Niaruski śviet. Praz vajnu va Ukrainie rasijskija nacyjanalnyja mienšaści sprabujuć uśviedamlać siabie pa-novamu
Pavodle źviestak «Miedyjazony», na vajnie z Ukrainaj zahinuła jak minimum 1744 rasijskich vajskoŭcaŭ. Bolšaść ź ich — maładyja ludzi ź niebahatych rehijonaŭ; časta heta pradstaŭniki tak zvanych nacyjanalnych mienšaściaŭ — buraty, ałtajcy, asieciny i hetak dalej. Paśla 24 lutaha mnohija ludzi niatytulnaj nacyjanalnaści ŭ Rasiei pačali ŭśviedamlać siabie znoŭku — i adčuli nieabchodnaść u tym, kab dystancyjavacca ad Maskvy i abjadnacca ź ziemlakami. Uźnikajuć i antyvajennyja nacyjanalnyja ruchi — naprykład, fond «Svabodnaja Buracija». Vydańnie «Choład» pasprabavała razabracca ŭ tym, jak pieražyvajuć vajnu etničnyja mienšaści — i što jany robiać, kab ź joj raźmiežavacca.
U siaredzinie 1980-ch baćki addali Mašu Barłukovu ŭ dziciačy sad u Novasibirsku. U pieršy ž dzień inšyja dzieci pavalili jaje na śnieh i pabili.
Ciapier Maryi 40 hadoŭ, jana źmianiła proźvišča (siońnia jana Vjuškova, pa mužu), ale i ciapier pamiataje, što joj tady kazali: «A čamu ŭ ciabie vałasy čornyja? Ty, napeŭna, brudnaja i nie myješsia». Tak dziaŭčynka zrazumieła, što jana adroźnivajecca ad ludziej, pobač ź jakimi žyvie.
Vjuškova — buratka. Jaje baćki pierajechali ŭ Novasibirsk, kali vučylisia ŭ VNU. Zamacavacca ŭ horadzie im było niaprosta — siamja časta pierajazdžała, a dačka padoŭhu žyła ŭ babuli ŭ Buracii i niekalki hadoŭ chadziła tam u škołu.
Dziciačy sad, jak akazałasia, byŭ tolki pačatkam: u Novasibirskaj škole Mašu pastajanna nazyvali «vuzkavokaj»; na druhim kursie ŭniviersiteta, dzie jana vučyłasia na chimika, vykładčyk teoryi vierahodnaści navat skazaŭ pra dziaŭčynu, što «jana zanadta razumnaja dla svajoj nacyjanalnaści», tamu što dobra napisała kantrolnuju. Inšaja vykładčyca kazała pra manholskija narody, što jany «stupili ź jurty ŭ sacyjalizm».
Kali Vjuškova pačała pracavać u adnym z navukova-daśledčych instytutaŭ Akademharadka, kaleha adpuskaŭ na jaje adras niedarečnyja žarty, malujučy «vuzkija vočy». Dziaŭčynie ŭsio heta vielmi nie padabałasia, ale jana pryzvyčaiłasia: štodzionnaja dyskryminacyja stała dla jaje jak «pavietra, jakim dychaješ».
Tym nie mienš, biaśpiečna ŭ Novasibirsku dziaŭčyna siabie nie adčuvała — tym bolš što ŭ 2000-ch hadach jana ŭsio čaściej stała čuć pra napady na ludziej niesłavianskaj źniešnaści.
Kali ŭ 2010 hodzie Vjuškova abaraniła dysiertacyju, joj prapanavali pracu ŭ amierykanskim univiersitecie; ciapier jana žyvie ŭ Apała Alta, adnym z hałoŭnych haradoŭ Kramianiovaj daliny, i supracoŭničaje z kampanijaj IBM.
«Ja nie cikaviłasia palitykaj, — pryznajecca Vjuškova. — Mianie chvalavali tolki maje kvantavyja vyličeńni i bolš ničoha».
Usio źmianiłasia 24 lutaha, kali rasijskija vojski ŭvarvalisia va Ukrainu. Amal adrazu pačali prychodzić paviedamleńni ab tym, što ŭ pałonie apynulisia buraty, i Vjuškova zrabiła z hetaha vysnovu, što jaje ziemlakoŭ na vajnie šmat.
