Praktyka manumientalnaj prapahandy viadomaja zdaŭna, choć najbolš uražvalnych maštabaŭ jana nabyła ŭ tatalitarnych dziaržavach. Da jaje źviartaŭsia i rasijski režym, uzvodziačy pomniki ŭ honar dziejačaŭ svajho impierskaha panteona na ziemlach padniavolnych narodaŭ. I siońnia Maskva trymajecca toj ža praktyki, doračy haradam byłoj impieryi Puškinych i Nieŭskich. Na histaryčnych prykładach raźbirajemsia, jak doŭha prastajać takija pomniki paśla padzieńnia impieryi.
Da druhoj pałovy XIX stahodździa pomniki znakamitym dziejačam u Rasijskaj Impieryi amal nie vychodzili za miežy dźviuch stalic, Pieciarburha i Maskvy. Dyj tut ich byli ličanyja adzinki, pastaŭlenyja ŭ honar impieratara-refarmatara Piatra I, vydatnych pałkavodcaŭ Suvorava, Kutuzava, Barkłaja de Toli ci narodnych hierojaŭ ruskaj historyi — Minina i Pažarskaha. Pamiatnyja padziei i miescy čaściej adznačalisia tryumfalnymi arkami, abieliskami i chramami.
U siaredzinie stahodździa ŭ Jeŭropie razharajecca Viasna narodaŭ, ažyŭlajucca nacyjanalnyja ruchi i pačynajecca aktyŭnaje nacyjabudaŭnictva. Nie abminuli hetyja pracesy i rasiejcaŭ. Kali raniej uviekaviečvalisia asoby, jakija ŭmacoŭvali dziaržaŭnuju ŭładu i pašyrali miežy, to ciapier da ich dadalisia i asoby, jakija ŭźvialičvali nacyjanalnuju kulturu. Tak, u druhoj pałovie XIX stahodździa źjavilisia nie tolki pomniki impierataru Mikałaju I i impieratrycy Kaciarynie II, ale i paetu Puškinu dy bajkapiscu Kryłovu.
Praŭda, nacyjanalnyja ruchi ŭ hety ž čas ažyvilisia i ŭ nacyjanalnych pravincyjach, u čym rasijski caryzm absalutna nie byŭ zacikaŭleny. Akramia hvałtu, zdušeńnia paŭstańniaŭ, uviadzieńnia šmatlikich zabaronaŭ i cenzury, jakija musili strymać hetyja pracesy, vykarystoŭvałasia i «miakkaja siła» — manumientalnaja prapahanda. Da jaje možna adnieści jak prapahandu praz architekturu, kali ŭ nacyjanalnych centrach budavalisia vielizarnyja pravasłaŭnyja chramy abo miascovaja architektura pierabudoŭvałasia na ruski kapył, tak i prapahandu praz pomniki asobam, jakija zamacoŭvali ŭjaŭleńni, što ruskaje vaładarstva tut nazaŭždy.
Najhałoŭniejšym antahanistam da rasijskaj ułady była niepakornaja Polšča, jakaja navat całkam, zdavałasia b, skoranaja, zastavałasia hałaŭnym bolem dla caryzmu.
U adroźnieńnie ad mnohich inšych narodaŭ pad carskaj uładaj, heta była ŭžo śpiełaja nacyja, jakaja mieła svaju dobra raspracavanuju movu, kulturu i tryvała trymałasia inšaj, katalickaj viery. Palaki maryli tolki pra toje, jak by vyrvacca z putaŭ i adradzić svaju dziaržaŭnaść.
Tamu zusim nie vypadkova, što ŭ stalicy Polščy manumientalnaja prapahanda była vykarystanaja napoŭnicu.
Najbolšaja kolkaść rasijskich pomnikaŭ u Varšavie źviazanaja sa zadušeńniem paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ, jakoje ŭ impieryi nazyvali «polski bunt».
U dziasiatuju hadavinu pačatku «bunta», 29 listapada 1841 hoda, na Saksonskaj płoščy byŭ adkryty Pomnik siami hienierałam. Šaściora polskich hienierałaŭ i adzin pałkoŭnik byli zabityja paŭstancami za admovu parušyć prysiahu rasijskamu impierataru i dałučycca da vyzvalenčaha ruchu. Palaki pomnik ciarpieli, ale ŭ narodzie pra jaho składali źjedlivyja prypieŭki.
