Fiłosaf Piotra Rudkoŭski analizuje spravy ŭ Kaściole: Kandrusievič sychodzić z pasady, ale jaho ŭpłyŭ i aŭtarytet zastajucca
Palityčny kryzis u Biełarusi vyrazna adbiŭsia ŭ tym liku na Katalickim kaściole. Śviatary i ijerarchi aktyŭna vystupili suprać žorstkaści siłavikoŭ, falsifikacyi vybaraŭ, malilisia za paranienych i zahinułych, paśla čaho zaznali sapraŭdny pieraśled. Mitrapalita Minska-Mahiloŭskaha, arcybiskupa Tadevuša Kandrusieviča, jaki ŭ žniŭni adpraviŭsia z pracoŭnym vizitam u Polšču, čatyry miesiacy nie ŭpuskali ŭ Biełaruś, a niekatoryja śviatary apynulisia za kratami.
U vyniku pry namahańniach papy Franciška Kandrusievič pierad Kaladami u Biełaruś viarnuŭsia, ale 3 studzienia stała viadoma, što ŭ suviazi z dasiahnieńniem 75-hadovaha ŭzrostu arcypastyr adpraŭleny papam ŭ adstaŭku.
U razmovie z «Našaj Nivaj» dyrektar niedziaržaŭnaha Biełaruskaha instytuta stratehičnych daśledavańniaŭ, fiłosaf Piotra Rudkoŭski padsumavaŭ minuły hod u žyćci biełaruskaha Kaścioła, pryznaŭ, što Vatykan pajšoŭ na kampramis ź biełaruskaj uładaj, i raspavioŭ, što zhubili kataliki z adstaŭkaj Kandrusieviča.
— Situacyja skłałasia tak, što letaś pamiž dziaržavaj i i Katalickim kaściołam paŭstała kanfrantacyja. Zaraz jana pierajšła ŭ fazu, u jakoj niama dynamiki. Na praciahu amal 30 hadoŭ byŭ bolš-mienš mirny simbijoz pamiž Kaściołam i dziaržavaj, ale apošnija čatyry miesiacy adbyvajecca chałodnaja vajna.
— Ale ŭłada i raniej nieadnaznačna staviłasia da Katalickaj carkvy. Śviataram i manacham nie praciahvali pracoŭnyja vizy ŭ Biełarusi, a ksiondz Uładzisłaŭ Łazar kaliści navat siadzieŭ za kratami pa abvinavačvańni ŭ špijanažy…
— Uvieś čas byli prablemy z budaŭnictvam kaściołaŭ i słužeńniem zamiežnych śviataroŭ u Biełarusi. Byŭ i śpiecyfičny vypadak, źviazany z pryhadanym vami ksiandzom Łazaram. Ale heta kropkavyja, łakalnyja i karotkačasovyja kanflikty, jakija nie mieli sistemnaha charaktaru, nie zakranali z adnaho boku ŭsiu instytucyju Katalickaha kaścioła, a z druhoha — instytucyju režymu. A toje, što adbyłosia paśla žniŭnia 2020 hoda, zajmieła sistemny charaktar.
— Tadevuš Kandrusievič paśla prezidenckich vybaraŭ u svaich vystupach kiravaŭsia zrazumiełymi maksimami, jakija prapisanyja ŭ Biblii. Jon vystupaŭ suprać hvałtu, suprać iłžy i ničoha kateharyčnaha kankretna suprać Łukašenki nie zajaŭlaŭ. Što jaho tak raźjušyła i prymusiła Kandrusieviča nie ŭpuskać u Biełaruś?
— Tadevuš Kandrusievič — heta davoli aściarožnaja i dypłamatyčnaja asoba. Jon nikoli — ni padčas słužeńnia ŭ Rasii da 2007 hoda, ni paźniej u Biełarusi — nie dazvalaŭ sabie rezkich vykazvańniaŭ. Sam pamiataju, jak naściarožana jon reahavaŭ, kali toj ci inšy śviatar publična vystupaŭ na palityčnyja temy. Arcybiskup addavaŭ pieravahu aściarožnym i taktoŭnym dziejańniam, ale heta ŭsio roŭna mieła svaje miežy. Paśla taho, što adbyłosia ŭ žniŭni, paśla katavańniaŭ, jakija mieli miesca ŭ śledčych izalatarach, prajści mima i zrabić vyhlad, što ničoha nie adbyvajecca, Kandrusievič, pry ŭsioj svajoj aściarožnaści, nie moh. Adnak jon usio roŭna zastavaŭsia adnosna strymanym u svaich vykazvańniach. Tolki zajaŭlaŭ pra spynieńnie hvałtu, zaklikajučy ab nieabchodnaści dyjałohu i, pry mahčymaści, da prabačeńnia.
