Hienna-madyfikavanyja spartoŭcy? Redahavańnie DNK? Na što zdolnaja biełaruskaja hienietyka
Užo siońnia biełaruskija hienietyki mohuć praanalizavać DNK dziciaci i skazać, u jakim sporcie jano zdoleje dasiahnuć spartyŭnych viaršyń. Navukoŭcy śćviardžajuć, što biez hienaŭ u hetaj spravie pośpiechu nie dabješsia, jak ni starajsia. Uvohule, ad hienaŭ zaležyć amal usio: i źniešnaść, i charaktar, i zdolnaści, i schilnaści, i zdaroŭje. Heta značyć, što schilnaść da ałkahalizmu ci narkamanii abo zdolnaść pajści na zabojstva — taksama častkova ci ŭ vialikaj stupieni hieny.
Kali ŭ 2000-ch hadach navukoŭcy rasšyfravali hienom čałavieka, to najpierš uzialisia za vyvučeńnie hienaŭ, jakija ŭpłyvajuć na zdaroŭje. U hetaj śfiery hienietyki i dasiahnuli pakul što najvialikšaha pośpiechu, i ŭžo ciapier havorka idzie pra toje, što ludzi zmohuć zamianiać «drennyja» hieny «dobrymi». Heta moža stać praryvam u miedycynie i całkam źmianić žyćcio ŭsiaho čałaviectva, jakoje takim čynam vyrašyć prablemu nievylečnych chvarob.
Pra toje, u jakim kirunku raźvivajecca biełaruskaja hienietyka, «Naša Niva» pahutaryła z prafiesaram, doktaram bijałahičnych navuk Irmaj Mase.
Jana ŭžo bolš za 25 hadoŭ kiruje łabaratoryjaj hienietyki čałavieka Instytuta hienietyki i cytałohii NAN Biełarusi.
Tut pačali vydavać hienietyčnyja pašparty piać hadoŭ tamu, i za hety čas ich atrymali bolš za vosiem tysiač biełarusaŭ.
Hienietyčny pašpart možna zrabić adrazu paśla naradžeńnia, jaho nie treba mianiać, bo hieny nie mianiajucca. Toje, što prapisana ŭ pašparcie, zastajecca aktualnym ciaham usiaho žyćcia čałavieka.
Hienietyka i chvaroby
«My vyznačajem ryzyki zachvorvańniaŭ, jakija možna papiaredzić, — raspaviadaje Irma Mase. — Voźmiem osteaparoz — krochkaść kaściej. Kali my vyjaŭlajem, što ŭ maładoha čałavieka vysokaja ryzyka raźvićcia osteaparozu, i jon pačynaje sačyć za zdaroŭjem, bolš uvahi nadavać małočnaj dyjecie, to, imavierna, jamu ŭdasca nie dapuścić patałohii.
Osteaparoz nazyvajuć maŭklivaj epidemijaj, zvyčajna ludzi nie viedajuć, što i ŭ ich hetaja prablema. Časta jana prajaŭlajecca ŭ žančyn paśla mienapaŭzy. Čałaviek hublaje rost, zhinajecca, a hałoŭnaje, mohuć zdarycca vielmi ciažkija pierałomy pazvanočnika abo šyjki ściahna. Hety praces možna prypynić, ale nazad užo ničoha nie viernieš».
Časta da hienietykaŭ prychodziać maładyja ludzi, u jakich mnohija rodnyja pamierli praź infarkt.
Naturalna, jany chočuć viedać, ci čakaje ich taki samy los. Irma Mase kaža, što časam hienietyčny analiz sapraŭdy pakazvaje vysokuju ryzyku zachvorvańnia, a časam — nie. Moža być i advarotnaja situacyja: kali dziadula piŭ, kuryŭ i žyŭ da 100 hadoŭ, ni razu nie źviarnuŭšysia da doktara, nie fakt, što jaho ŭnuk taksama zmoža vieści taki ž ład žyćcia biez nastupstvaŭ. U kožnaha čałavieka svoj hienatyp i ŭ kožnaha svaje ryzyki.