«Dla mianie heta nie pytańnie palityki, a sumleńnia, elemientarnaj čałaviečnaści i zdarovaha sensu, — tłumačyć jana. — Ja zrazumieła, što treba niešta rabić».
28 lutaha Vjuškova nadrukavała płakat «Stop Putin» i pajšła na mitynh u San-Francyska. Buraty ŭ inšych krainach rabili hetak ža sama. Pradstaŭniki dyjaspary ŭ inšych krainach źviazvalisia adzin z adnym, zdymali antyvajennyja videa i źbiralisia razam na akcyjach z łozunhami «Buryats against Putin's war». Tak stychijna źjaviŭsia buracki antyvajenny ruch.
«Na mitynhach nas pastajanna pytalisia, jakuju arhanizacyju my pradstaŭlajem. Voś my i vyrašyli zrabić fond «Svabodnaja Buracija», — kaža Vjuškova. — Vajna, jak vampir, vysmoktvaje maładuju kroŭ z majho naroda — i, viadoma, svaju identyčnaść ja ciapier adčuvaju jarčej. Dla mianie stała vielmi važna, što ja buratka i ja suprać vajny».
«Buratam zdajecca, što ŭdzieł u vajnie ŭzvyšaje ich da ruskich». Čamu rasijskija nacmienšaści tak achvotna jeduć vajavać va Ukrainu
Adkaz ruskamu śvietu
U Rasii dyskryminacyja ŭ toj ci inšaj stupieni zakranaje ŭsich, chto nie adpaviadaje «standartu ruskaści» pa etničnaj, relihijnaj, rasavaj prykmiecie, kaža žurnalist, aŭtar padkasta «Kraina rehijonaŭ» i tielehram-kanała pra rehijanalizm Tadar Baktemir.
«Ramki narmatyŭnaści, pa-za jakimi ludziej dyskryminujuć, vielmi vuzkija, i pry hetym źmianiajucca ad čałavieka da čałavieka i ad rehijona da rehijona, — razvažaje jon. — Ad dyskryminacyi i ksienafobii nie zastrachavany ŭ pryncypie nichto».
Jak raskazvaje Natalla Judzina, ekśpiert centra «Sava», jaki analizuje złačynstvy na hlebie nianaviści, z pačatku 2000-ch u Rasii dziejničała šmat nieanacysckich hrupovak, jakija biespakarana ździajśniali złačynstvy suprać etničnych mienšaściaŭ i mihrantaŭ.
«Paśla raspadu SSSR u Rasiju pryjechała šmat mihrantaŭ, što sparadziła niejkaje supraćdziejańnie. A bjuć nie pa pašpartu, tamu napadali na tych, chto adroźnivaŭsia vonkava», — kaža Judzina.
Pa dadzienych «Savy», piku złačynnaść na hlebie nacyjanalnaj nianaviści dasiahnuła ŭ 2008 hodzie. U śniežni 2010-ha ŭ Maskvie ŭ sutyčcy z vychadcami z Paŭnočnaha Kaŭkaza zahinuŭ zaŭziatar «Spartaka» Jahor Śvirydaŭ. Siarod futbolnych fanataŭ zaŭsiody było šmat radykalnych nacyjanalistaŭ: akcyi pamiaci zabitaha ŭ vyniku vylilisia ŭ stychijny mitynh na Maniežnaj płoščy i masavyja biesparadki, a z pradstaŭnikami zaŭziataraŭ asabista sustrakaŭsia Uładzimir Pucin.
Paśla hetaha ŭłady zanialisia nacyjanalistami surjozna. Za nastupnyja niekalki hadoŭ usie arhanizavanyja nacyjanalistyčnyja ruchi byli razhromlenyja abo kaaptavanyja Kramlom; z pačatkam pracy centraŭ «E», jakimi my ich viedajem ciapier, ultrapravych pačali aktyŭna sadžać.
Pa słovach Judzinaj, u hety momant uzrovień radykalnaha hvałtu ŭpaŭ. «Pry hetym uzrovień padspudna dremlučaj etničnaj ksienafobii asabliva nie źmianiajecca, heta vidać pa sacapytańniach, — dadaje ekśpiertka centra «Sava». — Palicyja, viadoma, pieraśleduje ŭsich, kaho moža, ale varta ledź-ledź asłabić [kantrol], jak zdarycca novy ŭsplosk hvałtu».