U čas Pieršaj suśvietnaj vajny palaki patrabavali źniščyć pomnik, ale hiermanskija ŭłady, jakija akupavali Varšavu, nie dazvalali im hetaha až da 1917 hoda. Dazvoł byŭ atrymany tolki, kali Mikałaj II adroksia ad tronu.
Praca nad nastupnym ideałahičnym pomnikam zaciahnułasia praź śmierć aŭtara. Nad pomnikam dušycielu paŭstańnia 1830 hoda Ivanu Paskieviču, jaki paśla pieramohi byŭ pastaŭleny namieśnikam Carstva Polskaha i mienavaŭsia «kniaziem Varšaŭskim», pracavali jašče z 1857 hoda, ale skončyć jaho zmahli tolki ŭ 1870-m. Za hety čas rasijskimi vojskami było zadušana čarhovaje «polskaje paŭstańnie» 1863—1864 hadoŭ, i pomnik vyhladaŭ jak adkaz na hetuju padzieju.
Što cikava, pastavili jaho pierad varšaŭskaj rezidencyjaj Paskieviča, Pałacam namieśnikaŭ, dzie płanavałasia pastavić zusim inšy pomnik — Juzafu Paniatoŭskamu. Plamieńnik apošniaha manarcha Rečy Paspalitaj zmahaŭsia suprać rasijskaj armii ŭ časy paŭstańnia Kaściuški i ŭ šerahach napaleonaŭskaj armii, ale zakazany ŭ dackaha skulptara Biertela Torvaldsena, jaki pierajmaŭ konny pomnik Marku Aŭreliju na Kapitalijskim pahorku, pomnik byŭ adlity ŭ nadzvyčaj niaŭdały čas — u 1832 hodzie, akurat paśla zadušeńnia čarhovaha paŭstańnia.
Pomnik kanfiskavali, a paśla ŭ jakaści trafieju padaryli Ivanu Paskieviču, jaki pieravioz jaho ŭ svaju radavuju rezidencyju ŭ Homieli, dzie jon prastajaŭ až da 1922 hoda.
Jak i ŭ vypadku z Pomnikam siami hienierałam, palaki nie stali doŭha cyrymonicca z manumientam svajmu dušycielu, prybraŭšy jaho ŭ tym ža samym 1917 hodzie. Reštki pomnika byli pierapłaŭlenyja ŭ 1920-ja hady.
Ale na hetym historyja nie skončyłasia. Pavodle Ryžskaj damovy z Savieckaj Rasijaj, jakaja skončyła saviecka-polskuju vajnu, Polšča damahłasia viartańnia z Homiela pomnika Juzafu Paniatoŭskamu, miescam dla jakoha była abranaja Saksonskaja płošča. Pastamient pomnika rasijskaha dušyciela Paskieviča byŭ vykarystany dla budaŭnictva pomnika zmaharu za vyzvaleńnie ad carskaj ułady.
Paśla Varšaŭskaha paŭstańnia nacysty čysta z pomsty płanamierna vyniščali histaryčny centr horada. Pomnik Paniatoŭskamu, jak simvał imknieńnia da vyzvaleńnia, byŭ uzarvany. Ale paśla vajny Danija padaryła palakam dakładnuju kopiju tvora svajho vydatnaha majstra, jakaja ŭ 1965 hodzie była pastaŭlenaja pierad byłym Pałacam namieśnikaŭ, na tym samam miescy, dzie stajaŭ pomnik Paskieviču. Adbyŭsia manumientalny revanš va ŭsioj jaho pryhažości.
U časy niezaležnaści palaki źniščyli i rasijskija pomniki ŭ honar uziaćcia Varšavy dy pieramohi carskich vojskaŭ u bitvie pry Hrochavie, taksama źviazanyja z zadušeńniem paŭstańnia 1830 hoda.
