Pa-biełarusku vyjšła skandynaŭskaja saha, jakoj natchniaŭsia sam Tołkin
Dynamičny siužet, sakavity tekst, dziorzkija i adčajnyja hieroi — i vydatny pierakład sa staražytnaisłandskaj movy Jaŭhiena Papakula, piša Zosia Łuhavaja.
10.08.2024 / 16:52
Kali vy dumajecie, što skandynaŭskija sahi — heta štości składanaje, z archaičnaj movaj i bieźličču hierojaŭ ź niezapaminalnymi imionami, to častkova majecie racyju. Ale tolki častkova. Skandynaŭskija sahi — heta ekšan, jakomu pazajzdrościać scenarysty Netflix. I «Saha pra Chervior i Chejdreka» jarki tamu prykład.
Ja nikoli nie čytała «Edaŭ» i amal ničoha nie viedaju pra śviet skandynaŭskaj mifałohii, tamu vyrašyła pačać z «Sahi pra Chervior i Chejdreka», bo jaje nazyvajuć najbolš viadomaj i dynamičnaj. I tekst adrazu mianie pryčaravaŭ. Dy što ja, kali heta adzin z tych tvoraŭ, jakim natchniaŭsia sam Tołkin, stvarajučy suśviet Mižziemja.
Usio pačynajecca z historyi pra mieč Ciurvinh. Nie, nasamreč usio pačynajecca ź nievialikaj pieradhistoryi, dzie budzie šmat imionaŭ i siamiejnych suviaziaŭ, ale pamiž imi budzie raskazanaja historyja miača. Adnojčy padčas palavańnia konunh Svaŭrłami sustreŭ dvuch dverhaŭ (to-bok hnomaŭ). Nie dazvoliŭšy im schavacca ŭ kamień, jon zapatrabavaŭ vykavać jamu najlepšy mieč, jaki tolki zmohuć. Kab vyratavać svaje žyćci, dverhi zhadzilisia.
«U pryznačany dzień konunh viarnuŭsia da vałuna. Dverhi čakali zvonku i pieradali jamu mieč, niejmavierna pryhožy. Ale, stojačy la ŭvachodu ŭ vałun, Dvalin moviŭ: «Mieč — tvoj, Svaŭrłami. Štoraz budzie jon zabirać čałaviečyja žyćci, jak tolki jaho vynuć z pochvaŭ, ale trojčy jon zdradzić. I tvaim zabojcam stanie jon taksama».
Svaŭrłami mocna razzłavaŭsia na pradkazańnie, ale dverhi paśpieli ŭciačy. A słovy ich u vyniku spraŭdzilisia. Paśla mieč pierajšoŭ da paplečnika Svaŭrłami — Arnhryma, jaki mieŭ ažno 12 synoŭ. Heta byŭ rod, viadomy svajoj lutaściu.
«Usie jany byli biersierkami, takimi mahutnymi i vybitnymi, što nikoli nie brali ŭ pachod inšych vajaroŭ, i nikoli nie viartalisia jany ź siečy bieź pieramohi. Praz heta słava pra bratoŭ razyšłasia pa ŭsich ziemlach, i nie było konunha, što nie daŭ by im taho, čaho jany chacieli».
Ale adnojčy na vyśpie Samsio zdaryłasia sieča, u jakoj pieravaha była nie na baku bratoŭ. I navat mieč Ciurvinh, jaki baćka pieradaŭ najstarejšamu z 12-ci synoŭ — Anhanciuru, nie vyratavaŭ ich. Bratoŭ pachavali na vyśpie razam ź Ciurvinham: nasypali kurhan i abychodzili toje miesca jak padalej.
I akurat z hetaha miesca pačynajecca samaja prafieminisckaja častka sahi. Bo ŭ Anhaciura była dačka Chervior, i mieła jana noraŭ, nie horšy za svajho baćku i jahonych bratoŭ.
«Jana … była mocnaj, niby mužčyna, i pry luboj nahodzie achvotniej praktykavałasia z łukam, ščytom dy miačom, čym u vyšyvańni ci hatoŭcy. Zvyčajna Chervior čyniła licha, a nie rabiła štości dobraje. I kali dziaŭčynu pasprabavali niejak utajmavać, jana ŭciakła ŭ les i stała zabivać ludziej dziela hrošaj».
Pryhody Chervior i jaje padarožža ŭ pošukach spadčynnaha miača — samaja cikavaja častka sahi. A jašče samaja paetyčnaja i dynamičnaja. Dziaŭčyna ŭ mužčynskim adzieńni vypraŭlajecca z domu, doŭha padarožničaje ź vikinhami, zatym stanovicca na ich čale i płyvie na vyspu, dzie pachavany baćka. Jejnyja spadarožniki admaŭlajucca iści da kurhana, pad jakim spačyŭ Anhanciur, bo čuli historyi pra mahutnych złych duchaŭ. Ale Chervior adčajnaja i biasstrašnaja, tamu idzie adna.
Abudziŭšy duch baćki, jana zaciata patrabuje addać joj mieč, i tak uražvaje vajara svajoj upartaściu, što toj nie znachodzić arhumientaŭ, kab admović.
«Ty kančatkova,
dačka, zvarjacieła,
hetak u połymia
lezieš biasstrašna;
viedaješ, lepiej
vyniesu mieč ja —
bolš nie mahu
admaŭlać tabie, dzieva».