Ale asablivym čynam na Łukašenku paŭździejničali vielmi vymoŭnyja žesty Kandrusieviča. Pa-pieršaje, mitrapalit davoli nastojliva paprasiŭ ab sustrečy z tahačasnym ministram unutranych spraŭ Juryjem Karajevym, na jakoj abmiarkoŭvałasia tema katavańniaŭ, a pa-druhoje, arcybiskup u žniŭni zatrymaŭsia na malitvu kala SIZA na Vaładarcy. Łukašenka, vidać, uspryniaŭ heta jak žesty vyraznaj apazicyi. Mahčyma, mahło paŭpłyvać na rašeńnie ŭładaŭ i intervju ijerarcha dla polskaha telebačańnia. Jano było pryśviečana prablemam Zachadu, ale Kandrusievič u im taksama śmieła zajaviŭ: šmat ukazvaje na toje, što vybary ŭ Biełarusi nie byli sumlennymi i biełaruskaje hramadstva saśpieła da pieramien. I całkam mahčyma, što hety momant staŭ apošniaj kroplaj dla Łukašenki i jahonaha atačeńnia.
— Ci vyklikała ŭ vas ździŭleńnie zabarona na ŭjezd Kandrusieviča ŭ Biełaruś?
— Tak, heta niaspraviadlivy i nielehalny akt, jaki ničoha, akramia abureńnia, vyklikać nie moža. I kali navat pahladzieć na hetaje dziejańnie z boku režymu, to jano pryniesła šmat imidžavaj i ŭsialakaj inšaj škody dla ŭsioj sistemy. Raniej hučała, što Kandrusievič nibyta maje niesapraŭdny pašpart, zaniaŭsia palitykaj, źviaržeńniem režymu, atrymlivaŭ instrukcyi, jak razburać dziaržavu, a ciapier akazvajecca, što, niahledziačy na ŭsio heta, jaho možna ŭpuścić u krainu. Atrymlivajecca, što hetyja zajavy, zroblenyja vosieńniu, byli prosta vysmaktanyja z palca.
Łukašenka słavicca svaimi supiarečlivymi vykazvańniami, ale padobny typ zajaŭ jašče bolš udaryŭ pa imidžy. Zrazumieła, pra imidž na Zachadzie ŭłada ŭžo nie kłapocicca, ale pakul niehałosnaje ŭsprymańnie takich rašeńniaŭ siarod rasijanaŭ, siłavoj elity ŭ budučyni taksama moža mieć nastupstvy. Tut straty ad samaha pačatku. Kali b Kandrusievič znachodziŭsia ŭ Biełarusi, ź im možna było b zmahacca z dapamohaj kontrarhumientaŭ, praź niefarmalnuju albo farmalnuju sustreču pasprabavać schilić da taho, kab jon nie vykazvaŭsia na hramadska-palityčnyja temy. Praŭda, nie fakt, što heta b spracavała. Pry ŭsioj aściarožnaści Kandrusievič zastajecca pryncypovym i daśviedčanym čałaviekam. Tym nie mienš možna było b znajści varyjanty, jakija prynieśli b mienš strataŭ dla režymu, ale dziaržava abrała prosta tupuju i liniejnuju kanfrantacyju.
— Ci chavajecca za sprečkami z Kaściołam, pradstaŭnikom zachodniaj cyvilizacyi, nieprychavany kanflikt Łukašenki z Zachadam?
— Nie, padobnaje adsutničaje. Kaścioł patencyjna byŭ i zastajecca dla ŭłady mahčymym sajuźnikam za tradycyjnyja kaštoŭnaści ŭ procidziejańni siekularyzacyjnym i emansipacyjnym trendam Zachadu. Kandrusievič viadomy tym, što krytyčna stavicca da padobnych źjaŭ. Inšaja sprava, što niekatoryja ŭ Biełarusi dahetul asacyjujuć Kaścioł z polskaściu. I, maŭlaŭ, kali bjom pa katalictvie, to bjom i pa Polščy. A Polšča, jak viadoma, zaniała vostruju pazicyju ŭ dačynieńni režymu.