Raspaviadajučy pra pomniki, niemahčyma, adnak, abminuć vielizarny Alaksandra-Nieŭski sabor, pastaŭleny ŭ samym centry horada, na Saksonskaj płoščy. Ideja jaho budaŭnictva naležyć varšaŭskamu hienierał-hubiernataru Iosifu Hurko, jaki, da słova, pachodziŭ ź biełaruskaha rodu. Jon u svajoj zapiscy impierataru Alaksandru III arhumientoŭvaŭ nieabchodnaść jaho ŭźviadzieńnia tym, što novy chram «śviedčyŭ by svaim vonkavym vyhladam i ŭnutranym źmiestam ab vieličy panujučaj Carkvy ŭ Ruskaj Dziaržavie».
Budaŭnictva išło dosyć doŭha: zakładzieny ŭ 1894 hodzie chram byŭ zavieršany ŭ 1900 hodzie, ale azdableńnie raściahnułasia jašče na 12 hadoŭ. Dla jaho budaŭnictva na Zialonuju płošču (ciapier płošču Dambroŭskaha) byŭ pieraniesieny Pomnik siami hienierałam. Rasiejcy adznačali ŭ sabory svaje dziaržaŭnyja śviaty, jubilei pieramohi ŭ vajnie 1812 hoda i 300-hodździa domu Ramanavych.
Budaŭnictva vielizarnaj pravasłaŭnaj carkvy ŭ psieŭdaruskim styli pasiarod spres katalickaha kraju było vidavočnym plaŭkom u nacyjanalny honar palakaŭ.
U 1915 hodzie, pierad prychodam niamieckaj armii, z Varšavy było evakuiravana ruskaje nasielnictva razam z pravasłaŭnym duchavienstvam, a z sabora byŭ vyviezieny ikanastas i najbolš kaštoŭnyja detali ŭnutranaha ŭbrańnia.
Paśla adnaŭleńnia polskaj dziaržaŭnaści u 1918 hodzie razharełasia dyskusija pra toje, što rabić z hetym pomnikam rasijskaha vaładarstva. Niechta prapanoŭvaŭ pierabudavać jaho na kaścioł, niechta — u miemaryjał pakutnictva polskaha naroda. Ale bolšaść była kateharyčna za adziny varyjant — źniščyć hety abraźlivy napamin pra stahodździe niavoli.
Zastupicca za chram nie było kamu, ale adnym ź niešmatlikich, chto vystupaŭ suprać znosu, byŭ tahačasny sienatar ad biełaruskaj mienšaści Viačasłaŭ Bahdanovič, čałaviek z pamiežnaj biełaruska-rasiejskaj śviadomaściu.
«Dastatkova pajści na Saksonskuju płošču i pahladzieć na aholenyja kupały napałovu razburanaha sabora. Nie kažycie, panovie, što jon musić być razburany jak pomnik niavoli. Ja b skazaŭ, što, pakul staić, jon źjaŭlajecca najlepšym pomnikam dla budučych pakaleńniaŭ, jaki pavučaje ich, jak treba pavažać i bierahčy svaju Radzimu; razabrany ž, budzie pomnikam — haniebnym pomnikam nieciarpimaści i šavinizmu!» — aburaŭsia Bahdanovič.
Vieličny sabor źniščali marudna, marmurovyja plity byli vykarystanyja ŭ azdableńni varšaŭskich budynkaŭ, jašmavyja kałony byli pieraviezienyja ŭ pachavalniu maršała Piłsudskaha ŭ Krakavie. I navat u hetym źniščeńni znoŭ uźnikaje biełaruski śled — mazaičnyja pano pieravieźli ŭ Pakroŭski sabor u Baranavičach, dzie zachoŭvajucca dahetul. Parupiŭsia pra heta inšy tahačasny sienatar ad biełarusaŭ Alaksiej Nazareŭski, jaki akurat sam pachodziŭ z Baranavičaŭ. Jon, darečy, taksama mieŭ takuju ž pamiežnuju biełaruska-rasiejskuju śviadomaść, jak i Bahdanovič.
