Narod pad bieła-čyrvona-biełym ściaham, jaki niadaŭna pieražyŭ hienacyd. Chto takija jezidy?
Nievialiki narod, jaki pieraśledujuć i źniščajuć bujniejšyja susiedzi na praciahu stahodździaŭ, ale jon praciahvaje žyć na złość usim.
07.07.2024 / 08:00
Bieła-čyrvona-bieły ściah jezidaŭ na mitynhu ŭ Hiermanii. Fota: ezidi.news
Miascovaść, dzie pražyvajuć jezidy, jany sami nazyvajuć Jezidchan. Heta nie asobny rehijon, a niekalki ankłavaŭ ź pieravažna jezidskimi pasieliščami. Nijakaj aŭtanomii, kulturnaj ci palityčnaj, kraina jezidaŭ nie maje, dyj na karty nanosicca zvyčajna imi samimi ŭ samych raznastajnych varyjacyjach miežaŭ.
Z 1 miljona jezidaŭ, jakija žyvuć pa ŭsim śviecie, bolš za pałovu, kala 650 tysiač, pražyvali ŭ paŭnočnaj častcy Iraka. Tut mielisia dva bujnyja ankłavy kampaktnaha pražyvańnia jezidaŭ u vakolicach haradoŭ Ajn-Sifni i Sindžar u mufachazie Najnava.
Štrychoŭkaj pakazanyja miescy kampaktnaha pražyvańnia jezidaŭ na poŭnačy Iraka, čyrvonym — kurdskija terytoryi. Fota: Wikimedia Commons
Nie zvažajučy na heta, jezidy niaredka malujuć svoj Jezidchan u miežach usioj mufachazy, uklučajučy horad Masuł, a časam dałučajučy navat susiedniuju mufachazu Dachuk, dzie znachodzicca ichniaja hałoŭnaja śviatynia Łaleš.
Kala 50 tysiač jezidaŭ taksama žyli ŭ susiedniaj Siryi, ale za apošniaje dziesiacihodździe, pavodle acenak, ich tam nie zastałosia ŭvohule.
Sotni tysiač jezidaŭ trapili ŭ Hiermaniju, dzie paśla Druhoj suśvietnaj vajny była vialikaja patreba ŭ pracoŭnaj sile, jakuju pačali pryciahvać z Turcyi ŭ 1960-ja. Siońniašnija kurdy i jezidy, jakija ŭ tym liku z 2021 hoda šturmavali miažu Biełarusi ź Jeŭrapiejskim Sajuzam, biahuć ad paślavajennaj razruchi i dyskryminacyi pa nacyjanalnaj prykmiecie tudy, dzie ŭžo sfarmiravałasia dosyć vialikaja dyjaspara.
Fijaletavym koleram paznačany aŭtanomny Irakski Kurdystan, žoŭtym — terytoryi, dzie pražyvajuć jezidy
Jašče dziasiatki tysiač jezidaŭ žyvuć u Hruzii i Armienii. Amal usie 10 tysiač hruzinskich jezidaŭ pražyvajuć u stalicy krainy, a voś kala 30 tysiač (hetaja ličba imkliva skaračajecca ŭ apošnija dziesiacihodździ) armianskich jezidaŭ žyvuć nie tolki ŭ haradach, ale i šmatlikich vioskach pa ŭsioj krainie. Siudy jany pierasialilisia ŭ hady Pieršaj suśvietnaj vajny i hienacydu z boku turak u adras nacyjanalnych mienšaściej Asmanskaj impieryi.
Etna-relihijnaja karta Iraka. Ciomna-fijaletavym koleram kala Masuła paznačany dva jezidskija ankłavy
Chto ty hetki?
Siońnia ŭ śviecie jezidaŭ usprymajuć častkaj kurdskaha naroda. Ichniaja mova — heta samy raspaŭsiudžany dyjalekt kurdskaj movy — kurmandžy. Na hetym ža dyjalekcie viaducca i jezidskija bohasłužeńni. Adnak bolšaść jezidaŭ budujuć svaju identyčnaść na supraćpastaŭleńni siabie kurdam — pavodle viery, pachodžańnia i movy.
Pravadyr jezidaŭ u 1910-ja hady. Fota: Wikimedia Commons
Z XIII stahodździa jezidy mieli niekalki ŭłasnych kniastvaŭ, ź jakich najbolš važnym było kniastva Šejchan, jakim kiravali emiry z rodu Katani. Kniastva źnikła ŭ XIX stahodździ, ale naminalnyja šejchanskija jezidy ličacca mnohimi jezidami svaimi kiraŭnikami i prymajuć aktyŭny ŭdzieł u relihijnym i hramadskim žyćci naroda.
