НЯСВІЖ

БРАМЫ

Умацаваны Нясвіж быў абкружаны гарадскімі сценамі, а трапіць у горад можна было праз пяць «брамаў», гэта значыць, варот — Слуцкую, Клецкую, Віленскую, Мірскую і Замкавую. Назвы яны атрымалі па кірунках дарог. Адзін з сімвалаў Нясвіжа дый усёй Беларусі — Слуцкая брама. Яна адкрывае шлях з горада на Капыль і Слуцк. Унікальнасць брамы ў тым, што гэта адзіны ацэлелы ўзор гарадскіх варот на Беларусі. Ніводнай іншай гарадской брамы ў краіне не захавалася. Брама была яшчэ і пунктам збору падаткаў з наведнікаў магдэбургскага горада.

У першапачатковым гатычна-рэнесансным выглядзе, які зафіксавала гравюра Тамаша Макоўскага, брама прастаяла да ХVII стагоддзя, да спусташальнай вайны з Масковіяй. Пасля яна была адноўлена ўжо ў барочным стылі. Ад брамы да брамы ішлі абарончыя валы, ад якіх ужо нічога не засталося. У брамнай арцы захавалася барочная табліца XVII стагоддзя — часоў Міхала Казіміра. Пэўны час у браме была капліца, а цяпер экспазіцыйная зала і сувенірная крама. За савецкім часам для спрашчэння руху вакол яе было зроблена транспартнае кола.

Захавалася і вежа, якая стаяла пры Замкавай браме. Сёння гэта самая старая мураваная пабудова ў Нясвіжы – помнік архітэктуры XVI стагоддзя. Яна спалучае ў сабе рысы беларускага абарончага дойлідства, элементы готыкі і рэнесансу. Цяпер Замкавая вежа ўваходзіць у комплекс былога кляштара езуітаў і выкарыстоўваецца як званіца касцёла Божага Цела.

РАДЗІВІЛЫ

Знакаміты арыстакратычны род пачаў сваё узвышэнне ў часы Вітаўта Вялікага. Імя Радзівіл — балцкае (параўнайце: Монтвіл, Таўцівіл). Пачатак пісьмовай гісторыі Радзівілаў — Гарадзельская ўнія 1413 года, якая была падпісаная ў невялікай крэпасці на Бугу. Тая унія замацавала за элітай ВКЛ шляхецкія правы, а прадстаўнікі ўплывовых родаў атрымалі фамільныя гербы. Літоўскі баярын Крысцін Осцік атрымаў герб «Трубы». Менавіта ён лічыцца заснавальнікам дынастыі Радзівілаў.

Старэйшая галіна Радзівілаў, князёў на Мядзеле і Ганядзі, згасла ў 1542 годзе. А самая магутная, нясвіжская, адлічвае свой пачатак ад 1513 года. З гэтых часоў Нясвіж становіцца фамільнай рэзідэнцыяй роду. У выніку дынастычнага шлюбу Ганна з Кішкаў, або Кішчанка, сваякі якой валодалі Нясвіжам, становіцца жонкай Яна Радзівіла Барадатага. Іх сын Мікалай Радзівіл «Чорны», празваны так за колер барады, стаў канцлерам Вялікага Княства — аналаг цяперашняга прэм’ер-міністра.

Пасля яго смерці канцлерам стане іншы выдатны палітык — ягоны стрыечны брат Мікалай Радзівіл Руды. Ён жа, пасля смерці брата, узначаліць пратэстантаў ВКЛ. Сучаснікі адрознівалі іх па колеры валасоў. Трэба памятаць, што Мікалай Радзівіл Чорны валодаў Нясвіжам, а Руды — Біржамі і Жупранамі. Мікалай Радзівіл Чорны захапіўся ідэямі пратэстантызму, і пры ім Нясвіж стаў цэнтрам Рэфармацыі ў Беларусі.

Росквіту Нясвіжа дасягнуў у часы князя Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі, сына Мікалая Чорнага. У 1586 годзе з'яўляецца Нясвіжская ардынацыя Радзівілаў — непадзельнае ўладанне, якое перадавалася толькі ад бацькі да старэйшага сына. Дзякуючы гэтаму Нясвіж не пераходзіў з рук у рукі, а заставаўся радзівілаўскім з веку ў век. Радзівілаўскі Нясвіж быў дзяржавай у дзяржаве. Нават прымаўка ўзнікла: «Каралі ў Варшаве, а Радзівілы ў Нясвіжы». Уплывовы магнацкі род займаўся не толькі архітэктурным аздабленнем сваіх уладанняў, але купляў ці замаўляў шматлікія творы мастацтва.

РЭФАРМАЦЫЯ

З XVI стагоддзя Нясвіж становіцца галоўным цэнтрам Рэфармацыі – рэлігійнага руху пратэстантаў, якія аддзяліліся ад каталіцтва і шукалі правільнае, сапраўднае хрысціянства ў евангеллях. Неўзабаве барацьба каталіцызму з пратэстантызмам стала рухавіком вялікай палітыкі.