Na terytoryi siońniašniaj Biełarusi značnych rasijskich pomnikaŭ amal nie było. Kulturnym i palityčnym centram Paŭnočna-Zachodniaha kraju zastavałasia Vilnia, jana ž usprymałasia ŭładami jak hałoŭny polski asiarodak pa-za Carstvam Polskim. Praz heta manumientalnaja prapahanda znajšła najbolšaje adlustravańnie mienavita tut.
Ideja pomnika ŭ honar rasijskaj impieratrycy ŭ Vilni źjaviłasia z nahody stahodździa dałučeńnia kraju da impieryi. Praŭda, raboty nad manumientam Kaciarynie II, jakaja i realizavała try padzieły Rečy Paspalitaj, pačalisia trochi paźniej za jubilejnuju datu. Za pracu ŭziaŭsia znakamity vilenski skulptar Mark Antakolski. Pomnik pastavili ŭ 1902 hodzie na Kafiedralnaj płoščy. Na adnym z bakoŭ pastamienta byŭ vysiečany viadomy deviz «Ottorhnutoje vozvratich'», pad jakim razumiełasia viartańnie Rasijaj «ruskich» ziemlaŭ Rečy Paspalitaj.
Na adkryćcio pomnika ŭ 1904 hodzie byli zaprošanyja viadomyja ziemlaŭłaśniki Vilenskaj, Kovienskaj, Hrodzienskaj i Minskaj hubierniaŭ. Heta pryviało da hrandyjoznaha skandału siarod šlachty. Kali ź Vilenskaj hubierni byli amal usie, to Edvard Vajniłovič i Alaksandr Skirmunt svaim upłyvam zrabili tak, što ad Minskaj hubierni nie pryjechaŭ zusim nichto.
Tych, chto prysutničaŭ na adkryćci pomnika, prazvali «kaciaryniažami», što stała sinonimam zdradnika. Tak, Kanstancin Skirmunt, budučy ministr zamiežnych spraŭ Polščy, byŭ vymušany publična kajacca za hety ŭčynak u sałonie Elizy Ažeški.
Nie paŭtarajučy pamyłki, dapuščanaj u Varšavie, u 1915 hodzie, pry nabližeńni niamieckich vojskaŭ da Vilni, ruskija demantavali pomnik i evakuiravali kudyści ŭhłyb Rasii, dzie jahonyja ślady zhubilisia.
Ale pieršy rasijski pomnik u horadzie byŭ pryśviečany jašče bolš adyjoznaj dla kraju postaci. Jašče ŭ 1890 hodzie pačaŭsia zbor srodkaŭ na pomnik, jaki musiŭ uviekaviečyć asobu miascovaha dušyciela «polskaha buntu», hienierał-hubiernatara Michaiła Muraŭjova-Vilenskaha. Pad užo hatovuju skulpturu miascovymi mastakami, akademikami Ivanam Trutnievym i Vasilom Hraznovym byŭ sprajektavany pastamient. Miescam raźmiaščeńnia była abrana Pałacavaja płošča (paśla pierajmienavanaja ŭ Muraŭjoŭskuju) pierad hienierał-hubiernatarskim pałacam.
Pomnik zakłali ŭ 1897 hodzie, a ŭračystaje adkryćcio adbyłosia ŭ listapadzie nastupnaha. Prajektu nadavali ahulnadziaržaŭnaje značeńnie. Jon šyroka aśviatlaŭsia nie tolki ŭ vilenskaj, ale i ŭ pieciarburhskaj presie.
Jašče napiaredadni ŭstalavańnia pomnika ŭ ruskich patryjatyčnych kołach pisali, što suprać pomnika «dziejničaje dvajnaja varožaja siła — polskaj złości i ruskaj zdrady, jakija padali adna adnoj ruki na zhubu Rasii». Sam pomnik pieratvaryŭsia ŭ abjekt pratestnych akcyj.
«Idu na Dvarcovuju płošču ŭ šery dom, što nasuprać skviera z pomnikam Muraŭjovu-viešacielu. Kala pomnika špacyruje ŭzad i ŭpierad haradavy. Ja ŭspomniła, što mnie apaviadali ab hetym pomniku. Daŭniej nie było tut haradavoha. Jon pajaviŭsia paśla adnoj štuki, jakuju vykinuła vilenskaja moładź.