U 2014 hodzie paśla kijeŭskaha Jeŭramajdana dziaržaŭnyja rasijskija ŚMI pačali aktyŭna kazać pra ŭkrainskich «nacystaŭ» i «banderaŭcaŭ». Judzina miarkuje, što praz heta kazać pra nacyjanalistaŭ u Rasii stała «nie kamilfo», a złačynstvy na hlebie nianaviści pačali śviadoma zamoŭčvać.
Pavodle źviestak «Savy», u 2021 hodzie ad takich złačynstvaŭ paciarpieli jak minimum 63 čałavieki; troje ź ich zahinuli.
Kałmyk Ałdar Erandženaŭ pieražyŭ sučasnuju historyju rasijskaj ksienafobii na asabistym prykładzie. U 2007—2008 hadach, kali jon vučyŭsia na fakultecie mižnarodnych adnosin u MHIMO, niekalki razoŭ biŭsia sa skinchedami ŭ mietro: «Mnie kryčali, što ja čurka vuzkavokaja i niaruski».
Padčas siesii na druhim kursie Erandženaŭ pasvaryŭsia z vykładčykam anhlijskaj movy, i jaho adličyli: «Vykładčyca nie staviła zalik mnie i dvum armianam. Ja paspadziavaŭsia na svaje viedy i sprabavaŭ dakazać svaju racyju. Vykładčyk kinuła: «Čort niaruski». Ja pasłaŭ jaje na try litary i lapnuŭ dźviaryma. Karjera dypłamata nie adbyłasia».
Erandženaŭ žartuje, što kali b tady «prahłynuŭ» abrazu vykładčycy, to ciapier byŭ by rasijskim ataše ŭ Pchieńjanie.
Paśla adličeńnia jon viarnuŭsia ŭ Elistu, davučyŭsia ŭ Kałmyckim dziaržaŭnym univiersitecie na histfaku i potym navat vykładaŭ u im historyju Rasii, pa jakoj u svoj čas zajmaŭ pryzavyja miescy ŭ školnaj Usierasijskaj alimpijadzie: «Pamiataju, na ŭznaharodžańni staršynia kamisii aburaŭsia, što ŭsie pryziory niaruskija: tataryn, baškir i kałmyk».
U 2013 hodzie Erandženaŭ z žonkaj stvaryŭ brend adzieńnia 4 Oirad, jaki papularyzuje kulturu małych narodaŭ: kałmyckija, burackija, ałtajskija temy, budyzm, tenhryjanstva, šamanizm. U 2019 hodzie Erandženavy pierajechali ŭ Maskvu, kab raźvivać svoj biznes. Ałdar dumaŭ, što horad źmianiŭsia i papryhažeŭ, ale sutyknuŭsia z prablemami, kali ŭžo sprabavaŭ znajści žyllo.
Jak uspaminaje Erandženaŭ, kali jon pradstaŭlaŭsia pa telefonie ryełtaram abo haspadaram kvateraŭ, jon amal zaŭsiody sutykaŭsia z ksienafobijaj. «Ałdar? Vy nie ruski, ci što? My niaruskim nie zdajom». «Vy musulmanin? Musulmanam nie zdajom» (kałmyki — budysty). «Vy, napeŭna, pryviaziecio svaich 30 čałaviek i zapaskudzicie nam kvateru».
Kvateru kałmycki dyzajnier znajści tak i nie zmoh. U vyniku jaho siamja dva hady žyła ŭ łoftie na adnym z byłych maskoŭskich zavodach — praź ścianu ad šviejnaha i drukarskaha cecha, dzie jany vyrablajuć vopratku.
Kali pačałasia pandemija, a žonka Erendžanava zaciažaryła, jany viarnulisia ŭ Elistu. Paśla pačatku vajny ŭ stalicy Kałmykii źjaviŭsia biłbord u padtrymku rasijskich vojskaŭ z nadpisam «Ja kałmyk, ale siońnia my ŭsie ruskija». Kali Erendžanaŭ ubačyŭ jaho, jon uspomniŭ futbołki, papularnyja ŭ nacyjanalistaŭ: bieły nadpis tradycyjnym kiryličnym šryftam «Ja ruski» na čornym fonie.
