoj vybar.

Choć žyćcio i paśla padkidała Leninu šancy zbočyć z revalucyjnaha šlachu. U kancy 1880­-ch jaho maci nabyła majontak Ałakajeŭka, dzie budučy pravadyr suśvietnaha praletaryjatu pasprabavaŭ zrabicca «viaskovym kapitalistam». Skončyłasia tym, što sialanie skrali ŭ ich kania i karovu, a Lenin padaŭ na ich u sud za patravu paletkaŭ — i vyjhraŭ.

Druhoj sprobaj syści ad losu była advakackaja praktyka. Zdoleŭšy z nadychodam bolš libieralnych časoŭ eksternam atrymać dypłom jurysta, Lenin karotki čas pracavaŭ pamočnikam advakata ŭ Samary, kudy Uljanavy pierajechali, pradaŭšy Ałakajeŭku. Z dvuch dziasiatkaŭ drobnych spraŭ jon vyjhraŭ adnu — ab kradziažy bializny na sumu ŭ 10 kapiejek. Jaho padabaronny byŭ apraŭdany, a padzielnik, jakoha baraniŭ inšy advakat, — nie.

«Stary»

Na momant pierajezdu ŭ Pieciarburh, dzie dla jaho adkryvałasia advakackaja vakansija, Lenin užo byŭ idejnym marksistam. Padpolnaja dziejnaść zachaplała jaho našmat bolš, čym praca ŭ sudzie. Lenin u 20 ź niečym hadoŭ, z-­za rańniaj łysiny i zmorščyn, vyhladaŭ našmat starejšym. Adna ź jaho mianušak była Stary — «Starykami» nazvali i jaho hurtok, jaki tłumačyŭ rabočym asnovy marksizmu. Tahačasnyja rabočyja ciahnulisia da viedaŭ, chacieli razumieć zakony ekanomiki.

Dziejnaść była nielehalnaja, i Lenin robicca hienijem kanśpiracyi: pieraapranańni, źmiena vyhladu, vyvučeńnie pieciarburhskich zakanurkaŭ i prachadnych dvaroŭ — Iljiču heta padabałasia, u jaho byŭ teatralny talent. 

Ich marksiscki «Sajuz baraćby za vyzvaleńnie rabočaha kłasa» ŭ Pieciarburhu vydaŭ adzin ź jaho siabroŭ, zubny doktar Michajłaŭ. Arhanizacyju razhramili, dla Lenina heta skončyłasia turmoj i trochhadovaj ssyłkaj u sibirskaje siało Šušanskaje. Tam Lenin uparadkavaŭ i svajo siamiejnaje žyćcio: musiŭ paviančacca z hramadzianskaj žonkaj i kalehaj pa marksisckaj dziejnaści Nadziejaj Krupskaj — inačaj ich vysłali b u roznyja miescy.

Žonka (sprava) i ciešča Lenina pajechali za im u vysyłku ŭ Šušanskaje (Sibir). Wikimedia Commons.

U časy «raźviančańnia kultu» Lenina nie raz pisałasia, što ich šlub z Krupskaj byŭ čystaj farmalnaściu, što jana była jaho sakratarkaj i h. d. Ale na samaj spravie «Iljičy», jak ich zvali siabry, byli zvyčajnaj siamjoj. Lenin i Krupskaja nie žyli b tak doŭha razam, kali b nie byli duchoŭna blizkimi: noravy ŭ marksisckim asiarodździ byli dalokija ad abyvacielskich normaŭ. Choć i zachapleńnie Lenina Inesaj Armand, ź jakoj jon paznajomiŭsia ŭ 1908­-m, nie lehienda: «tysiačy pacałunkaŭ», jakija fihurujuć u ich pierapiscy, vychodziać za miežy čysta pracoŭnych adnosin.

Prahmatyk

Leninskaja vysyłka mała nahadvała volnaje pasialeńnie ŭ stalinskija časy, kali davodziłasia ŭ litaralnym sensie fizična vyžyvać, dy jašče pad pastajannaj pahrozaj novaha aryštu. Hrošaj, jakija vydatkoŭvaŭ ssylnym carski režym, chapała na stoł i dom, ź Leninym žyli žonka, ciešča i prysłuha, jon mieŭ strelbu i sabaku, chadziŭ na palavańnie i, kaniečnie ž, mnoha pisaŭ.