Nabrali chłopcy ŭ bojni trybuchaŭ i kišak, nočču ablapili imi pomnik z hałavy da noh, a na pastamient vylili niekalki butelek valarjanki. Źlacielisia sa ŭsiaho horadu sabaki da trybuchaŭ, a katy na pach valarjanki. I što tam tvaryłasia ŭ padnožža pomnika, možna sabie ŭjavić!
Z taho času haradavy dniom i nočču ścieraže hety pomnik», — zhadvała Paŭlina Miadziołka.
Pra achovu kala rasijskich manumientaŭ pryhadvaŭ i Źmitrok Biadula ŭ vieršy «Vilenskija pomniki»:
«Pomnikaŭ dva —
Muraŭjoŭ, Kaciaryna.
Pry ich dzień i noč
Staić varta —
Ad ptušak hareznych
Hareznych ludziej.
Haradavyja pry ich
Nieruchomy, jak marmur,
I pyšny pahroźlivy marmur
Vartujuć jak skarb».
Chutčej za ŭsio, pomnik Muraŭjovu, jak i pomnik Kaciarynie II, byŭ evakujavany ŭ 1915 hodzie i hetak ža zhubiŭsia, ale isnuje i inšaja viersija, što polskija ŭłady pieratvaryli jaho ŭ haradskuju hramadskuju prybiralniu.
U čas pamiž hetym dziaržaŭnymi pomnikami rasijskija ŭłady pastavili ŭ 1899 hodzie i pomnik paetu Alaksandru Puškinu. Jon byŭ uračysta adkryty ŭ 1900 hodzie ŭ prysutnaści Hryhoryja Puškina, syna ruskaha kłasika, jaki žyŭ pad Vilniaj u majontku Markučy — ciapier heta rajon horada. Skvier pobač z Kafiedralnym saboram i haroj Hiedymina, dzie byŭ pastaŭleny biust, stali nazyvać Puškinskim.
Puškin paŭtaryŭ los pomnikaŭ impieratrycy i hienierał-hubiernatara.
Pastamient, adnak, zdabyŭ novaje žyćcio. Jaho pieranieśli ŭ skvier kala kaścioła Śviatoj Kaciaryny, pastaviŭšy na jaho biust znakamitaha kampazitara Stanisłava Maniuški, jaki zachavaŭsia dahetul.
Inšym bałtyjskim stalicam, Ryzie i Revielu (siońnia Talin), rasijskija ŭłady padaryli ŭ 1910 hodzie poŭnafihurnyja pomniki impierataru Piatru I, jaki kaliści praz šviedskija na toj momant Livoniju i Estlandyju prabiŭ «akno ŭ Jeŭropu».
Varta adznačyć, što niemcy, jakija panavali ŭ hetych krajach, suprać rasijskaj ułady nie paŭstavali, a luteranie ŭ impieryi nie viedali taho pryhniotu, jaki byŭ suprać Katalickaj carkvy. Tamu ŭładami tut nie ŭšanoŭvalisia asabliva adyjoznyja dušycieli, a nasielnictvam haradoŭ novyja pomniki nie ŭsprymalisia adkryta varoža. Prybałtyjskija niemcy aktyŭna ŭdzielničali ŭ zbory hrošaj na manumienty.
Z Ryhi, jakaja, jak i Vilnia, u 1915 hodzie akazałasia na linii frontu, pomnik vyrašyli evakujavać. Miascovyja ŭłady supraciŭlalisia hetamu rašeńniu, ale ŭrešcie skulptura była pahružanaja na sudna «Sierbina», jakoje chadziła pad anhlijskim ściaham. Kajzieraŭski eśminiec, jaki prapłyvaŭ praz Maanzundski archipiełah, adnak, patapiŭ hruzavy karabiel z kaštoŭnym hruzam.
Revalucyja pakłała kaniec nie tolki caryzmu, ale i niamieckamu panavańniu ŭ Prybałtycy. Novyja nacyjanalnyja respubliki, Łatvija i Estonija, užo nie tak łajalna stavilisia da rasijskich haspadaroŭ, jakija padtrymlivali zasille niemcaŭ u krai.