4 Oirad vyrašyŭ abyhrać hetyja frazy i vypuściŭ rečy z pryntam «Nierusckij» — heta słova napisana tym ža kiryličnym šryftam, što ŭ nacyjanalistaŭ.
«Heta adkaz ruskamu śvietu, tamu što na samaj spravie ŭ nas svoj niaruski śviet, — tłumačyć Erandženaŭ. — My chacieli zrabić słova «niaruski», jakoje vykarystoŭvajecca jak abraza, pazityŭnym. Ja nie ruski, i ja hetym hanarusia».
U krasaviku Erandženavy pierajechali sa svaim biznesam u Manholiju, bajučysia, što rasijskija siłaviki mohuć imi zacikavicca z-za antyvajennaj pazicyi. Na pytańnie, čamu jany vybrali mienavita hetuju krainu dla rełakacyi, dyzajnier adkazvaje: «Tut na nas nie hladziać jak na ludziej druhoha hatunku».
Duchoŭny karkas krainy
Nacyjanalnaje pytańnie ŭ Rasii — składanaja i niavyrašanaja prablema. Z adnaho boku, Kanstytucyja napisanaja ad imia «šmatnacyjanalnaha naroda, złučanaha ahulnym losam na svajoj ziamli». Pradstaŭniki ŭłady rehularna apielujuć da hetaj šmatnacyjanalnaści — naprykład, Uładzimir Pucin u pačatku vajny, kažučy pra zahinułaha va Ukrainie łakca Nurmahamieda Hadžymahamiedava z Dahiestana, zajaŭlaŭ: «Ja ruski čałaviek, jak toj kazaŭ, u mianie ŭ rodzie kruhom Ivany dy Marji, ale kali ja baču prykłady takoha hieraizmu, <…> mnie chočacca skazać: Ja łakiec, ja dahiestaniec, ja čačeniec, inhuš, ruski, tataryn, habrej, mardvin, asiecin».
Ź inšaha boku, na pres-kanfierencyi ŭ 2018 hodzie na pytańnie žurnalistki DTRK «Dahiestan» Aleny Jeśkinaj, ci nie zaŭvažaje prezident, što ŭ vialikaj šmatnacyjanalnaj krainie pa telebačańni pakazvajuć tolki «pryhožańkich dzietak» sa śvietłymi vałasami i vialikimi błakitnymi vačyma i što ŭ kramloŭskim pałku «niehałosnym kryteryjem» źjaŭlajecca słavianskaja źniešnaść, Pucin adkazaŭ: «Vam zdajecca».
Zusim niadaŭna, 20 krasavika, prezident publična paździekavaŭsia nad baškirskaj movaj, skazaŭšy nazvu ufimskaj kaviarni jak «Ajpad, chalava».
Bytavaja ksienafobija zaŭsiody była zvyčajnaj spravaj dla rasijskich palitykaŭ, adnak u apošnija hady, jak miarkuje Tadar Baktemir, Kreml surjozna źviarnuŭsia da impierskich štampaŭ i prasoŭvaje viaršenstva ruskaha naroda jak dziaržavaŭtvaralnaha. Žurnalist źviazvaje heta z efiektam «Ruskaj viasny» ŭ Danbasie ŭ 2014 hodzie.
Adna z prajaŭ takoj dziaržaŭnaj palityki — toje, što adbyvajecca ŭ Rasii z nacyjanalnymi movami. U 2017 hodzie, vystupajučy ŭ Jaškar-Ale, prezident zajaviŭ, što ruskaja mova — «naturalny duchoŭny karkas krainy», «jaho pavinien viedać kožny», a źnižać ŭzrovień i čas vykładańnia ruskaj niedapuščalna.
Praz hod u zakon ab adukacyi ŭnieśli papraŭki, suprać jakich vystupali linhvisty i moŭnyja aktyvisty. Farmalna ad navučańnia dziaržaŭnym movam nacyjanalnych respublik vyzvalili tych vučniaŭ, chto nie ličyć ich rodnymi, ale pa fakcie vyjšła inakš. «Naprykład, u kłasie bolš ruskich, čym tataraŭ, i dyrektaru niavyhadna trymać nastaŭnika tatarskaj movy z-za nizkaha popytu, tamu jon moh skazać baćkam: «A davajcie vy napišycie, što vaš rodnaja mova ruskaja, vy što, Puškina nie lubicie?», — pryvodzić prykład Baktemir.
