Zachodni viektar raźvićcia Iran nabyŭ jašče ŭ 1930-ja. Aficer Reza Piechlevi, skinuŭšy z dapamohaj anhličan staroha šacha, abviaściŭ siabie kiraŭnikom dziaržavy.
Jon mieŭ ambitnyja płany: zasnavać novuju dynastyju i prosta stać bahatym čałaviekam. Svaim žyćciovym pośpiecham jon byŭ abaviazany zamiežnikam: jany stvaryli vojska pa jeŭrapiejskim uzory, u jakim jon słužyŭ, im možna było vyhadna pradavać naftu. Addaŭšy naftazdabyču — samaje prybytkovaje, što mieŭ — u ruki anhličanaŭ i amierykancaŭ, šach sprabavaŭ pryščapić krainie i ich kulturu. Jon pieranazvaŭ Piersiju ŭ Iran, zasnavaŭ u Tehieranie pieršy ŭniviersitet i dazvoliŭ žančynam u im vučycca. Piechlevi, niby rasijski car Piatro I, sprabavaŭ pałkaj jeŭrapieizavać vializnuju ŭschodniuju krainu. U pryvatnaści, zabaraniaŭ tradycyjnuju adziežu, u tym liku chidžab.
U pačatku 1940-ch hety «sałdacki impieratar» zabłytaŭsia ŭ vialikaj palitycy. Zapadozryŭšy jaho ŭ simpatyjach da Hitlera, Vialikabrytanija i SSSR uviali ŭ Iran vojski. (U składzie kantynhientu, darečy, byŭ i biełaruski paet Pimien Pančanka.) Šacha zmusili adračysia ad ułady na karyść syna.
Novy šach Machamied Piechlevi praciahnuŭ prahramu: daŭ žančynam vybarčaje prava, pryniaŭ zakony pra abaronu siamji, jakija baranili žonak ad samaŭpraŭstva muža. Viek ustupleńnia ŭ šlub taksama pavialičyli z 13 da 18 hod.
Šachi pierajmali tolki źniešniaje padabienstva zachodniaj kultury, nie kranajučy jaje sutnaści. Ich viesternizatarskija patuhi spałučalisia z despatyzmam, vyniščeńniem inšadumstva i dzikaj karupcyjaj u orhanach ułady.
Ale «karcinku» jany zdoleli stvaryć pryhožuju.
Na jaskravych fota 1970-ch šachski Tehieran vyhladaje jak zachodniaja stalica.
Čystyja vulicy, raźniavolenaja moładź, studentki ŭ mini-spadnicach, modnyja časopisy, masa aŭtamabilaŭ.
Asabliva kultura spažyvańnia raskvitnieła, kali Iran absypaŭ załaty doždž naftavych hrošaj.
U 1973, paśla araba-izrailskaha kanfliktu, ceny na naftu vyraśli ŭ čatyry razy. Štohadovy prybytak Irana ad jaje zdabyčy skłaŭ 20 miljardaŭ na hod. I šach byŭ adnaasobnym rasparadčykam biudžetu. Heta adabrała ŭ jaho mahčymaść racyjanalna myślić.
Jon dekłaravaŭ, što za dziesiać hod Iran vyjdzie ŭ piaciorku najmacniejšych ekanomik śvietu. A vojska stanie trecim u śviecie pa mahutnaści.
Reformy Piechlevi, nazvanyja «Biełaj revalucyjaj», byli chaatyčnyja, časta pakaznyja. Kurjozny vypadak apisaŭ u knizie «Šachinšach» Ryšard Kapuścinski:
šach zamoviŭ najnoŭšaje abstalavańnie, uzbrajeńnie, tavary. Ale kali karabli ź im prypłyli ŭ Piersidskuju zatoku, akazałasia, što Iran nie maje portaŭ dla ich razhruzki. A taksama — składoŭ, hruzavikoŭ, šafioraŭ, kab kiravać hruzavikami, inžynieraŭ, technikaŭ, mieniedžaraŭ…
U pustyni stajali sotni najnoŭšych vajskovych viertalotaŭ — ich zanosiła piaskom, na darohach — karavany hruzavikoŭ, pakinutych kiroŭcami. Šach tysiačami zaprašaŭ zamiežnych śpiecyjalistaŭ, kab choć niejak absłuhoŭvać kuplenuju techniku — irancy jašče bolš uźnienavidzieli jaho za heta.