I ŭsio ž Lenin zrabiŭ vysnovu, što šušanski dośvied lepš nie paŭtarać. Adarvaŭšysia ad infarmacyjnaj płyni, ad adnadumcaŭ, možna było chutka stracić upłyŭ i asabista dehradavać. Nadalej prahmatyčny Iljič zaŭždy, kali było možna, abiraŭ emihracyju pierad hieraičnaj pasadkaj u turmu. 

Śviadoma na niebiaśpieku jon nikoli nie naryvaŭsia. U hady Pieršaj ruskaj revalucyi, pryjechaŭšy ŭ Rasiju tolki ŭ listapadzie 1905-ha, jon nie byŭ hierojem revalucyjnych padziej. Bolšuju častku svajho znachodžańnia na terytoryi Rasijskaj impieryi Lenin pravioŭ u Finlandyi ŭ davoli kamfortnych umovach. Dy i ŭletku 1917 hoda, kali jaho abvinavacili ŭ pracy na niamiecki hienštab, Lenin nie staŭ ryzykavać, jak Trocki, i nie pajšoŭ za kraty ŭ jakaści padślednaha. Jaho žyćcio na nielehalnym stanoviščy było nie vielmi pryjemnym, ale nielha skazać, što jon adčuvaŭ u niečym niastaču. A ŭ kastryčniku 1917-­ha Lenin źjaviŭsia ŭ Smolnym instytucie, jaki zajmali balšaviki, tolki tady, kali jaho svabodzie i žyćciu ŭžo ničoha nie pahražała.

Prahmatyzm byŭ adnoj z hałoŭnych rysaŭ jaho natury i palityčnaha stylu. Raskałoć partyju, ablić brudam učorašnich nastaŭnikaŭ — tak, kali hetaha patrabuje sprava. Uchvalać «eksy» (paprostu rabavańni) i rekiet — tak, kali niama inšych krynic finansavańnia. Spłanavać apieracyju «Žanichi», metaj jakoj było ažanić pa raźliku adnaho z chaŭruśnikaŭ dy zavałodać miljonnaj spadčynaj — tak. Uziać hrošy ŭ krainy, jakaja vajuje z tvajoj krainaj, — tak. Usio heta davała srodki dla isnavańnia partyi i dla kantrolu Lenina nad hetaj partyjaj. 

Simvaličnyja žesty dla Lenina nie značyli ničoha. Addać niemcam Pietrahrad, addać biełym poŭdzień Rasii dy adstupić na Urał — tak, kali heta dapamoža zachavać savieckuju dziaržavu. Da ŭsiaho hetaha nie dajšło, ale ŭ 1921­-m Lenin addaŭ Piłsudskamu pałovu Biełarusi i Ukrainy, aby tolki spynić vajnu z Polščaj. I nie vybiraŭ srodkaŭ padčas hramadzianskaj vajny, nie spyniajučysia pierad masavymi rasstrełami. 

Sistemnaść, arhanizavanaść, mahnietyzm

Kalehi adznačali ŭ Leninie adsutnaść «abłomaŭščyny», «vielikaruskaj raschlabanaści». Jon razhladaŭ siabie jak miechanizm, jaki nie musić davać zbojaŭ, — štodnia rabiŭ himnastyku i siłavyja praktykavańni, kab trymać arhanizm u formie. Jon lubiŭ kamfort i pryznavaŭsia, što nikoli b nie žyŭ u kamunie, dzie niama ŭmoŭ dla pracy. Umieŭ Lenin i adpačyvać — jon, naprykład, lubiŭ dobraje piva i byŭ virtuoznym viełasipiedystam. Jašče Lenin niabłaha ihraŭ na hitary i lubiŭ śpiavać u kampanii — i pry hetym biazbožna falšyviŭ.

U 1917 hodzie Lenin chavaŭsia ŭ Raźlivie pad Siestrareckam i vydavaŭ siabie za finskaha sielanina. Wikimedia Commons.

Byŭ ułaścivy Leninu i vialiki mahnietyzm.