Asabliva vostrym pytańnie akazałasia ŭ Tatarstanie: tam niekatoryja škoły adkryta supraciŭlalisia pradpisańniam prakuratury skaracić kolkaść urokaŭ tatarskaj movy.
Va Udmurtyi ŭ 2019 hodzie la budynka Dziaržsavieta ŭ Ižeŭsku ŭ znak pratestu padpaliŭ siabie zasłužany navukovy dziejač respubliki Albiert Razin; pobač ź im lažaŭ płakat «I kali zaŭtra maja mova źniknie, to ja hatovy siońnia pamierci». Paźniej Razin pamior u balnicy.
Zmahacca ź dziaržavaj u Rasii ciažka — i ŭ vyniku aktyvisty nazirajuć, jak sa škoł u nacyjanalnych respublikach pastupova źnikaje vykładańnie moŭ hetych respublik: na ich vydzialajecca mienš hadzin, a navučańnie robiać fakultatyŭnym.
U toj ža čas praktyčna ŭsie nacyjanalnyja i respublikanskija ruchi, jakija vystupali za samastojnaść rehijonaŭ, kulturnuju aŭtanomiju i prasoŭvańnie nacyjanalnych movaŭ, byli zadušanyja siłavikami, raspaviadaje kiraŭnik raździeła «Niepravamierny antyekstremizm» centra «Sava» Maryja Kraŭčanka.
Naprykład, ułady Tatarstana i Baškartastana mietadyčna zmahalisia z nacyjanalnymi ruchami. Baškirskaha aktyvista Ajrata Dylmuchamietava ŭ 2020 hodzie pasadzili na dzieviać hadoŭ za zakliki da zachavańnia fiederalizmu, jakija sud paličyŭ zaklikam da sieparatyzmu.
Hramadskich lidaraŭ Inhušecii, jakija pratestavali suprać źmieny miežaŭ respublik na karyść Čačni, prysudzili da terminaŭ ad siami z pałovaj da dzieviaci hadoŭ za ekstremizm i procidziejańnie siłavikam.
Mnohija rehijanalnyja aktyvisty, u jakich była takaja mahčymaść, źjechali z Rasii. Adnak palityčnaja i kulturnaja baraćba za zachavańnie rehijanalnych identyčnaściaŭ praciahvajecca.
Stvaralnica vebzina pra žyćcio etnakulturnych supolnaściaŭ u Rasii Agasshin Sofja Džunh Šyn An, pa pachodžańni habrejka i karejanka, kaža, što paśla 24 lutaha naziraje ŭzdym antyvajennych i dekałanijalnych ruchaŭ u Rasii. Niejkija paŭstali jašče da vajny, ale pierafarmatavalisia pad novy paradak dnia (naprykład, supolnaść «Azijaty Rasii» raniej raspaviadała pra prablemy i tradycyi azijackich narodaŭ Rasiei, a ciapier publikuje fatahrafii z akcyj pratestu i infarmacyju pra zahinułych vajskoŭcaŭ); niejkija źjavilisia mienavita z-za vajny — naprykład, stvoranaja pry ŭdziele Maryi Vjuškovaj «Svabodnaja Buracija».
Jość i tyja, chto pratestuje ŭ adzinočku. Naprykład, aktyvist Ajchał Amosaŭ pravioŭ niekalki antyvajennych akcyj u Jakucku — u tym liku adzinočny pikiet la miemaryjalnaj doški viadomaha navukoŭca-tapanimista i zasłužanaha nastaŭnika JAASSR Michaiła Ivanova (sapraŭdnaje imia — Bahdaryyn Sułbe). Frazu na svaim płakacie Amosaŭ napisaŭ pa-jakucku; pierakładajecca jana tak: «Čałaviek sonca žałaślivy, čałaviek ajyy miłaserny, chaj nie budzie vajny». Pieršaja častka hetaj frazy — jakuckaja prykazka, jakaja zaklikaje da miłasernaści i dapamohi ludziam u biadzie, a «čałaviek ajyy» — heta toj, chto viadzie stvaralny ład žyćcia, šanuje svaju kulturu, małuju radzimu, ludziej vakoł siabie i svaich prodkaŭ.