«Kali my vyjaŭlajem u čałavieka siaredniaha ŭzrostu vysokuju ryzyku infarktu mijakarda, heta stanovicca dobrym stymułam dla taho, kab imhnienna kinuć palić, narmalizavać vahu, zaniacca fizkulturaj i pačać sačyć za ciskam kryvi, — davodzić spadarynia Mase.
— Niejak žančyna pryviała na analiz dvuchhadovuju dačku i vyjaviłasia, što ŭ jaje vysokaja ryzyka atrymać dyjabiet. Ale ciapier maci ad samaha dziacinstva budzie pryvučać dačku da narmalnaj ježy i, chutčej za ŭsio, im udasca paźbiehnuć hetaj chvaroby.
Hienietyčny pašpart my robim dla taho, kab čałaviek viedaŭ svaje słabyja baki i zmahaŭsia ź imi, a nie prosta tak, ź cikavaści».
Siońnia hienietyki mohuć vyznačyć nie tolki ryzyku zachvorvańniaŭ, ale i adčuvalnaść da lekaŭ, naprykład, varfarynu i kłapidahrełu. Časam jany nie tolki nie dapamahajuć, ale mohuć pryvieści da śmierci, i heta taksama zaležyć ad hienatypa.
«Adzin pje piać tabletak, i jany jamu nie dapamahajuć, a ŭ kahości sa zvyšadčuvalnaściu ad adnoj moža adkrycca kryvaciok, jaki pryviadzie da śmierci. Za miažoj, u toj ža Amierycy, nikoli nie prapišuć hetyja preparaty, pakul nie zrobiać hienietyčny analiz. U Biełarusi takoha niama, chvorych nakiroŭvajuć da nas vielmi redka, — zaŭvažaje spadarynia Mase. — Chacia,
naprykład, z hiepatytam S u Biełarusi ŭsio stroha. Nie pryznačać lačeńnie, pakul nie pravierać hienatyp. Minzdraŭ pryniaŭ adpaviedny pratakoł, i ŭsie heta robiać.
Ale pakul Minzdraŭ nie pryniaŭ pratakoł, daktary ničoha nie źmieniać u svaich dziejańniach».
Hienietyka i sport
Akramia «miedycynskaha», biełaruskija hienietyki robiać jašče i «spartyŭny» pašpart, zazirnuŭšy ŭ jaki, možna skazać, ci jość spartyŭny talent i, kali tak, u jakim spartyŭnym nakirunku jon najchutčej prajavicca. Usio zaležyć ad taho, jakich hienaŭ u čałavieka najbolš: ciahavitaści ci chutkasna-siłavych.
«My paraŭnoŭvali hienatypy zasłužanych majstroŭ sportu, majstroŭ sportu mižnarodnaha kłasa i prosta majstroŭ sportu i ŭžo bačyli roźnicu! Mnohija majstry sportu nikoli nie stanuć zasłužanymi, tamu što ŭ ich paprostu niama patrebnych zdolnaściaŭ, i nijakaja praca nad saboj nie dapamoža im stać lidarami, — tłumačyć Irma Mase. — Dla luboha pośpiechu patrebnaja jak praca, tak i hienietyčnaja schilnaść. U sporcie, jak i ŭ muzycy: kali niama słychu, čałaviek nikoli nie stanie hienijalnym muzykam».
Na dumku spadaryni Mase, viedańnie jašče ŭ rańnich hadach, ci jość hienietyčnaja schilnaść da sportu, dapamoža paźbiehnuć u budučyni mnohich rasčaravańniaŭ. Naprykład, baćka zaŭsiody chacieŭ być chakieistam, i tamu vyrašaje addać syna ŭ chakiej ažyćciaŭlać jaho maru. Synu za vialikija hrošy nabyvajuć abmundziravańnie, zavodziać u siekcyju, a praź niejki čas vyśviatlajecca, što ŭ jaho ničoha nie vychodzić, što ŭ jaho niama zdolnaściaŭ. Baćki pačynajuć cisnuć na chłopca: «My stolki hrošaj na ciabie patracili, a ty lanuješsia».