— Adčuli, što paśla historyi z Kandrusievičam dziaržava pačała akazvać sapraŭdny cisk na Kaścioł?
— Tak, raz-poraz uźnikali prablemy z elektryčnaściu ŭ Čyrvonym kaściole, paźniej niekatoryja śviatary trapili na sutki, u prakuraturu vyklikali biskupa Juryja Kasabuckaha, jaki pry adsutnaści Kandrusieviča kiravaŭ Minska-Mahiloŭskaj archidyjacezijaj… Heta niapoŭny pieralik vypadkaŭ biez uliku vielmi vostrych i ačarnialnych palityčnych vykazvańniaŭ z boku Kaścioła. Dahetul nikoli padobnaha nie było. Biełaruski katalicki Kaścioł apynuŭsia ŭ novaj situacyi, u jakoj vyhladaje davoli paśpiachova. Kaścioł staŭsia znakam supracivu ŭ dobrym sensie hetaha słova. Supracivu ŭ imia peŭnych kaštoŭnaściej.
— Kasabucki prajaviŭ siabie jak pałymiany aratar, jaki nie baicca vykazvać svoj punkt hledžańnia. Jahonaja aktyŭnaść stała dla vas adkryćciom?
— Raniej nie viedaŭ Kasabuckaha jak publičnuju asobu. U roli opinion maker, maralnaha aŭtaryteta i pryncypovaha ijerarcha, jak i astatnija, naziraju jaho tolki na praciahu apošnich miesiacaŭ. Skłałasia ŭražańnie, što havoryć jon svaim hołasam, nie sprabuje jaho ŭpakoŭvać u niejkija dypłamatyčnyja formy i nie bačyć mahčymaści asabliva zajmacca dypłamatyjaj. Jaho vykazvańni ab tym, što ŭ Biełarusi maje miesca pieraśled Kaścioła, byli vielmi vostrymi.
— Naprykancy listapada Kasabucki zajaviŭ, što nibyta hatovy da zaviadzieńnia ŭ dačynieńni siabie kryminalnaj spravy. Vieryli ŭ toje, što sistema mahła pakarać ažno dvuch biełaruskich biskupaŭ?
— Padobnaje ja dapuskaŭ. Hety režym nastolki dziejničaje liniejna, što navat nie ličycca sa svajoj vyhadaj i stratami. Adnak vyklik Kasabuckaha ŭ prakuraturu — heta taksama forma pakarańnia i mocnaha psichałahičnaha presinhu. Biezumoŭna, heta nielha paraŭnać sa źniavoleńniem, ale i dla Kasabuckaha, i dla byłoha pres-sakratara BPC Siarhieja Lepina, jaki taksama asudziŭ źniščeńnie miemaryjała Ramana Bandarenki, heta biesprecedentny krok.
— Niahledziačy na cisk na naš Kaścioł, papa rymski publična nie vykazvaŭsia ab biełaruskich padziejach. Chacia raniej davoli aktyŭna reahavaŭ na pieraśled viernikaŭ u Afrycy ci zabojstva chryścijan u Francyi. Zrazumieli, čamu papa paźbiahaŭ kamientaryjaŭ nakont Biełarusi?
— Ja b nie paraŭnoŭvaŭ situacyju ŭ Biełarusi z tym, što zdarajecca ŭ isłamskich krainach, dzie adbyvajucca nie tolki źniavoleńni, ale i zabojstvy tych, chto vyznaje chryścijanskuju vieru. U Biełarusi padobnaha niama.
Jakuju ž taktyku moh abrać Vatykan u hetaj situacyi? Varyjant pieršy: pajści na publičnuju kanfrantacyju ź biełaruskaj uładaj, pačać krytykavać režym pa maralnych i relihijnych pryčynach i prademanstravać svaju pryncypovaść. Ale ŭ takim vypadku, vidać, amal pryjšłosia b raźvitacca ź pierśpiektyvaj u najbližejšy čas vyrašyć peŭnyja kanfliktnyja momanty ź viartańniem Kandrusieviča. Akramia taho, pieraśled viernikaŭ moh by ŭzmacnicca.
Varyjant druhi: adsutnaść publičnych zajaŭ i šlach pieramoŭ ź biełaruskaj uładaj, kab pasprabavać damahčysia pryjezdu arcybiskupa ŭ Biełaruś. U vyniku druhaja taktyka i była pryniata. Jak bačym, jana akazałasia paśpiachovaj, choć tut mohuć być peŭnyja ahavorki.