U 1928 hady łatyšy pryniali rašeńnie źnieści pusty pastamient, što i było zroblena ŭ 1931 hodzie. Amal na tym ža miescy byŭ uźviedzieny Pomnik Svabody, jaki cudam pieražyŭ savieckija časy. Ale materyjał pastamienta pomnika Piatru I taksama znajšoŭ prymianńnie — jahony hranit u 1937 hodzie byŭ vykarystany dla stvareńnia manumienta abaroncam Ryhi, tak zvanaha «Sudrabkałnyńša» ŭ Imancie.
U 1934 hodzie pomnik pa častkach usio ž padniali sa dna mora. Za savieckim časam da jaho nijakaj cikavaści nie było. Adnoŭleny pomnik byŭ tolki ŭ 2001 hodzie. Pradprymalnik Jaŭhien Hombierh, jaki praspansavaŭ adnaŭleńnie, pastaviŭ jaho na parkoŭcy svajho pradpryjemstva. U 2020 hodzie jon, pa ŭzhadnieńni z ryžskimi ŭładami, pieravioz pomnik na terytoryju kala svajho asabniaka ŭ Jurmale.
Estonija, jakaja ŭ 1919 hodzie adstajała svaju niezaležnaść u pieramožnaj vajnie z Rasijaj, pieraniesła pomnik Piatru I z hałoŭnaj płoščy stalicy na terytoryju pałaca Kadryjorh, pabudavanaha pa zahadzie impieratara. Ale ŭžo ŭ 1922 hodzie pomnik byŭ demantavany, pastamient pad im razburany, nohi bronzavaha Piatra pierapłaŭlenyja na estonskija centy, z bronzavych ruk adlity pomnik estonskim školnikam — udzielnikam Vyzvolnaj vajny.
Biust, jaki zastaŭsia, byŭ pieraniesieny da domika Piatra, dzie praisnavaŭ da pačatku Druhoj suśvietnaj vajny. U čas vajny, chutčej za ŭsio, jon byŭ pierapłaŭleny niemcami dla patrebaŭ frontu.
Karennym čynam adroźnivajecca los pomnika, jaki siońnia ŭpryhožvaje centralnuju płošču finskaj stalicy.
Pa vynikach vajny sa Šviecyjaj Rasija ŭ 1809 hodzie atrymała ŭ «viečnaje vałodańnie» ŭsiu Finlandyju. Na hetaj terytoryi było stvorana Vialikaje Kniastva Finlandskaje z nadzvyčaj šyrokaj unutranaj i źniešniaj aŭtanomijaj ad impieryi. Niečaha padobnaha damahaŭsia Michał Kleafas Ahinski, jaki ŭ 1811 hodzie prapanavaŭ impierataru płan adradžeńnia Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭ składzie Rasii.
Choć pryvilei byli zachavanyja, rasijski ŭrad aścierahaŭsia revanšysckich tendencyj u Šviecyi, a tamu ŭ vyniku carskija ŭłady zrabili staŭku na finski narod.
Asabliva heta prajaviłasia za časami kiravańnia Alaksandra II, jaki pravodziŭ u impieryi značnyja sacyjalnyja reformy. Pakul u 1863 hodzie ŭ Paŭnočna-Zachodnim krai, jaki tak i nie atrymaŭ aŭtanomii, dušyli čarhovaje vyzvolnaje paŭstańnie, u Finlandyi ŭ aficyjnaje spravavodstva była ŭviedziena mova bolšaści — finskaja.
U hety ž hod u Hielsinhforsie pa inicyjatyvie impieratara z metaj raspracoŭki kanstytucyi było praviedziena pieršaje pasiadžeńnie siejma, jaki da hetaha doŭhi čas faktyčna nie źbiraŭsia. U vyniku kančatkova była sfarmiravanaja sistema siejma, nadadzienyja demakratyčnyja pryvilei, pačali źjaŭlacca palityčnyja partyi.
Całkam naturalna, što kali ŭ 1881 hodzie Alaksandr II byŭ zabity biełaruskim revalucyjanieram Ihnatam Hryniavickim, u Finlandyi pažadali ŭviekaviečyć pamiać manarcha. Niahledziačy na toje, što zbor hrošaj na pomnik i konkurs adbylisia nieŭzabavie paśla zabojstva, adkryty pomnik na Sienackaj płoščy Hielsinhforsa byŭ tolki ŭ 1894 hodzie.