«Ci moža heta da čahości dobraha pryvieści? Ci nie lepiej spačatku vyśvietlić, da jakoha sportu ŭ dziciaci jość talent? — razvažaje doktar bijałahičnych navuk. — Časam my kažam baćkam, što ŭ ich dziciaci zvyčajnyja siarednija zdolnaści i lepš, kab jon zajmaŭsia tym, čym choča, dla siabie i svajho zdaroŭja. I baćki zadavolenyja, bo jany chočuć svajmu dziciaci ščaścia. Niekatoryja kažuć, maŭlaŭ, my padrazajem dzieciam kryły. Ale heta ŭsio adno adbudziecca, rana ci pozna».
Na dumku spadaryni Mase, kab vyhadavać čempijonaŭ, treba z socień dziaciej adabrać samych talenavitych, ale pakul što hetaha nie robiać.
«Skažuć usim biehčy: adzin dabiažyć, druhi — nie. A moža być toj, chto nie dabieh, jakraz u hety momant prosta drenna siabie adčuvaje, chacia nasamreč jon patencyjny čempijon. I jaho ŭ siekcyju nie voźmuć. A ŭ inšaha, što padčas adboru siabie vydatna adčuvaŭ i pakazaŭ najlepšy vynik, chutka vyjavicca miaža mahčymaściaŭ, jakuju jon nie zdoleje pierasiahnuć. Hienietyčny adbor byŭ by našmat bolš efiektyŭny», — ličyć navukoviec.
U łabaratoryi taksama atrymali cikavyja vyniki pa ekspresii hienaŭ i znajšli adkaz na pytańnie, što dajuć treniroŭki, kali hieny nie mianiajucca?
«Lubaja fizičnaja nahruzka pryvodzić da hipaksii, kali čałaviek pačynaje zadychacca. Pryhadajcie vaš stan, kali biežycie za aŭtobusam, — raspaviadaje Irma Mase. — Hipaksija stymuluje ekspresiju hienaŭ, kali jany pačynajuć pracavać aktyŭniej. Usim spartoŭcam pierad spabornictvami dajuć adnu i tuju ž treniroŭku, ale ŭ adnych ekspresija hienaŭ raście vielmi chutka, a ŭ inšych — pavolna. Atrymlivajecca, što na spabornictvy adny vychodziać «pieratreniravanymi», a inšyja — na piku formy. Tamu i tut treba padychodzić indyvidualna. Kamuści davać karotkaterminovuju treniroŭku ź vialikaj nahruzkaj, a kamuści — doŭhaterminovuju ź nievialikaj».
Irma Mase zaznačaje, što ciapier u śviecie pašyrajecca ŭžyvańnie hiennaha dopinhu. Raniej jon byŭ farmakałahičnym, i preparaty, jakija ŭvodzilisia, rana ci pozna vyjaŭlalisia ŭ analizach. Siońnia ŭvodziać nie preparaty, a sami hieny, jakija pačynajuć vypracoŭvać u arhaniźmie patrebnyja rečyvy.
«Uziać toj ža erytrapaecin. Raniej, kali jaho ŭvodzili, heta ŭsio chutka vyjaŭlałasia. Ciapier z dapamohaj injekcyi ŭvodziać hieny, jakija ŭbudoŭvajucca ŭ DNK, i arhanizm sam pačynaje vypracoŭvać erytrapaecin. Siońnia ŭ śviecie vydatkoŭvajucca vielizarnyja srodki na toje, kab vyznačać hienny dopinh, ale pakul što tut nievialikija pośpiechi, — tłumačyć Irma Mase. — Bolš za toje,
havorka idzie ŭžo pra hienna-madyfikavanych spartoŭcaŭ. Kali buduć uvodzić nie tolki hieny, što vypracoŭvajuć erytrapaecin, ale i hieny, jakija vyklikajuć, da prykładu, bieskantrolny rost ciahlic, i mnohija inšyja».