Tak uźnikła mierkavańnie, što «ezdyki», jak jezidy nazyvajuć dyjalekt kurmandžy, heta asobnaja ad kurdskaj mova, jakaja naležyć da siemickich moŭ, a nie da iranskich, jak kurdskaja. Nijakaha navukovaha abhruntavańnia dla takich śćviardžeńniaŭ niama. Što praŭda, jezidy majuć svoj ułasny ałfavit, jakim zapisanyja relihijnyja rukapisy, vakoł času stvareńnia i sapraŭdnaści jakich viadziecca dyskusija.
Kali jezidskija rukapisy nie padrobka XIX stahodździa, jak ličać niekatoryja daśledčyki, to piśmiennaść jezidaŭ moža być raźvićciom niestaryjanskaj (uschodniesiryjskaj) ci jakavickaj (zachodniesiryjskaj) piśmiennaściaŭ, jakimi karystalisia staražytnaŭschodnija chryścijanskija cerkvy.
Najbujniejšy jezidski chram, Kuba Miere Dyvane, znachodzicca ŭ Armienii. U chrama siem kupałoŭ pa kolkaści aniołaŭ. Fota: Wikimedia Commons
Interjer chrama Kuba Miere Dyvane. U ałtarnaj častcy vyjava paŭlina. Fota: Wikimedia Commons
U 2013 hodzie jezidski ałfavit byŭ refarmavany, u jaho dadałosia niekalki novych znakaŭ, a inšyja naadvarot byli vyklučany ź jaho. Refarmavany ałfavit ciapier vykarystoŭvajecca, naprykład, u relihijnym žyćci jezidaŭ Hruzii.
Anałahična jezidy sprabujuć dakazać, što hienietyčna jany z kurdami nie majuć ničoha ahulnaha, a najbližejšymi ichnimi svajakami jość jašče adna ciapier niešmatlikaja mienšaść — asiryjcy, siemicki narod, jaki źjaŭlajecca niepasrednym naščadkam staražytnych asiryjcaŭ i vaviłanian.
Maładyja jezidskija mužčyny na śviacie ŭ Łalešy. Fota: Wikimedia Commons
Jezidskija žančyny na śviacie ŭ Łalešy. Fota: Wikimedia Commons
Imknieńnie nievialikich narodaŭ prypisać siabie spadčynu vialikich cyvilizacyj minuŭščyny — zusim niaredkaść. Hetyja pryciahnieńni staražytnych prodkaŭ słužać arhumientam u abhruntavańni prava takich narodaŭ žyć na svajoj ziamli ŭ atačeńni bolš mahutnych susiedziaŭ i pretendavać na ŭłasnuju dziaržaŭnaść.
Navat simvał jezidskaj relihii źmiaščaje šumierski klinapis, adzin sa znakaŭ jakoha, «dynhir», aznačaje «bažastvo» — absalutny anachranizm, jaki jezidy vykarystoŭvajuć, kab pakazać svaju staražytnaść.
«Čartapakłońniki»
Dva kurdy-čartapakłońniki (jezidy), kabardziniec, čačeniec, kurd-mahamietanin z vakolic Vana. Malunak Michaiła Mikiešyna ź sieryi «Typy i vidy Kaŭkaza i Małoj Azii». 1876. Fota: Wikimedia Commons
Jezidskija mužčyny siońnia — usio jašče paznavalny typaž z malunkaŭ pazaminułaha stahodździa. Fota: Wikimedia Commons
Mienavita z hledzišča relihii hetaja etničnaja hrupa vyłučajecca na fonie ŭsich svaich susiedziaŭ. Jana ž — pryčyna biaskoncych pieraśledaŭ.
Relihija jezidaŭ — jezidyzm — sapraŭdny pradukt «płavilnaha katła», jakim źjaŭlajecca Blizki Uschod. U jezidyźmie abjadnanyja elemienty ŭsich choć kolviek značnych vieravańniaŭ u rehijonie — sufizmu, niestaryjanstva, zaraastryzmu i navat iŭdaizmu. Takija relihii nazyvajucca sinkretyčnymi (ad hreč. synkrētismós — złučeńnie).