25 krasavika Amosava zatrymali, praz dvoje sutak sud aštrafavaŭ jaho na 500 rubloŭ za drobnaje chulihanstva — a paśla suda palicejskija tut ža zatrymali Amosava znoŭ.
Sa słoŭ Sofji Džunh Šyn An, paśla pačatku vajny va Ukrainie dekałanijalnyja aktyvistki z usiaho śvietu kožny dzień vypuskajuć teksty pra impieryjalizm, rasizm i dyskryminacyju ŭ Rasii. «Byccam adbyvajecca postsaviecki BLM, nie tolki ŭ Rasii, ale i ŭ postsavieckich krainach, jakija paciarpieli ad rasijskaj ahresii, — kaža stvaralnica Agasshin. — Ja adčuvaju, što hetyja idei rastuć, jak trava, vielmi ščylna i haryzantalna. My narešcie ŭsie abjadnanyja, i heta daje nadzieju na toje, što my pieramožam».
Žyć nazło
Abvastreńnie nacyjanalnaj identyčnaści na fonie vajny — naturalny sposab dystancyjavacca ad palityki i rytoryki Kramla, miarkuje žurnalist i daśledčyk rehijanalizmu Tadar Baktemir.
«Maskva pasyłaje ludziej vajavać va Ukrainu. Rabiła b heta niezaležnaja Kazań? Ja nie dumaju, tamu što ŭ tataraŭ jak u palityčnaj nacyi niama nijakich pretenzij da ŭkraincaŭ», — tłumačyć jon.
26-hadovaja Alina (imia źmieniena pa jaje prośbie) z Sankt-Pieciarburha pa maci mokša i erzia, a pa baćku — na čverć cyhanka. Svaje etničnyja karani jana vyjaviła niadaŭna — u siamji pra heta nie havaryli. A pa-sapraŭdnamu dziaŭčyna pačała adčuvać svaju identyčnaść vosieńniu 2021 hoda, kali pačalisia razmovy pra vajnu.
«Ja zrazumieła, čamu ŭ majoj siamji nie havorać ni na adnoj ź fina-vuhorskich moŭ, čamu ŭ mianie ruskaje imia, čamu mama kazała, što tata ruski, čamu babuli ź dziadulem było naplavać, dzie jany naradzilisia, — razvažaje jana. — Ich historyju ścierli, im było praściej pryznać: maŭlaŭ, ja ruski, adja…sia ad mianie, kali łaska».
Z pačatkam uvarvańnia va Ukrainu Alina zrazumieła, što sto hadoŭ tamu ź jaje prodkami zrabili toje ž samaje, što zaraz adbyvajecca va Ukrainie. Dziaŭčyna adčuvała siabie «miortvaj» i navat dumała skončyć žyćcio samahubstvam:
«Chacieła pajści na Dvarcovuju płošču i paviesicca na varotach Zimovaha pałaca ŭ jakaści palityčnaha žestu. Ale ja zrazumieła, što dziedu ŭ bunkiery plavać na fina-vuhorskuju dziaŭčynku, tamu vyrašyła žyć im usim nazło».
Zaraz Alina vučyć finskuju jak niejkuju kampramisnuju movu fina-vuhorskaj siamji, šmat čytaje pra fina-vuhorskija narody, chodzić u les (pa słovach dziaŭčyny, heta važnaja častka fina-vuhorskaj identyčnaści) i pierastała saromiecca svajoj źniešnaści.
«U mianie vielmi šyrokija skuły, trochi hrubyja rysy tvaru i vielmi tonkija vusny. Ja pahuhliła, jak vyhladajuć fina-vuhry, i ŭsio stała na svaje miescy. Ja nie padychodžu pad kanviencyjanalnyja paramietry pryhažości, tamu što ja nie ruskaja i nikoli joju nie była».
Padobnyja žyćciovyja stratehii vykarystoŭvajuć paśla 24 lutaha mnohija ludzi niatytulnaj nacyi. 22-hadovaja ałtajka Tałunaj (imia źmienienaje pa jaje prośbie) pačała ŭśviedamlać svaju identyčnaść, tolki kali pierajechała ŭ Maskvu na vučobu i vyjaviła, što dla mnohich jaje rodnaja kultura — «heta šaman, jaki bje ŭ bubien i tančyć».