Pachlevi pravioŭ i ahrarnuju reformu, ale jana nie vyrašyła prablemy biednaści iranskaj vioski. Jon ščodra razdavaŭ ziemli, adabranyja jaho baćkam u zakonnych haspadaroŭ. Viaskoŭcy ž uciakali ŭ vialikija harady, šukajučy zarobku.
Kałasalny razryŭ va ŭzroŭni žyćcia i śviadomaści pamiž stalicaj i vioskaj staŭ pryčynaj krachu. Vioska žyła ŭ Siaredniavieččy, a horad całkam pa-jeŭrapiejsku.
Asobnaj prablemaj była karupcyja. U vioscy ludzi źbirali kiziaki, kab palić u piečy, a nabližanyja da šacha piersony lotali štodnia abiedać u Miunchien ci zamaŭlali sabie abiedy z dastaŭkaj u najlepšych paryžskich restaranach.
Lutavała sakretnaja słužba: schapić i katavać mahli za słovy pra nudotu i pachmurnaje nadvorje, skazanyja na vulicy.
Šach nadakučyŭ usim. Jon zdoleŭ abjadnać suprać siabie i relihijnych fundamientalistaŭ, i intelihiencyju, i levych aktyvistaŭ. Iskroj, jakaja vyklikała vybuch, stała hazietnaja publikacyja. U styli Mukavozčyka ŭ joj pisałasia pra apazicyjaniera, ajatału Chamiejni.
Hety prapaviednik i nieprymirymy krytyk šacha byŭ vyhnany z krainy. Dla viernikaŭ Chamiejni byŭ adnym z najbolšych maralnych aŭtarytetaŭ. Zapisy jaho pramovaŭ na aktualnyja temy ludzi tajemna pieravozili praź miažu na kasietach, pierapisvali i słuchali. Refrenam u ich hučali słovy pra toje, što šach pavinien syści.
U toj publikacyi Chamiejni nazyvali čužyncam, bo jaho dzied pryjechaŭ ź Indyi. Dla irancaŭ «čužyniec» — vialikaja źniavaha. Taksama jaho nazyvali ŭ publikacyi varjatam. U Kumie, rodnym horadzie Chamiejni, sabrałasia stychijnaja demanstracyja, palicyja pačała stralać, byli zabityja. Ale nazaŭtra demanstracyi adnavilisia z novaj siłaj. Pačalisia zabastoŭki na pradpryjemstvach — bastavali navat ministerstvy i naftapierapracoŭčaja halina.
Paradaksalna, što ŭ časy zmahańnia ź viesternizavanaj dyktaturaj šacha Piechlevi chidžab usprymaŭsia jak simvał pratestu i viartańnia da karanioŭ: takaja sabie musulmanskaja «vyšyvanka». Žančyny ŭ chidžabach uznačalvali demanstracyi pratestu ŭ časie Isłamskaj revalucyi.
Pradstaŭniki Chamiejni ŭ Paryžy sustrakalisia z pradstaŭnikami Dziarždepartamienta ZŠA. Jany zapeŭnivali amierykancaŭ, što novy Iran paśla źviaržeńnia šacha nie budzie pravodzić antyamierykanskaj palityki. I ŭvohule, što imamy nie pretendujuć na ŭładu, hałoŭnaje — pazbycca šacha. Mahčyma, heta taksama syhrała svaju rolu, kali pratesty razharelisia: šach paprasiŭ u ZŠA vajskovaj dapamohi i nie atrymaŭ jaje.
Piechlevi łaviravaŭ pamiž svaimi siłavikami i aburanym narodam. Urešcie jon byŭ zmušany ŭciakać z krainy, pryznačyŭšy premjer-mnistra.
Toj zaprasiŭ viarnucca Chamiejni, prapanavaŭšy jamu razam stvaryć urad nacyjanalnaha adzinstva. Ale Chamiejni, viarnuŭšysia, pryznačyŭ svajho premjera.