Sarkafah šejcha Adzi ibn Musafira. Fota: Wikimedia Commons
Asnova ŭ relihii jezidaŭ isłamskaja, bo jaje zasnavalnikam ličycca šejch Adzi ibn Musafir, jaki prytrymlivaŭsia sufizmu, isłamskaha mistycyzmu. Hleba pładarodnaja, bo sam sufizm — heta sinkretyčnaje ciačeńnie, u jakim bačać upłyŭ chryścijanstva, hnastycyzmu, nieapłatanizmu i induizmu. Pačuŭšy zaklik uva śnie, šejch pakinuŭ Bahdad i pasialiŭsia ŭ dalinie Łaleš, dzie pryciahnuŭ ludziej svajoj askiezaj i cudami.
Maŭzalej šejcha Adzi ibn Musafira ŭ Łalešy — hałoŭnaja śviatynia jezidyzmu. Fota: Wikimedia Commons
Siońnia maŭzalej šejcha Adzi ŭ Łalešy źjaŭlajecca hałoŭnaj śviatyniaj jezidaŭ. Hałoŭnymi śviatymi knihami jezidaŭ źjaŭlajucca «Maschafa Raš» («Čornaja kniha») i Kietebe Džyłve («Kniha adkryćciaŭ»), dzie sabranyja dohmy, kanony, kasmahonija i abrady, ale bolšaść relihijnych viedaŭ pieradajucca pamiž jezidami vusna.
Skulptura «anioła-paŭlina» Małaka Tavusa ŭ jezidskim chramie. Fota: Wikimedia Commons
Na simvale jezidyzmu adlustravany Małak Tavus u vyhladzie paŭlina, paŭmiesiac, śviatynia ŭ Łalešy i klinapisnyja nadpisy — poŭnaja kulturnaja eklektyka
Jezidyzm, jaki abjadnoŭvaje elemienty šmatlikich relihij, samimi pradstaŭnikami hetych relihich usprymajecca jak jeraś ci navat sataninskaja siekta. Na heta jość peŭnyja padstavy.
Jezidy vierać u adzinaha Boha, jak musulmanie i chryścijanie, i siemiarych jahonych aniołaŭ, jakija jość uvasableńniem Boha. Hałoŭnym siarod ich jość «anioł-paŭlin» Małak Tavus, jakoha Boh pastaviŭ starejšym nad usimi. Mienavita z asobaj hetaha anioła źviazanyja abvinavačvańni jezidaŭ u «djabłapakłonstvie».
Śviatkavańnie Novaha hoda jezidami ŭ Łalešy. Fota: Wikimedia Commons
U «Čornaj knizie» jezidaŭ Małak Tavus atajasamlivajecca z Azraiłam, aniołam śmierci ŭ jaŭrejskaj i isłamskaj tradycyi i aniołam hnievu, jaki mučaje hrešnikaŭ paśla Strašanaha suda, u chryścijanskaj tradycyi, a taksama z Azazilem, demanam pustyni ŭ jaŭrejskaj tradycyi, čyjo imia ŭ musulman adnosicca da Iblisa, anioła, jaki byŭ skinuty ź niabiosaŭ i staŭ kiraŭnikom usich šajtanaŭ. Akramia taho, na poŭnačy Iraka isnuje padańnie, što paŭlin, simvał Małaka Tavusa, kaliści byŭ ulubionaj ptuškaj Boha, ale byŭ vyhnany z raju za pychu i hordaść.
Dziŭnaja relihija, a dakładniej nieadnaznačnaje interpretavańnie jaje asnoŭ pradstaŭnikami miascovych relihij, nastroiła navakolnyja chryścijanskija i, u pieršuju čarhu, musulmanskija narody suprać jezidaŭ-«čortapakłońnikaŭ».
Jezidski śviatar u Łalešy. Fota: Wikimedia Commons
U toj čas jak iŭdziei i chryścijanie byli «ludźmi Pisańnia», jakich u isłamie było stroha zabaroniena abražać, zabivać i rabavać, to jezidy zaŭsiody byli «niaviernymi» — na ich hetyja zabarony nie raspaŭsiudžvalisia. Na praciahu stahodździaŭ jezidaŭ praśledavali, hvałtoŭna schilali da isłamu ci vyrazali.
Viečnaja achviara
Schod jezidskich pravadyroŭ i śviataroŭ. 1850. Fota: Wikimedia Commons
Pavodle vusnaha jezidskaha padańnia, za XII stahodździaŭ jezidy 72 razy pieražyli raźniu z boku isłamskich susiedziaŭ. Asnoŭnaj zadačaj jezidskich emiraŭ na praciahu stahodździaŭ było adkupicca ad musulmanskich vaładaroŭ, uniknuŭšy hvałtoŭnaha pieravodu ŭ isłam i masavaj raźni. Navat u toj čas, kali sami emiry byli vymušany źmianić svaju vieru.