Paśla pačatku vajny jana pierastała mieć znosiny z ruskimi, jakija nie razumieli, pra što jana kaža, kali raspaviadaje pra ksienafobiju.
«Z pačatku vajny ja zrazumieła, što ŭ nas nie bačać takich ža členaŭ hramadstva, — kaža Tałunaj. — Mnie zachaciełasia dystancyjavacca i całkam pierajści na ałtajskuju movu».
Denacyfikacyja Rasii
U fond «Svabodnaja Buracija» ciapier uvachodzić dziesiać čałaviek. Pa słovach jaho vice-prezidentki Viktoryi Maładajevaj, u asnoŭnym jany znachodziacca za miažoj — ale ŭ fond pastajanna źviartajucca ludzi z Rasii.
«My nie chočam padviarhać niebiaśpiecy našych ziemlakoŭ u Rasii, — tłumačyć jana. — Pišam, što treba razumieć ryzyki, takija ŭ nas zakony, što jość pahroza da 15 hadoŭ źniavoleńnia [pavodle artykuła pra «fejki»]».
Aktyvisty «Svabodnaj Buracii» pastajanna vypuskajuć antyvajennyja videaroliki: «Nas tryhiernuła» denacyfikacyja Ukrainy». My pastajanna sutykajemsia z dyskryminacyjaj u našaj krainie — dzie denacyfikacyja Rasii?»
Adnoj sa svaich zadač fond bačyć źmienu imidžu svajho naroda, da jakoha prylapiŭsia jarłyk «bajavych burataŭ Pucina»: spačatku paśla historyi tankista Doržy Batamunkujeva, jaki abhareŭ u Debalcavie ŭ 2015 hodzie, a potym — paśla videazvarotu prakramloŭskich aktyvistaŭ ź Irkucka da «pierapałochanych ukraincaŭ».
Taksama fond pravodzić jurydyčnyja kansultacyi; składaje instrukcyi dla vajskoŭcaŭ, jakija chočuć zvolnicca, kab nie vajavać; vystupaje za sankcyi suprać rehijanalnych čynoŭnikaŭ — naprykład, kiraŭnika Buracii Alaksieja Cydzienava i deputataŭ Narodnaha churału, jakija padtrymali vajnu.
Maryja Vjuškova adkazvaje ŭ fondzie za analityčnuju pracu: jana składaje śpisy etničnych burataŭ z Rasii, jakija zahinuli va Ukrainie, pa adkrytych krynicach. Jak piša vydańnie «Ludzi Bajkała», pieršyja truny ŭ Buraciju pryjšli ŭ pačatku sakavika; z tych časoŭ pachavańni vajskoŭcaŭ prachodziać amal kožny dzień.
Pavodle źviestak «Miedyjazony», respublika zajmaje druhoje miesca pa kolkaści aficyjna pryznanych zahinułych (85 čałaviek), bolš — tolki ŭ Dahiestanie (125). Vajskovyja čaści, raskvataravanyja ŭ Maskvie i Pieciarburhu, aficyjna stracili 13 čałaviek.
Vjuškova ŭžo naličyła 150 zahinułych burataŭ z Buracii, Zabajkalskaha kraja i Irkuckaj vobłaści. Pry tym, što buraty ŭ respublicy składajuć 29,5% nasielnictva, siarod zahinułych z Buracii ich 44%.
«Vidać, što buraty na hetaj vajnie hinuć dyspraparcyjna, a narod u nas vielmi maleńki, 400 z čymści tysiač čałaviek u krainie, — kaža Vjuškova. — Buraty składajuć usiaho 0,3% ad nasielnictva Rasii, a siarod zahinułych aficyjna ich 2,8%. Straty nabyvajuć maštab nacyjanalnaj katastrofy».
Kab zrazumieć maštab hetaj katastrofy, Vjuškova pryvodzić dla paraŭnańnia aficyjnyja dadzienyja za dziesiać hadoŭ afhanskaj vajny: 26 čałaviek z Buracii zahinuli, dvoje prapali bieź viestak.