«Nichto, jak jon, nie ŭmieŭ tak zaražać svaimi płanami, tak impanavać svajoj volaj, tak padparadkoŭvać svajoj asobie, jak hety na pieršy pohlad taki niepryhladny i hrubavaty čałaviek, jaki nie maje nijakich dadzienych, kab być abajalnym. Ni Plachanaŭ, ni Martaŭ, nichto inšy nie vałodaŭ sakretam vypramieńvanaha Leninym prosta­-taki hipnatyčnaha ŭździejańnia na ludziej, ja b skazaŭ, panavańnia nad imi. Plachanava — šanavali, Martava — lubili. Ale tolki za Leninym išli, jak za adzinym, biassprečnym pravadyrom»,

— pryznavaŭsia adzin z chaŭruśnikaŭ Alaksandr Patresaŭ.

Mara akazałasia monstram

Spałučeńnie žorstkaha prahmatyzmu, intelektualnaj bazy i pracazdolnaści stvaryła fienomien Lenina. U im unikalna spałučalisia analityčnyja zdolnaści, fiłasofski rozum i talent arhanizatara. I jon mieŭ sapraŭdy dobryja namiery — pabudavać bolš spraviadlivaje hramadstva, ź lepšymi šancami dla ludziej, niezaležna ad ich pachodžańnia, nacyjanalnaści i materyjalnaha statusu.

Lenin u 1923 hodzie, užo śmiarotna chvory i praktyčna niedziejazdolny.
Isnujuć try viersii pryčyny jaho śmierci. Pieršaja — prahresiŭny paraluš, chvaroba sifilityčnaha pachodžańnia — asprečvajecca, choć pavodziny Lenina ŭ niemałoj miery adpaviadajuć hetamu dyjahnazu. Druhaja pryčyna śmierci — ateraskleroz sasudaŭ hałaŭnoha mozhu — piarečańniaŭ nie vyklikaje. Ličycca, što heta spadčynnaja chvaroba. Baćka Lenina pamior ad jaje ŭ 54 hady, a sam Lenin — u piaćdziasiat try. Adnak maci Lenina pamierła ad takoj chvaroby ŭ 81 hod. Narešcie, niekatoryja ličać, što ŭ momant ranieńnia Lenina 30 žniŭnia 1918 hoda była traŭmavana sonnaja arteryja i z časam stała tak, što spyniŭsia prytok kryvi ŭ mozh.
Fota Wikimedia Commons.

Palityčnaja karjera Lenina skłałasia. Jamu ŭdałosia pryjści da ŭłady, vialikaj kryvioju ŭtrymać jaje. Ale litaralna praz paru hadoŭ, pad kaniec svajho žyćcia, jon vymušany byŭ pryznać, što jaho pohlad na sacyjalizm byŭ pamyłkovy, što jaho partyja stvaryła ŭ Rasii dziaržaŭny kapitalizm. Niešta papravić jon užo nie moh, choć i chacieŭ. Stvoranaja jaho partyjaj sistema narodzić stalinizm, maaizm, chadžaizm, pałpotaŭščynu — miljony achviaraŭ i dehradacyju čałaviečaj hodnaści. I hetaja sistema akažacca fatalna nieefiektyŭnaj u ekanomicy.

«Što budzie, kali kamunizm pieramoža ŭ Sachary? — pytalisia ŭ Armianskaha radyjo ŭ inšym savieckim aniekdocie. — Uźniknie deficyt piasku!»

Kamunizm leninskaj mary akazaŭsia ŭtopijaj, za jakuju narody — i jaho partyja taksama — zapłacili strašnuju canu. 

U toj ža čas, bajučysia «čyrvonaj pahrozy», Zachad usio XX stahodździe źmianiaŭsia i adychodziŭ usio dalej ad «dzikaha kapitalizmu» časoŭ Marksa. Ci była b takaja evalucyja nastolki chutkaj, kali b nie isnavańnie savieckaj pahrozy? Mienavita na Zachadzie, a nie ŭ paŭfieadalnaj Rasii ciaham XX stahodździa adbyłasia sapraŭdnaja sacyjalistyčnaja evalucyja. I ci nie dziakujučy Leninu, jaki svajoj revalucyjaj tak napužaŭ kapitalistyčny śviet, što toj musiŭ mianiacca?