Мікалай Радзівіл Чорны быў кальвіністам. Свае творы яму прысвячаў сам заснавальнік веравызнання Жан Кальвін. Мікалай Радзівіл Чорны запрашае ў Нясвіж кальвінісцкіх філосафаў, адчыняе друкарню, якая друкавала самыя смелыя разважанні тагачаснай Еўропы, а таксама закладае пратэстанцкія школы.

Менавіта тут у 1562 годзе была надрукавана важная кніга на старабеларускай мове — «Катэхізіс». Яе аўтар — гуманіст і філосаф Сымон Будны. Цяпер побач з касцёлам Божага Цела стаіць помнік беларускаму мысляру.

Цікава, што візуальны вобраз Буднага захаваўся дзякуючы ягоным праціўнікам. Наступны ўладальнік Нясвіжа Мікалай Радзівіл Сіротка з палітычных меркаванняў перайшоў у каталіцтва, і пратэстанцкая дзейнасць у горадзе была згорнута, а Буднаму давялося выехаць. Езуіты, палымяныя ахоўнікі рэлігійнага канону, намалявалі карыкатуру на Буднага, які варыцца ў смаляным катле ў пекле. Дзякуючы гэтаму сярэднявечнаму «мему» мы і маем прыжыццёвую выяву знакамітага пратэстанта.

ЗАМАК

Першы камень у падмурак Нясвіжскага замка заклалі ў 1583 годзе па ініцыятыве Мікалая Радзівіла Сіроткі. Сёння замак-палац спалучае рысы розных стыляў — ад рэнесансу і барока да нэаготыкі і мадэрну. Аматар далёкіх падарожжаў, Мікалай Радзівіл прывозіць у Нясвіж італьянскіх майстроў. Галоўным архітэктарам Нясвіжа ў ХVI стагоддзі стаў Джаванні (па-нашаму Ян) Марыя Бернардоні, які перабудоўваў Нясвіж згодна з канцэпцыяй «ідэальнага горада» — простакутнай планіроўкі ў выглядзе правільных геаметрычных форм. Тады тут і з’явіліся славутасці, што цяпер зрабілі сталіцу Радзівілаў турыстычнай сталіцай Беларусі.

Знакамітую выяву Нясвіжа пачатку ХVIІ стагоддзя зрабіў прыдворны картограф і гравёр Тамаш Макоўскі. Замак жа ў тыя часы меў абарончую функцыю. Ён атрымаў пяцікутную форму. Абарону бастыёнаў палягчалі ставы, запоўненыя вадой з ракі Уша. Цікава, што яго не змаглі захапіць маскоўцы падчас спусташальнай 13-гадовай вайны. У замку працавалі шматлікія майстэрні, а самым вялікім быў ліцейны цэх, або людвісарня, дзе выраблялі гарматы для прыватнага радзівілаўскага войска.

Тыя Радзівілы ўмелі добра ваяваць. Але ўмелі і баляваць. Калісьці тут было 12 парадных залаў. Насупраць уязной брамы знаходзіўся галоўны корпус – трохпавярховы палац з пакоямі гаспадароў. Была тут і хатняя каплічка, пакой для трафеяў з паляванняў, залы з калекцыямі зброі, жывапісу, і бібліятэка.

ПАЛАЦ

Радзівілы мелі прывілей ад караля Рэчы Паспалітай на захаванне ў сваім палацы дзяржаўных дакументаў. Фактычна, тут месціўся адзін з першых дзяржаўных архіваў Вялікага Княства Літоўскага. Замак перажыў першае разбурэнне пры шведах, у час Паўночнай вайны. Яны вывезлі найлепшыя радзівілаўскія гарматы. Але Радзівілам хапіла сілы і сродкаў разбудаваць сваю рэзідэнцыю яшчэ пышней, чым яна была.

Вясёлым перыядам у жыцці замка было ХVIII стагоддзе. Міхал Казімір Радзівіл Рыбанька практычна завершыў пабудову замка (якую скончыў ягоны сын Пане Каханку), а яго жонка Францішка Уршуля заснавала тут тэатр з тэхналагічнай рухомай сцэнай. Яна напісала для яго 16 п'ес, а таксама рабіла і сцэнаграфію гэтых пастановак.

Радзівіл Пане Каханку з казачнай пышнасцю прымаў тут апошняга караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага. А пасля палац у Нясвіжы быў разрабаваны французамі ў 1812 годзе. Без знаку зніклі ў тым ліку 12 залатых апосталаў – адна з самых крыўдных культурных страт. За ХХ стагоддзе замак перажыў ваенныя разрабаванні, тут быў шпіталь для параненых, «Белміжкалгасздраўніца», пажар на Каляды ў 2004-м знішчыў цэлае крыло. Турыстычнай візітоўкай замак стаў пасля поўнай рэстаўрацыі. Адкрыты для наведвання зусім нядаўна, у 2012 годзе, Нясвіжскі палац стаў самым папулярным турыстычным аб'ектам краіны.