Ciapier u Akademii navuk nijakich dziejnych prajektaŭ pa hienietycy sportu niama, tamu navukovyja daśledavańni ŭ hetaj halinie siońnia nie pravodziać.
«Za miažoj hienietyka sportu idzie napierad siamimilnymi krokami. Pakul što my jašče na ŭzroŭni, mahli b štości rabić, ale, kali nie budzie dziaržaŭnaj padtrymki, adstavańnie stanie istotnym», — kanstatuje Irma Mase.
Hienietyka i ciažarnaść
Zahadčyk łabaratoryi hienietyki čałavieka zaznačaje, što siońnia prykładna kožnaja piataja ciažarnaść u Biełarusi albo zakančvajecca vykidyšam, albo spyniajecca. Spadarynia Mase havoryć, što nievynošvańnie ciažarnaści było zaŭsiody, adnak raniej nie ŭ takoj vialikaj kolkaści. Adnojčy da jaje źviarnułasia žančyna, jakaja ciaham 20 hadoŭ zamužža pieražyła 17 vykidyšaŭ.
«Paŭtornyja vykidyšy zdarajucca, bo daktary nie zaŭsiody mohuć vyjavić ich pryčynu, — tłumačyć doktar bijałahičnych navuk. — Kali pryčyny čysta miedycynskija, daktary ich znachodziać i zmahajucca ź imi. Adnak hienietyčnyja pryčyny jany vyjavić nie mohuć. Žančyny prychodziać da nas i kažuć, što pa zaklučeńniach daktaroŭ całkam zdarovyja. Ale kali zaciažarvajuć, znoŭ stračvajuć dzicia. Vielmi časta ŭ takich vypadkach u žančyny jość vysokaja hienietyčnaja ryzyka źjaŭleńnia trambozaŭ. I mienavita ciažarnaść pravakuje ŭtvareńnie trombaŭ, praź jakija ŭ pupavinu nie pastupajuć kisłarod i pažyŭnyja rečyvy».
Kali hienietyki vyjaŭlajuć vysokuju ryzyku spadčynnaj trambafilii, daktary padčas ciažarnaści pryznačajuć adpaviednaje lačeńnie, i žančyny naradžajuć dziaciej. Letaś łabaratoryja hienietyki čałavieka praviała apytańnie siarod žančyn, u jakich byli zvykłyja vykidyšy, i ŭ jakich vyjaviłasia hienietyčnaja schilnaść da ich. Hienietyki atrymali 205 adkazaŭ i akazałasia, što 80% hetych žančyn pry adpaviednym lačeńni padčas ciažarnaści paśpiachova naradzili dziaciej, niekatoryja navat dvojniu.
«Užo dziela hetaha varta pracavać, — kaža spadarynia Mase. — Heta realny vynik. Kali my havorym pra ryzyku dyjabietu, infarktu, to składana acanić, jakaja naša zasłuha ŭ tym, što čałaviek nie zachvareŭ na ich. Moža być, jon i biez nas nie sutyknuŭsia b z hetymi chvarobami. Tut ža ŭsio vidavočna. I ŭ tym, što my pravilna vyznačajem prablemy, sumnieńniaŭ niama. Naša łabaratoryja — adzinaja akredytavanaja na ŭsioj postsavieckaj prastory ŭ vobłaści hienietyki čałavieka. My nie tolki majem licenziju Ministerstva achovy zdaroŭja, ale i siertyfikat mižnarodnaha Refierensnaha Instytuta bijaanalityki (Bon, Niamieččyna), jaki praviaraje łabaratoryi hienietyki čałavieka pa ŭsim śviecie. Instytut dasyłaje nam vyniki pravierak, i my bačym, što i ŭ jakich łabaratoryjach vyznačyli niapravilna.