Chervior moviła:
«Dobra ty zrobiš,
vikinhaŭ rodzič,
jak z kurhana mnie
vyniesieš Ciurvinh;
navat karona
Narviehii cełaj
hetkaj ščaślivaj
mianie nie zrabiła b!»
I kali vy dumajecie, što ja vam tolki što ścisła pierakazała ŭsiu sahu, to pamylajeciesia. Dalej apovied idzie pra syna Chervior Chejdreka i jahonych naščadkaŭ. Usie jany takija ž niaŭrymślivyja, haračyja i strašnyja ŭ bojcy. Usich ich čakajuć zmahańni, pryhody i, jak praviła, pamirajuć jany nie svajoj śmierciu.
Siarod raździełaŭ sahi pra zmahańni, zachopy terytoryj, žanićby i naradžeńni dziaciej jość adzin, całkam pryśviečany zahadkam. Ich pastalełamu Chejdreku zahadvaje bond Hestumblindzi. Konunh lubić zahadki i nie lubić bonda, ale hatovy źlitavacca i zachavać tamu žyćcio, kali Hestumblindzi prydumaje zahadku, jakuju Chejdrek nie zmoža adhadać. Jość štości supolnaje ŭ hetaj scenie z epizodami «Chobita» Tołkina, dzie Bilba Behins hulaje ŭ zahadki spačatku z Hołumam, a potym z cmokam.
U «Sazie pra Chervior i Chejdreka» zahadak budzie bolej za tryccać, i niekatoryja ź ich całkam paduładnyja sučasnamu čytaču.
«Dzievaŭ ja bačyŭ,
da hleby padobnych,
spali dziaŭčyny na skałach kamiennych;
dzievy čarniejuć
u soniečnych promniach
i pryhažejuć u ciemry źmiarkańnia.
Ci razhadaješ,
Chejdrek, zahadku?»
«Dobruju ty
zahadaŭ mnie zahadku,
dy, Hestumblindzi, adkaz mnie viadomy:
Heta vuholle daharała ŭ ahmieni».
Ahułam hetaja saha — vielmi žyvy i sakavity tekst. Padziei i hieroi źmianiajucca imkliva, tamu zasumavać padčas čytańnia prosta niemahčyma. Naadvarot — tolki paśpiavaj sačyć za tym, chto kudy pajechaŭ i dzie kaho pieramoh. Darečy, tryznu pa Chejdreku, kali toj pamre, syn zahadaje zładzić — uvaha! — na bierahach Dniapra.
Kryvavyja bitvy, dziorzkija i nachabnyja, ale duža abajalnyja hieroi, padziei na terytoryjach, blizkich nam, — usio heta navodzić na dumku, što staražytnyja skandynaŭskija sahi bližejšyja da nas, čym padajecca na pieršy pohlad. I što jany mohuć być zachaplalnym čytvom. Adno što varta być hatovymi: ujaŭleńni pra spraviadlivaść i maral u konunhaŭ i vikinhaŭ vielmi śpiecyfičnyja jak dla sučasnaha čałavieka.
U pradmovie da «Sahi pra Chervior i Chejdreka» pierakładčyk Jaŭhien Papakul kaža, što sam tvor adnosicca da XIII stahodździa, ale hruntujecca na značna bolš staražytnym materyjale. Naprykład, bitva pamiž hotami i hunami, jakaja adbudziecca naprykancy sahi, mieła miesca ŭ IV stahodździ na bierahach Dunchejda (Dunaja). Saha zachavałasia ŭ troch asnoŭnych redakcyjach XIV—XVII stahodździaŭ, u jakich niekatoryja frahmienty supadajuć, a niekatoryja — mocna roźniacca. Tamu Jaŭhien Papakul pryniaŭ rašeńnie ŭ biełaruskim pierakładzie abjadnać teksty ŭsich troch, vyłučyŭšy frahmienty roznych redakcyj kursivam i tłustym šryftam. Ale i heta, i toje, što prazaičnyja radki sahi čarhujucca z paetyčnymi, nie ŭskładniajuć čytańnia. Tekst čytajecca lohka.
Varta adznačyć, što apošnim časam pa-biełarusku vyjšli ledź nie ŭsie teksty, jakija składajuć viadomyja skandynaŭskija «Edy». Usie jany pierakładzienyja sa staražytnaisłandskaj movy Jaŭhienam Papakulem. Pra svaju pracu nad hetymi pierakładami jon raskazaŭ u adnym z vypuskaŭ padkasta Hanny Dziahiel «Tak skłałasia histaryčna». Adtul ža možna daviedacca, jak pierakładajuć skandynaŭskija sahi ŭ śviecie, i jak stajać spravy ź pierakładami «Edy» ŭ našych susiedziaŭ. Spojler: biełarusy ciapier majuć najbolš poŭny pierakład na svaju movu siarod susiednich krain!
«Saha pra Chervior i Chejdreka». Vydaviectva «Technałohija», 2024, Minsk. Pierakład sa staražytnaisłandskaj Jaŭhiena Papakula.
Holenaja praŭda. Adziny ŭ Biełarusi piśmienńnik-cyrulnik apisaŭ toje, što nichto da jaho nie rabiŭ
Minski chirurh vydaŭ zbornik esteckaj prozy. Tak pa-biełarusku raniej nie pisali
Ekśpierymient na žyvym čałavieku. Vyjšaŭ pieršy raman na materyjale z žyćcia biełaruskich ajcišnikaŭ
Kinh zanadta lubić svaich hierojaŭ, kab štości skaračać
Tajamnica Padlašša i jaho biełaruskaści