БАРОКА

Другі па значнасці пасля Нясвіжскага замка аб'ект горада – велічны касцёл Божага Цела, які будаваўся чатыры гады пры канцы XVII стагоддзя ўсё тым жа Джавані Бернардоні. Гэта першы ва Усходняй Еўропе храм у стылі барока. Правобразам для яго стала знакамітая рымская царква Іль Джэзу. Верхавіны храма дабудоўвалі ўжо вучні Бернардоні, а сам майстар накіраваўся ў Кракаў, дзе пабудаваў пазней дакладную копію касцёла ў Нясвіжы. Унутранае ўбранне касцёла — само сабою помнік мастацтва.

Храм аздабляюць сорак фрэскавых кампазіцый, у якіх мастацтвазнаўцы заўважаюць уплыў Рубенса. Галоўны алтар упрыгожаны карцінай "Тайная вячэра" Ксаверыя Дамініка Гескага. У сутарэннях касцёла месціцца цудам ацалелая фамільная крыпта Радзівілаў. Адданасць і смеласць святароў зберагла крыпту ад разрабавання ў савецкі час. Цяпер яна, на жаль, зачынена для наведвання і знаходзіцца на рэканструкцыі.

Радзівілаўская крыпта — трэцяя па колькасці родавых пахаванняў у Еўропе пасля Габсбургаў у венскай Капуцынеркірхе і Бурбонаў у саборы Сен-Дэні ў прыгарадзе Парыжа. У крыпце 70 саркафагаў: самае ранняе з пахаванняў датаванае 1616 годам, апошняе — 1936-м. Адзін з саркафагаў — «гарбаты». Храм Божага Цела ўнесены ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА.

АТМАСФЕРА

Нясвіж ніколі не быў вялікім горадам. Цяпер у райцэнтры жывуць каля 15 тысяч жыхароў. Але гісторыя магутнага роду Радзівілаў робіць яго адным з галоўных турыстычных цэнтраў Беларусі. Вядома, у горадзе яшчэ шмат што трэба аднавіць, каб прачытваўся ўвесь гарадскі ансамбль. Але і цяпер тут можна пабачыць выдатныя прыклады архітэктуры старых часоў. Адзін з іх – "дом рамесніка" побач з Ратушай. Пабудаваны ў 1721 годзе, гэта цяпер адзіны ацалелы ва ўсёй Беларусі ўзор рамеснай архітэктуры той пары. Ніжні ярус у дома каменны, а верхні, жылы, выраблены з дрэва. Непадалёк месціцца будынак заезнага двара XIX стагоддзя.

Самымі ж маштабнымі ландшафтнымі помнікамі з'яўляюцца паркі ля Нясвіжскага замка. Іронія ў тым, што раней іх не існавала. На большасці графічных і жывапісных выяў XIX стагоддзя Нясвіжскі замак атачаюць толькі адзінкавыя дрэвы. Яшчэ ў часы Мікалая Крыштафа Радзівіла Сіроткі тэрыторыю вакол замка па ўсіх законах ваеннага мастацтва расчышчалі для паляпшэння агляду. Уладзіслаў Сыракомля, апісваючы Нясвіж у 1830-я гады, згадваў пра запушчаны стан прылеглых да замка земляў. Толькі ў пачатку XIX стагоддзя, калі палац канчаткова страціў сваё абарончае значэнне, каля ўмацаванняў высадзілі дрэвы.

РАТУША

Нясвіжская ратуша – самы старажытны сімвал Магдэбургскага права з тых, што захаваліся на Беларусі. Яе збудавалі на сродкі гараджан ў 1596 годзе, да 10-годдзя атрымання каралеўскага прывілея. Адначасова па яе перыметры былі ўзведзены гандлёвыя рады. У гэтай галерэі працавала 50 крам. Фантастыка ў тым, што іх, вось ужо больш за чатыры стагоддзі, выкарыстоўваюць па прызначэнні. Нясвіжцы, як і іх продкі, працягваюць хадзіць у ХХI стагоддзі ў крамы на тым жа самым месцы – такую гістарычную стабільнасць можна параўнаць з якой-небудзь ангельскай традыцыйнасцю.

Пасля спусташальных войн ХVII стагоддзя яна была перабудавана ў стылі позняга барока. Страціўшы два ярусы, яна стала чатырохпавярховай. У 1836-м годзе пажар знішчыў вытанчанае завяршэнне вежы з гадзіннікам. Рэстаўрацыя, якая скончылася ў 2004 годзе, вярнула сімвалу нясвіжскай майдэборыі першапачатковы выгляд. Цяпер высокая шасціярусная вежа, праз якую зроблены ўваход у ратушу, зноў задае сілуэт галоўнай плошчы Нясвіжа.

За савецкім часам у гэтым будынку быў і клуб, і дом піянераў, і дзіцячая бібліятэка, а ўжо за часамі незалежнай Беларусі тут адкрыўся музей з экспазіцыяй пра гарадское самакіраванне. Іранічна, што ў сучасным Нясвіжы помнік Леніну заціснуты ў кут рынкавай плошчы, а яго рука паказвае не на светлы шлях камунізму, а якраз на Ратушу — сімвал гарадскіх вольнасцей, якія зрабілі цяперашнюю Еўропу такой, якую мы яе ведаем.