— Niekatoryja zadajucca pytańniem, čamu vyrašać spravu Kandrusieviča aktyŭna pačali tolki ŭ śniežni, kali ŭ Minsk prylacieŭ były nuncyj u Biełarusi Kłaŭdzia Hudžeroci, što zaraz pracuje ŭ Vialikabrytanii.
— Heta ž praces, i nielha kazać, što Biełaruś — adzinaja prablema dla Vatykana. Usio ž taki Kaścioł prysutničaje amal va ŭsich krainach śvietu, i kolkaść katalikoŭ u Biełarusi u pracentnych suadnosinach — heta adna tysiačnaja ad usioj papulacyi katalikoŭ u śviecie; u roznych kutkach płaniety ich prablemy bolš vostryja i surjoznyja, čym u Biełarusi. Akramia taho, Hudžeroci ŭžo daŭno nie źjaŭlajecca nuncyjem u Biełarusi i maje ahromnisty nabor spraŭ pa inšaj častcy. Tamu, chacia b pa hetych pryčynach, nie vypadała čakać, što Vatykan usie siły kinie na vyrašeńnie prablemy z Kandrusievičam.
— Na vašu dumku, dziakujučy čamu ŭdałosia skončyć historyju ź viartańniem arcybiskupa paśpiachova? Ci važna było dla Łukašenki, kab sam papa Francišak źviarnuŭsia da jaho praz pasłańnika z takoj prośbaj?
— Nielha vyklučać, što takim čynam Łukašenka vyrašaŭ niekatoryja svaje psichałahičnyja pytańni. Ale heta nie asnoŭnaja pryčyna, bo ŭ režymu jość našmat bolš surjoznyja prablemy. Na maju dumku, pieramovami nakont Kandrusieviča Łukašenka chacieŭ dać sihnał Zachadu pra toje, što ź im usio ž taki možna damaŭlacca. Jon nie lubić i nie choča rabić pieršym krok nasustrač, kab zachavać reputacyju ćviordaha i niazłomnaha ŭładara nie tolki va ŭnutranaj palitycy, ale i ŭ zamiežnaj. Adnak kali krok pa svajoj inicyjatyvie robić niechta druhi, prosić ab spatkańni, sprabuje ŭ čymści pierakanać, to tady jon hatovy pajści na niekatoryja sastupki. I toje, što jon pahadziŭsia na ich, niahledziačy na imidžavyja straty, — heta sihnał dla zachodniaj supolnaści. Maŭlaŭ, pryjazdžajcie da mianie, dasyłajcie svaich pasłoŭ i prasicie ab mahčymaści pahavaryć.
Karaciej kažučy, u vypadku z Kandrusievičam najbolš vidavočna mienavita takaja łohika. I ja mocna pierakanany, što Kłaŭdzia Hudžeroci heta razumieŭ. Jon doŭhi čas pracavaŭ u našaj krainie, vielmi dobra viedaje biełaruskuju situacyju, i heta vatykanskaja dypłamatyja vykarystała.
— U kułuarach pačuŭ, što papa Francišak byŭ vielmi niezadavoleny staŭleńniem da Kaścioła ŭ našaj krainie, i pry admovie ŭ viartańni Kandrusieviča nibyta byŭ hatovy vysłać ź Biełarusi nuncyja Ante Joziča.
— Ja pra heta nie čuŭ, ale nie vyklučaju, što takoje mahło być. Heta padobna na styl papy Franciška. Jon dypłamatyčny čałaviek da pary da času, ale papa moža pakazać nastolki surovaje abličča, što mała nie pakažacca.
— Jašče pierad viartańniem u Minsk Kandrusievič napisaŭ prašeńnie ab adstaŭcy, na jakoje mieŭ prava paśla dasiahnieńnia 75-hadovaha ŭzrostu. U vyniku papa sapraŭdy zaćvierdziŭ jahonaje prašeńnie. Dla vas heta było čakana?