Na cyrymonii adkryćcia prysutničała kala 30 000 čałaviek, mnohich ź jakich nakiravali siudy trysta haradoŭ i sielskich hramad.
Pastamient ź fihuraj cara-vyzvalalnika, vykananaj finskimi skulptarami, atačali aleharyčnyja skulptury, jakija simvalizavali asnoŭnyja kirunki dabratvornaha ŭpłyvu rasijskaha manarcha na Finlandyju: vykanańnie zakona i pravaparadku, raźvićcio navuki i kultury, roskvit ziemlarobstva, mir.
U dalejšym da pomnika ŭ znak pratestu ŭskładali kvietki, kali rasijskija ŭłady adbirali finskija pryvilei ci ŭzmacniali palityku rusifikacyi. Ale staŭleńnie da Alaksandra II zastavałasia vyklučna pazityŭnym. U čas revalucyi 1917 hoda haradžanie abaranili pomnik ad matrosaŭ Bałtyjskaha fłotu, jakija namahalisia jaho skinuć.
Paśla abviaščeńnia niezaležnaści vykazvalisia asobnyja mierkavańni, što varta źniščyć pomnik rasijskaha vaładarstva, ale jany nie znajšli šyrokaj padtrymki. Fašyscki Łapuaski ruch pahražaŭ pierad prezidenckimi vybarami, što źniščyć pomnik jak napamin pra rasijskaje vaładarstva, ale hetaja pahroza była vyśmiejana ŭ ŚMI, dzie prapanavali zaadno źniščyć u Turku zamak i sabor, jak napaminy pra šviedskaje vaładarstva.
Pomnik zastavaŭsia stajać u centry Chielsinki navat u časy kryvavaj vajny z Savieckaj Rasijaj. U 1942 hodzie studenty ŭniviersiteta patrabavali zamianić cara na statuju Svabody. Ale bronzavy Alaksandr II zastajecca stajać na svaim miescy dahetul.
U inšych častkach impieryi carskaja ŭłada davoli chutka źmianiłasia na savieckuju, jakaja znosiła pomniki nie azirajučysia na staŭleńnie nacyjanalnych elitaŭ da kankretnych asob, a praź ideałahičnuju nieadpaviednaść z kamunistyčnym bačańniem. U chutkim časie carskija pomniki zamianili savieckija, jakija ŭ tatalitarnaj dziaržavie nasadžalisia ŭ pramysłovych maštabach i časta nie mieli ni mastackaj kaštoŭnaści, ni choć jakoha histaryčnaha abhruntavańnia.
Taja ž samaja palityka pravodziłasia ŭ padparadkavanych paśla Druhoj suśvietnaj vajny krainach Jeŭropy.
Paśla raspadu savieckaj dziaržavy Rasija pastupova viarnułasia da «miakkaj siły», doračy pomniki abo spansujučy ich uźviadzieńnie na terytoryi byłych satelitaŭ. Panteon źmianiŭsia, vidavočnych pryhniatalnikaŭ, viadoma, daviałosia vyklučyć, kab źmienšyć razdražnieńnie ŭ miascovych nacyjanalnych sił, ale ichniaje miesca zaniali Alaksandry Puškiny i Alaksandry Nieŭskija.
Jak doŭha prastajać hetyja bronzavyja postaci ŭ Biełarusi paśla padzieńnia rasijskaha režymu — na hetaje pytańnie historyja daje davoli kankretny adkaz. I my ŭžo bačyli, jak rasijskija ŭłady, jak kaliści nazaŭsiody sa svaimi pomnikami pakidali Vilniu, ciapier nazaŭsiody pakidali Chierson, prychapiŭšy svaich bronzavych Suvoravych, Ušakovych dy Paciomkinych.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆŠto viadoma pra biełarusa Viktara Paviełku, jakoha ŭ Polščy padazrajuć u arhanizacyi napadaŭ na rasijskich apazicyjanieraŭ3
Kamientary