U nas nikoli nie było pamyłak».
Amal va ŭsim śviecie ličycca, što hienietyčny analiz na schilnaść da abortaŭ treba rabić paśla troch vykidyšaŭ. U Rasii — paśla dvuch vykidyšaŭ. Spadarynia Mase kaža pra toje, što treba pravieryć maksimalnuju kolkaść maładych žančyn jašče da pieršaj ciažarnaści, kab nie stracić i pieršaje dzicia.
Ciapier łabaratoryja hienietyki čałavieka Instytuta hienietyki i cytałohii NAN Biełarusi atrymała zhodu na finansavańnie prajekta, u miežach jakoha jany pravierać mnohich maładych žančyn na ryzyku vykidyšaŭ.
«Byŭ vypadak, kali žančyna ŭžo była ciažarnaja, i pa našych dadzienych joj treba było pryznačyć lačeńnie. Hiniekołah joj vypisaŭ frahmin, ale ŭ balnicy skazali, što nie buduć jaho kałoć, pakul jana nie pryniasie zaklučeńnie, jakoha nie chapała. U hetaj žančyny zdaryŭsia vykidyš, — pryhadvaje Irma Mase. — Ciapier u jaje zaklučeńnie jość, ale heta byŭ čaćviorty vykidyš, i joj skazali, što ŭžo naradžać nielha, bo ŭ nastupny raz daviadziecca vydalać matku.
Chacia, zrazumieła, u hetaj situacyi daktaroŭ taksama vinavacić nielha, bo ŭ ich jość pratakoły Minzdrava i, naturalna, jany musiać zaścierahčy siabie dakumientami».
Hienietyka i intelekt
Spadarynia Mase havoryć, što hienietyka intelektu ŭ paraŭnańni ź miedycynskaj albo spartyŭnaj hienietykaj našmat mienš raźvitaja. Navat kali vyjaŭlajucca hieny vysokaha intelektu, niama adkazu, što heta značyć: ci to pierad nami hienijalny muzykant, ci to palitołah, ci to mastak, ci to paet.
«Ciapier my pracujem sa stresaŭstojlivaściu, i ŭžo vyjavili niekatoryja spałučeńni hienaŭ, jakija i abumoŭlivajuć u čałavieka jaje najaŭnaść, — raspaviadaje doktar bijałahičnych navuk. — Nie kožny čałaviek vytrymaje vid frahmientaŭ cieła i kryvi, kryki i płač. U prafiesijach, ad jakich zaležać žyćci sotniaŭ i tysiač ludziej, patrebnyja ludzi, ustojlivyja da stresaŭ. Spakojny ŭraŭnavažany čałaviek pry peŭnych abstavinach moža być zusim inšym. Hienietyka adrazu pakazvaje, jaki čałaviek pa svajoj hienietyčnaj sutnaści — što jon zmoža vytrymać, a što — nie».
Zahadčyk łabaratoryi hienietyki čałavieka zaŭvažaje, što ŭ hetym kirunku ŭžo niekatoryja pośpiechi jość, i całkam imavierna, što
praz paru hadoŭ, a moža i raniej, biełaruskija hienietyki zmohuć vyznačać na praktycy, nakolki čałaviek stresaŭstojlivy.
Prajekt «DNK-identyfikacyja»
Užo čatyry hady biełaruskija hienietyki rychtujuć supolny z Rasijaj prajekt «DNK-identyfikacyja», jaki moža pačacca ŭžo sioleta. Dziakujučy hetaj prahramie navukoŭcy miarkujuć raskryvać, da prykładu, vykanaŭcaŭ teraktaŭ.
«U hetym kirunku ŭ rasijan vialikija pośpiechi.