Najbolš strašnyja pa maštabach hanieńni jezidy i ŭsie niemusulmanskija mienšaści Asmanskaj impieryi źviedali ŭ pierałomnyja 1910-ja hady.
U pačatku XX stahodździa impieryju raździrali ŭnutrypalityčnyja supiarečnaści, jakija abvastralisia imknieńniem da aŭtanomii nacyjanalnych mienšaściej — u pieršuju čarhu chryścijanskich — armian, hrekaŭ, asiryjcaŭ, a taksama kurdaŭ-sunitaŭ i jezidaŭ.
Va ŭmovach Pieršaj suśvietnaj vajny i abvieščanaha džychadu tureckaja bolšaść znajšła adzinaje vyrašeńnie nacyjanalnaha pytańnia — masavy hienacyd, u jakim byli źniščany miljony ludziej.
Nacyjanalny jezidski hieroj Džanhir-aha. Fota: Wikimedia Commons
Kab abaranić siabie, nacyjanalnyja mienšaści impieryi pierajšli da samaabarony. Nacyjanalny hieroj jezidaŭ Džanhir-aha na adnym baku z armianami zmahaŭsia suprać turak. Jezidskaja šabielnaja końnica razam z armianskimi vojskami atrymała pieramohu ŭ bitvie pry Baš-Aparanie i Sardarapacie, jakaja spyniła nastup turkaŭ na Armieniju i praduchiliła poŭnaje źniščeńnie armianskaha naroda. U Savieckim Sajuzie za heta Džanhir-ahu adździačyli svojeasabliva — rasstralali ŭ 1938 hodzie.
Pracent jezidskaha nasielnictva pa rehijonach Armienii pavodle pierapisu 2011 hoda. Fota: Wikimedia Commons
Armianie zdoleli atrymać svaju niezaležnaść na nievialičkim łapiku ziamli, ale inšym narodam byłoj Asmanskaj impieryi paščaściła mienš. Mnohija jezidy vyrašyli nie viartacca na radzimu, dzie im pahražała śmierć, i asieści ŭ Armienii, dzie ichnija naščadki žyvuć dahetul. Siońnia armianskija jezidy majuć adno miesca ŭ parłamiencie pa kvocie dla nacyjanalnych mienšaściej.
Atrad jezidaŭ-dobraachvotnikaŭ, jakija zmahalisia za Armieniju ŭ karabachskim kanflikcie ŭ 2020 hodzie. Fota: Wikimedia Commons
Novaja vialikaja biada napatkała jezidski narod dziesiać hadoŭ tamu, kali ŭ Siryi pačałasia hramadzianskaja vajna, u jakuju ŭmiašalisia bajeviki-isłamisty z «Isłamskaj dziaržavy» i tureckija vajskoŭcy. Dla adnych jezidy byli cellu praź ichniuju relihiju, dla inšych — praz toje, što jany kurdy.
Vioski siryjskich jezidaŭ byli amal całkam źniščany ŭ chodzie vajny i nastupu bajevikoŭ. Isłamskija terarysty zabivali jezidaŭ, razburali ichnija chramy i apahańvali mahiły. Siońnia, jak ličycca, usie siryjskija jezidy abo ŭciakli z krainy, abo byli zabityja.
Kanflikt chutka raspoŭzsia i na terytoryju paŭnočnaha Iraka. Paśla imklivaha nastupu bajevikoŭ IDIŁ u 2014 hodzie byŭ zachopleny Sindžar i susiednija harady.
Amierykanskija śpiecyjalisty na hary Sindžar u čas abłohi isłamistaŭ. Fota: Wikimedia Commons
Kala 50 tysiač jezidaŭ, aścierahajučysia raspravy z boku isłamistaŭ, biehli ŭ hory Sindžar, dzie apynulisia ŭ pastcy bieź ježy, vady i miedycynskaj dapamohi. Kala 4 tysiač jezidaŭ byli zabity, byli vyniščany cełyja jezidskija vioski. Jašče kala 10 tysiač jezidskich žančyn byli sahnanyja ŭ pałon i stali rabyniami ŭ isłamistaŭ.
Da suśvietnych lidaraŭ z prośbaj ab humanitarnaj dapamozie źviarnuŭsia jezidski emir Tachsin Said.