— Ja dapuskaŭ taki scenaryj, ale ŭsio ž spadziavaŭsia, što hetaha nie adbudziecca. Papa Francišak daloka nie zaŭždy zadavalniaŭ padobnyja prašeńni, i, jak praviła, u krainach, dzie niama lišku śviataroŭ i ijerarchaŭ, a ŭ Biełarusi jaho niama, adstaŭku nie prymaje. Łahična było spadziavacca, što tak zdarycca ŭ vypadku z Kandrusievičam. Vidać, vatykanskaja dypłamatyja pajšła na davoli surjozny peŭny kampramis i zrabiła realnuju sastupku dla biełaruskaj ułady. Ale tut chacieŭ by padkreślić, što važna pieradusim toje, što adbyvajecca ŭnutry Biełarusi, siarod duchavienstva i biełaruskaha jepiskapatu, a nie toje, što pa-za jaje miežami.
A pazicyja Kaścioła adnosna hramadskaha kryzisu zastałasia niaźmiennaj, ab čym śviedčyć taja ž propaviedź biskupa Alaksandra Jašeŭskaha na Božaje Naradžeńnie. Maralnych i duchoŭnych sastupak niama. Biełaruskaje katalickaje duchavienstva nadalej z narodam. I heta bolš važna, čym toje, jakija kroki pradprymajuć vatykanskija dypłamaty.
— Kandrusievič 13 hadoŭ kiravaŭ Minska-Mahiloŭskaj archidyjacezijaj. Niahledziačy na toje, što jamu nie padparadkoŭvalisia kiraŭniki inšych našych dyjacezijaj, jaho ŭsio roŭna ŭ maśmiedyja publična nazyvali lidaram biełaruskich katalikoŭ. Ale ci staŭ jon im nasamreč?
— Tak, u duchoŭnym płanie jon źjaŭlaŭsia lidaram. Da jaho z pašanaj staviacca kataliki nie tolki ŭ Minsku, ale i ŭ inšych kutkach krainy, jon byŭ papularny ŭ biełaruskim hramadstvie jašče zadoŭha da žnivieńskich padziej u jakaści važnaj fihury i aŭtaryteta. Navat jašče da svajho viartańnia ŭ Biełaruś z Rasii ŭ 2007-m. Jahonaja papularnaść vysokaja i ŭnutry Kaścioła, i ŭ hramadstvie, i na mižnarodnaj arenie. U Kandrusieviča poŭny skład jakaściaŭ, jakija nieabchodnyja, kab być duchoŭnym lidaram katalickaj supolnaści.
Ale ž pry hetym ja nie chaču prymianšać značeńnia druhich biełaruskich biskupaŭ. Na moj pohlad, naš jepiskapat składajecca ź vielmi śvietłych, adukavanych i pryncypovych asobaŭ. U apošnija miesiacy my bačyli biskupa Kasabuckaha. Krychu mienš prychodziłasia nazirać za biskupam Jašeŭskim. Jon, jak užo kazaŭ, pramoviŭ na Božaje Naradžeńnie takoje mocnaje kazańnie, što słovy jaho vielmi mnohich uzrušyli. Taksama dobra viedaju biskupa Viciebskaha Aleha Butkieviča. Z nahody vybaraŭ jon prajaviŭ siabie asablivym čynam, kali skazaŭ vielmi važnyja słovy pra toje, što vybary byli dalokimi ad sumlennych i, kab pieraadoleć hramadska-palityčny kryzis, varta šukać praŭdu.
— Jak možacie acharaktaryzavać biskupa Kazimira Vielikasielca, jaki zaraz uznačaliŭ Minska-Mahiloŭskuju archidyjaceziju?
— Heta vielmi nabožny, achviarny i addany śviatarskaj pracy čałaviek. Ale heta ŭsio ž, chutčej, typ probašča, kahości, chto moža paśpiachova arhanizavać pracu małych supolnaściej, a nie kiravać takoj ahramadnaj strukturaj, jak Minska-Mahiloŭskaja archidyjacezija, z razbudavanaj sietkaj nizavych inicyjatyŭ, z sotniami tysiač viernikaŭ, vialiki pracent jakich — intelihientnaja moładź z akreślenaj hramadzianskaj pazicyjaj, krytyčnym myśleńniem i zapytam na inavacyjnyja formy dušpastyrstva.
Dyj biskup Vielikasielec uśviedamlaje svaje abmiežavańni, što było bačna pa jaho ścipłym i pakornym, u dobrym sensie słova, uspryniaćci pryznačeńnia. Biskup Vielikasielec — heta techničnaja fihura. Jon budzie administravać archidyjaceziju hod ci dva, da taho času, pakul Vatykan nie znojdzie adpaviednuju kandydaturu, jakaja budzie asensoŭvacca z ulikam dalejšaha raźvićcia padziej u Biełarusi.