Da prykładu, jany znajšli pa DNK vykanaŭcu teraktu ŭ Damadziedavie. Ci, naprykład, u Tomsku identyfikavali mańjaka, jakoha nie mahli adšukać dziesiać hadoŭ. Adna z paciarpiełych padrapała jaho, i ŭ jaje pad paznohciem zastałasia jaho skura. Vyłučyli DNK, i pa joj znajšli mańjaka, — tłumačyć Irma Mase. — Ci, da prykładu, adbyłosia krušeńnie samalota, i pa frahmientach cieł treba vyznačyć, chto heta. Heta robiać tolki pa DNK. Tamu ciapier DNK-identyfikacyja maje vielizarnaje značeńnie. Chtości pamiać zhubiŭ, chtości šukaje svajakoŭ i choča vyznačyć svajactva — usio mahčyma vyśvietlić pa DNK».
Hienietyka budučyni
«U sučasnym hramadstvie naturalnaha adboru faktyčna niama, my vychodžvajem navat vielmi chvorych dziaciej. Jany pakidajuć naščadkaŭ, nazapašvajucca mutacyi, — kanstatuje Irma Mase.
— Raniej žančyny naradžali pa 15 dziaciej, pałova pamirała i zastavalisia samyja zdarovyja.
U 2013 hodzie adkryli mahčymaść redahavać DNK, mahčymaść ubudoŭvać ci zabirać lubuju mutacyju. Heta pieraviernie naša žyćcio, pierśpiektyvy kałasalnyja! Treba pazbavicca ad ahresii, chvarob, zaprahramavanych u DNK — heta ŭsio možna zrabić. Užo ciapier navukoŭcy iduć dalej i havorać pra toje, što buduć pradavacca nabory hienaŭ zdolnaściaŭ i dzieciam možna budzie pryvivać talenty».
Spadarynia Mase zaŭvažaje, što ciapier isnuje EKA, i možna adbirać embryjony biez patałahičnych hienaŭ. Naprykład, u baćkoŭ vielmi ciažkaja chvaroba, i niama nijakich šancaŭ, što ŭ ich narodzicca zdarovaje dzicia. Robiać EKA, stvarajuć siem embryjonaŭ. Piać chvorych, adzin — zdarovy, ale źjaŭlajecca nośbitam chvaroby, i jašče adzin — całkam zdarovy. Jaho i padsadžvajuć žančynie, i jana naradžaje cudoŭnaje dzicia, jakoje dalej budzie pieradavać tolki zdarovyja hieny.
«Siońnia možna vybrać chłopčyka ci dziaŭčynku, koler vačej. Inšaja sprava, što hetaha nichto nie robić, bo navošta? Ciapier robiać adbor embryjonaŭ tolki pa miedycynskich pakazčykach, ale ŭ budučyni…, — razvažaje zahadčyk łabaratoryi.
— Ładna ŭžo, jaki tam koler vačej ci talenty, ale kali prybrać hien ahresii, kab ludzi pierastali ździekavacca adno z adnaho, nie kažučy pra žyvioł, i pryvić usim hien dabryni… Praŭda, chto viedaje, moža, ad hetaha taksama dabra nie budzie».
Irma Mase kaža, što samaje składanaje tut — pytańni bijaetyki, jakija siońnia stajać vielmi vostra. Što možna rabić, a što — nielha.
Spadarynia Mase dadaje, što etyčnyja prablemy ŭ hienietycy byli zaŭsiody. Adkryćci ŭ hetaj śfiery spačatku pužali, praz heta navukoŭcy sami kidali svaje daśledavańni. Adnak praź niejki čas da ich usio adno viartalisia, da prykładu, EKA było zabaroniena, a ciapier jaho pravodziać pa ŭsim śviecie.
«Viedajecie, nam kažuć: «Vy ŭmiešvajeciesia ŭ spravy Boha, vy zahubicie ŭvieś śviet». Ale ja adkazvaju, što fiziki i chimiki mohuć zrabić heta našmat chutčej», — uśmichajecca Irma Mase.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ
Kamientary