Jezidskija biežancy ŭ čas vajny z «Isłamskaj dziaržavaj» u 2014. Fota: Wikimedia Commons
Dzieci jezidskich uciekačoŭ, jakija atrymali cacki ad dabračynnych arhanizacyj. Fota: Wikimedia Commons
Kab praduchilić hienacyd tych, chto schavaŭsia ŭ harach, ZŠA pačali nanosić avijacyjnyja ŭdary pa pazicyjach bajevikoŭ u rajonie. Zahnanym u pastku jezidam skidali avijacyjaj vadu i ježu. Za niekalki dzion udałosia zabiaśpiečyć biaśpiečny kalidor, pa jakim za pieršy dzień udałosia evakujavać 10 tysiač jezidaŭ. Kurdskija siły zdoleli ahułam vyvieźci 35 tysiač čałaviek. Paźniej na hory byŭ spuščany amierykanski desant, jaki pry padtrymcy kurdskich sił zdoleŭ vyvieźci astatnich jezidaŭ u biaśpiečnyja rehijony.
Łahier dla pieramieščanych jezidaŭ u 2019 hodzie. Vajna skončyłasia, ale ludziam niama kudy viartacca — mnohija budujuć lepšaje i biaśpiečnaje žyćcio na Zachadzie, mahčyma, sprabujučy prarvacca ŭ Jeŭropu cieraź biełaruskuju miažu. Fota: Wikimedia Commons
Jezidski chłopčyk z łahiera pieramieščanych asob. Fota: Wikimedia Commons
Mnohija jezidy, kab abaranić siabie, pajšli ŭ bajavyja farmiravańni. Jezidy adroźnilisia ŭ čas vajny i tym, što stvaryli ŭłasnaje žanočaje apałčeńnie. Siły žančyn Jezidchana prymali ŭdzieł u vyzvaleńni Sindžara ad bajevikoŭ IDIŁ.
Jezidy spadziavalisia na stvareńnie niezaležnaha Kurdystana na terytoryi Iraka, dzie jany b atrymali aŭtanomiju dla svajho rehijona. Ale kurdskaja niezaležnaść była zadušana irakskimi vajennymi i źviedziena da raniejšaha aŭtanomnaha statusu. Jezidy ž nie atrymali aničoha.
Jezidskija žančyny ź Sił žančyn Jedzichana, jakija zmahalisia ź isłamistami. Fota: Wikimedia Commons
Bieła-čyrvona-bieły ściah
Jezidskija vajskovyja farmiravańni vykarystoŭvali ŭłasnuju simvoliku, jakuju ź inšymi kurdskimi farmiravańniami abjadnoŭvaŭ simvał załatoha sonca z 21 pramieniem — važnaha dla staražytnych, damusulmanskich vieravańniaŭ miascovych narodaŭ.
Vyjava sonca prysutničaje i na ściahu Kurdystana, ale ŭ adroźnieńni ad kurdaŭ, jezidy ŭ svajoj simvolicy amal nie vykarystoŭvajuć zialony koler, jaki asacyjujecca ź isłamam, pakidajučy tolki čyrvony i bieły.
Jezidskaja partyja reformaŭ i prahresu vykarystoŭvaje bieła-čyrvonaje pałotnišča z załatym soncam, ale najbolš raspaŭsiudžanym źjaŭlajecca bieła-čyrvona-bieły ściah z soncam pa centry. Jaho ž uźnimali nad vyzvalenymi ad isłamistaŭ jezidskimi pasieliščami ŭ Iraku.
Pakolki jezidy nie majuć svajoj dziaržaŭnaści i aŭtanomii, ściah zastajecca nieaficyjnym, ale nacyjanalnym — u čym čymści padobny i da biełaruskaha bieła-čyrvona-biełaha ściaha.
Bieła-čyrvona-bieły ściah jezidaŭ u vyzvalenym ad isłamistaŭ Sindžary. Fota: Wikimedia Commons
Jezidy stali viartacca ŭ rodnyja miaściny tolki ŭ 2017 hodzie, kali siły isłamistaŭ byli adkinutyja ź Sindžara. Hety praces praciahvajecca dahetul praź vialikaje razbureńnie rehijona, pabłytanyja vajnoj losy i strach pierad čarhovym hienacydam z boku susiedziaŭ.
U takich umovach mnohija jezidy vyrašyli kinuć svaje razburanyja damy i šukać lepšaj doli ŭ inšych miescach. Ich ciažka vyličyć siarod masy kurdaŭ, ale jany adnaznačna musili być siarod tych tysiač, što adčajna ŭ 2021 hodzie šturmavali miažu Jeŭrapiejskaha Sajuza ź biełaruskaha boku.
Chto takija hahauzy i čamu vystupajuć u padtrymku Rasii
Čamadan — vakzał — Rasija! Adkul hetaja fraza?
Ściana ŭ hałavie. Čamu ŭschodnija niemcy hałasujuć inakš?