Ułada šacha ruchnuła. Ale nastaŭniki, daktary, intelihienty, jakija zmahalisia ŭ partyzanskich atradach i pakutavali ŭ zaścienkach śpiecsłužby SAVAK, nie pryjšli da ŭłady. Jaje ŭziali tyja, chto prapanavaŭ prostuju i zrazumiełuju bolšaści tradycyjanalisckuju ideju.
Fundamientalisty zdoleli adcisnuć i libierałaŭ, i levych. 1 krasavika 1979 była abvieščanaja Isłamskaja respublika Iran z kanstytucyjaj, zhodna jakoj najvyšejšaja ŭłada ŭ krainie naležyć śviatarstvu, a prezident i ŭrad vyrašajuć biahučyja pytańni.
U adroźnieńni ad šachaŭ, Chamiejni nie nažyvaŭsia. Jon kiravaŭ krainaj z horada Kum, dzie jon žyŭ u domie dački. Źviartaŭsia z bałkona hetaha doma da natoŭpa prychilnikaŭ. Prymaŭ aficyjnyja delehacyi ŭ pakoi biez mebli, dzie była tolki koŭdra i stos knižak. Na toj koŭdry i spaŭ.
Viartańnie da šaryjatu spałučałasia z šalonaj antyzachodniaj prapahandaj. Chamiejni praklinaŭ Amieryku i Izrail, nazyvajučy ich krynicaj usich biedaŭ Irana. Najaŭnaściu źniešniaha voraha, jaki ŭvieś čas placie zmovy, možna było patłumačyć ludziam, čamu žyćcio nie robicca lepšym.
Byŭ u novaj iranskaj Kanstytucyi i artykuł 21: «Urad abaviazany z ulikam isłamskich normaŭ harantavać datrymańnie pravoŭ žančyn va ŭsich śfierach».
«Isłamskija normy», naprykład, adčuła na sabie Nobieleŭskaja łaŭreatka Šyryn Ebadzi. Na momant Isłamskaj revalucyi jana była sudździoj, ale paśla jaje pieraviali ŭ sakratary, bo «žančyna nie moža vynosić rašeńni, abaviazkovyja dla vykanańnia mužčynami».
A Faruchru Parsa, pieršaja žančyna-ministr u historyi Irana, była pakazalna rasstralanaja. «Ja nie budu kajacca za paŭstahodździa majoj baraćby za roŭnaść mužčyn i žančyn. Ja nie hatovaja nasić čadru i zrabić krok nazad u historyi», — napisała jana ŭ raźvitalnym liście.
Ajatała admianiŭ i šachskija zakony ab abaronie siamji, addaŭšy žančyn u ruki mužoŭ. Taksama jon znoŭ dazvoliŭ brać zamuž niepaŭnaletnich.
Žančyny ładzili demanstracyi pratestu. Ich razhaniała «palicyja noravaŭ» i natoŭpy raźjušanych kansiervataraŭ z pałkami.
Paśla Isłamskaj revalucyi ź Irana ŭciakło bolš jak dva miljony čałaviek.
Nielha skazać, što za sorak hadoŭ, jakija minuli ad času Isłamskaj revalucyi, Iran zakansiervavaŭsia.
Hramadstva sprabuje pašyrać terytoryju svabody. Apošnija maštabnyja vystupleńni ŭ Iranie pry kancy 2017 hoda mieli tyja ž pryčyny, što i pratesty 1979-ha: ekanamičnaje stanovišča, karupcyja ŭ orhanach ułady. Dadałasia tolki niezadavolenaść uładaj isłamskaha śviatarstva.
Iran, jaki maje trecija pa vieličyni ŭ śviecie zapasy vuhlevadarodaŭ, žyvie niebahata. Jon pastajanna znachodzicca pad sankcyjami ZŠA z-za raspracoŭki ŭłasnaj jadziernaj i rakietnaj prahramy.
Na pobytavym uzroŭni, adznačajuć naziralniki, Iran namnoha valniejšy, čym padajecca.
Žančyny robiać svaje chidžaby «modnymi», na zakrytych viečarynkach moładź, daŭšy chabar palicyi, kuryć i ŭžyvaje ałkahol. Kantrabandaj z-za miažy prychodzić modnaja muzyka (internet u Iranie mocna abmiežavany). «U Iranie možna rabić usio, pakul nie złoviać» — tak časam kamientujuć situacyju sami irancy.
Kamientary