Padobnaja statystyka — u Astrachanskaj vobłaści, adkul rodam Tadar Baktemir: ułady pryznali śmierć 22-ch vajskoŭcaŭ va Ukrainie, ź ich 18 čałaviek — kazachi (takuju vysnovu Baktemir zrabiŭ pa proźviščy, imia, miescy naradžeńnia i fota), jakija składajuć usiaho 16% nasielnictva rehijona.
25-hadovaja kabardzinka Zarema (imia źmieniena pa jaje prośbie) pracuje žurnalistkaj u Staŭrapali. Try jaje adnakłaśniki i stryječny brat źjechali na vajnu; u kožnaj siamji jaje rodnaha horada pad Nalčykam jość chtości, chto źjechaŭ vajavać. Zarema ličyć, što sałdat z Kaŭkaza adpraŭlali va Ukrainu ŭ pieršuju čarhu; jaje krynicy kažuć toje ž samaje.
«Mała taho, što vajna sama pa sabie vielmi hadkaja, dyk jašče i ŭ jakaści harmatnaha miasa vykarystoŭvajuć tych, kaho nie škada», — aburajecca jana.
Jaje stryječny brat słužyŭ pa kantrakcie. Jak i mnohija, jon źjechaŭ «na vučeńni», a apynuŭsia na vajnie. Praz tydzień, pa słovach Zaremy, jon viarnuŭsia, napisaŭ rapart i zvolniŭsia: «Ich tudy adpravili, nie daŭšy narmalnaje ŭzbrajeńnie, jany nie mahli nie toje što kahości zabivać, a navat abaraniacca. Jany zrazumieli, što ich adpravili pamirać».
U tym, što bolšaja častka vajskoŭcaŭ — vychadcy z prablemnych abłaściej i respublik, jość pryčyny sacyjalna-ekanamičnaha charaktaru: pra ich raskazvaŭ «Choładu» palitołah z Centralna-Jeŭrapiejskaha ŭniviersiteta Kirył Šamijeŭ.
«Chłopcy z depresiŭnych rehijonaŭ skančajuć škołu, i pierad imi paŭstaje vybar, što rabić dalej. Vajskovaja słužba zrazumiełaja, u joj jość ideałahičnaja hramadzianskaja pazicyja — ty abaraniaješ svaju krainu, — tłumačyć daśledčyk. — Pry hetym pa rehijanalnych standartach za heta płaciać dobryja hrošy i dajuć sacyjalnuju padtrymku: kvateru i achovu zdaroŭja».
Siaredni zarobak u Rasii pa kantrakcie składaje 32 tysiačy rubloŭ u miesiac. Siemjam zahinułych va Ukrainie vajskoŭcaŭ Pucin abiacaŭ 7,4 miljony strachavych zabieśpiačeńniaŭ i adnarazovych dapamoh.
«Hvałciać i zabivajuć nie tolki ruskija, ale i tatary, kazachi i ŭsie astatnija ŭ składzie rasijskaj armii, — pryznaje Baktemir. — Ale sam fakt, što jany tam apynulisia, kaža pra toje, što jany jašče i achviary impierskaha režymu».
Ałtajka Tałunaj 14 sakavika pachavała trajuradnaha brata — jon byŭ kantraktnikam i vajavaŭ va Ukrainie. U jaje siamji zahinułaha šanujuć jak hieroja: da jaho baćkoŭ pryjazdžali namieśnik kiraŭnika Respubliki Ałtaj i pradstaŭnik hienprakuratury, kab raskazać pra jaho podźvihi. Ciapier u siamji Tałunaj pra vajnu kiepska nie havorać — heta ličycca zdradaj.
«Ja nie razumieju, za što vajavaŭ moj brat. Za ruski śviet? Navošta? Jon ałtajec, abodva jaho baćki ałtajcy, u jaho zastałosia dvoje dziaciej, małodšaha jon navat nie paśpieŭ ubačyć, — aburajecca Tałunaj. — Ja nie viedaju, jak danieści da rodnych hety nonsens.
Nas u Rasii 70 tysiač čałaviek, i nas adpraŭlajuć tudy vajavać. Ludzi ŭ ałtajskich nacyjanalnych kaściumach vystrojvajucca ŭ litaru Z. Pry hetym u adzinaj škole [u rehijonie], u jakoj ałtajskaj movie vučać ź pieršaha kłasa, navat svajho budynka niama. Jaho nie mohuć pabudavać užo šmat hadoŭ».
Kamientary