— Što z adstaŭkaj ŭ asobie Kandrusieviča zhubiŭ biełaruski Kaścioł?
— Ničoha nie zhubiŭ, pakolki i Kandrusieviča nie hublaŭ. Kandrusievič pakidaje ŭsiaho tolki pasadu, a nie Biełaruś, kudy jon akurat viarnuŭsia. Siła Kandrusieviča palahała nie ŭ jahonaj pasadzie, a ŭ jaho duchoŭnym i sacyjalnym kapitale. I hety kapitał zastajecca ź im. Toje, ci farmalna jon zajmaje pasadu ardynaryja archidyjacezii, ci nie zajmaje, tut druhasnaje. Hlańma: u minułym jon doŭhi čas navat nie byŭ staršynioj Kanfierencyi katalickich biskupaŭ, to-bok farmalna źjaŭlaŭsia usiaho tolki adnym ź miascovych biskupaŭ, ale ŭ hramadstvie ŭvieś čas panavała pierakanańnie, što jon — «kiraŭnik Katalickaj carkvy ŭ Biełarusi». Niešta padobnaje budzie i zaraz.
Kandrusievič z pasady sychodzić, a jaho aŭtarytet — i ŭpłyŭ — zastajucca. Važna, adnak, što jon znachodzicca mienavita ŭ Biełarusi. Kali b zastaŭsia za miažoj — chaj sabie i farmalna ardynaryjem, — jaho ŭpłyŭ na biełaruskaje hramadstva pastupova źmianšaŭsia b.
— Naležnym čynam u niaprostyja časy prajavili siabie nie tolki ijerarchi, ale i śviatary. Naprykład, dobra znajomy vam ksiondz Viačasłaŭ Barok z Rasonaŭ za svaje pierakanańni adsiedzieŭ za kratami dziesiać sutak, i čymści nahadaŭ ksiandzoŭ, jakija ŭ 1980-ch raskačvali kamunistyčny režym u Polščy. Barok zaŭždy byŭ takim aktyŭnym ci, jak i mnohija biełarusy, raskryŭsia mienavita zaraz?
— Tak, trapnaje paraŭnańnie. U kantekście zmahańnia z tatalitaryzmam padabienstvy pamiž polskim ksiandzom Ježy Papiałuškam i niekatorymi biełaruskimi śviatarami vyrazna prasočvajucca. A što tyčycca Barka, dla mianie jahonaja aktyŭnaść niečakanaściu nie stała. Viedaju jaho z daŭnich časoŭ, i ja byŭ by ździŭleny, kali b jon pavioŭ siabie inakš. Heta čałaviek vielmi advažny, z mocnym maralnym i idejnym chrybtom, časam navat rezki ŭ hetaj pryncypovaści. My mahli bačyć u im važnaje śviedčańnie ab relihijnych, duchoŭnych i maralnych kaštoŭnaściach u momantach, kali hramadstva asabliva hetaha patrabuje. Barok byŭ takim i raniej. Roźnica tolki ŭ tym, što situacyja, hramadstva i abstanoŭka ŭ biełaruskim Kaściole byli inšyja.
Pamiataju, jak na adnym katalickim forumie napiaredadni vybaraŭ 2006 hoda niechta zadaŭ pytańnie: «A dzie paśla vybaraŭ budzie Kaścioł, kali ludzi zachočuć pratestavać suprać dyktatury?» I chtości trochi cynična, ale davoli praŭdziva adkazaŭ: «Dzie? Kaścioł budzie tam, dzie narod! U bulbie!» Sapraŭdy, hramadstva tady było inšym, suadnosna i Kaścioł inačaj siabie pavodziŭ na toj momant.
Dobra pamiataju, jak Kaścioł nie padychodziŭ da abmierkavańnia hramadska-palityčnych pytańniaŭ, i, na dumku niekatorych, lepš ich było nie čapać. Kali paraŭnoŭvać z tym, što nazirajem zaraz, to majem spravu z kałasalnaj roźnicaj. Ale razhadkaj hetaj zahadki stali źmieny ŭ samim biełaruskim hramadstvie. Jano, paŭtarusia, surjozna źmianiłasia, i Kaścioł, jaki niepasredna pracuje z samim narodam, taksama źmianiŭsia, mianiajecca i budzie mianiacca.
Kamientary