Praisnavała siadziba ŭ Mańkavičach usiaho niekalki dziesiacihodździaŭ i nie pieražyła lichalećcia kanca 1930-ch — 1940-ch. Ale ŭ čas roskvitu tut viravała žyćcio. Vializarnaja Davyd-Haradockaja ardynacyja Radziviłaŭ da revalucyi 1917-ha mieła płošču 250 tysiač hiektaraŭ. Paśla Ryžskaj damovy 1921-ha ŭ miežach mižvajennaj Polščy zastałosia «ŭsiaho tolki» 155 tysiač — ale i heta kałasalnaja terytoryja, prykładna jak siaredni sučasny biełaruski rajon. I ź ich usiaho 1% — 1600 ha — vornaj ziamli. Astatniaje — lasy, łuhi i biaskrajnija bałoty. Fantastyčnaja palaŭničaja rezidencyja i vialiki pryvatny «lashas», jaki ŭłasna i finansavaŭ jaje isnavańnie za košt prodažu lesu.
Mižvajenny uładalnik łatyfundyi kniaź Karal Mikałaj Radzivił (1886-1968), tvaram i pastavaj davoli padobny da svajho ciozki i prodka Karala Stanisłava Radziviła «Panie Kachanku», i jahonaja žonka (i kuzina) Izabeła Ruža Radzivił (1888-1968) žyli tut na šyrokuju nahu.
Tutejšy pałac raskošaj nie sastupaŭ Niaśvižskamu — i svajoj architekturaj šmat u čym jaho nahadvaŭ, bo i budavaŭsia na zahad kniahini Maryi Daratei de Kastelan (žonki Antonija Radziviła), viadomaj akurat renavacyjaj Niaśviža.
Ładzilisia tut słavutyja na ŭvieś kraj palavańni i bali, na jakich źbiralisia «viarški» tahačasnaha hramadstva. Na ŭsiu Jeŭropu byli viadomyja ekskluziŭnyja palavańni «ŭ 12 strelbaŭ», jakija praciahvalisia niekalki dzion i prynosili kožnamu ŭdzielniku šmatlikija trafiei.
Tahačasnyja Radziviły žanilisia pieravažna z kuzinami i kuzinkami, kab nie vypuskać łatyfundyi ź siamiejnych ruk. I moža być, uvajšli b u historyju jak čarhovy prykład čysta radziviłaŭskich spažyviectva i marnatraŭstva. Ale ŭsio-tki, choć i zabaŭlalisia dy raskašavali, pakinuli pa sabie niešta značnaje i patrebnaje ŭsim.
Karal Radzivił prykłaŭ vialikija namahańni, kab zachavać amal źniščanyja papulacyi hłušca i łasia, jakija na toj momant byli vialikaj redkaściu ŭ maštabie ŭsioj Rečy Paspalitaj. A jahonaja žonka była viadomaja jak pałymianaja amatarka palaŭničych sabak, asabliva spanielaŭ.
Voś pra spanielaŭ chaču pahavaryć hetym razam, bo pra Mańkavičy, vidać, možna było b napisać nie adnu knihu, jak šmat napisana ich pra Niaśviž.
Spanieli — heta hrupa parod palaŭničych sabak ispanskaha pachodžańnia (jak bačna z samoj nazvy), jakija śpiecyjalizavalisia na zdabyčy piarnataj dzičyny z hustych zaraśnikaŭ.
Isnuje šmat asobnych parod, naprykład, amierykanski i anhlijski kokier-spanieli, francuzski spaniel, niamiecki łanhchaar, bretonski epańjol i h.d. Adnyja ź ich bolš śpiecyjalizujucca na naziemnaj dzičynie, inšyja — na vadapłaŭnaj. U darevalucyjny i mižvajenny čas hetyja sabaki ŭ nas byli vielmi redkija i darahija. A voś mańkavickija Radziviły ich palubili i razvodzili. Moža być, navat nie vielmi prafiesijna, bo nie pilnavalisia asobnych parod.
Na pačatku 1930-ch kniahinia Izabeła pryviezła ŭ majontak vydatnaha sabaku-«vytvorcu» z parody sprynhier-spanielaŭ, čempijona Anhlii 1930 hoda pa mianušcy Rolick of Harting.
U zavodskaha sabaki, jak u pradstaŭnika sapraŭdnaj šlachty, imia składajecca z asabistaj mianuški i nazvy «majontka», dzie jon naradziŭsia, abo «prydomka». Zajezny anhlijski arystakrat, ser Rolik pakryŭ niekalki suk jak ź psiarni samoj kniahini, tak i z susiedskich majontkaŭ.
Šmatlikaje patomstva hadavałasia nie ŭ samich Mańkavičach, a ŭ raźmieščanaj nad rakoj Lva leśničoŭcy «Hałava». Vypraŭlajučy pradstaŭnikoŭ hetaha słaŭnaha rodu ŭ śviet, kniahinia davała im prydomak «ź Lvy». Ale zusim chutka hrymnuŭ 1939 hod, spačatku 1 vieraśnia, a potym i 17-ha.
Radziviłam, jakija razumieli, što im niasuć saviety, daviałosia ŭciakać. Spačatku ŭ Francyju, potym u Anhliju, a pa zakančeńni vajny — ŭ Paŭdniovuju Afryku. Tolki ŭ 1968-m jany viarnulisia ŭ Varšavu i pamierli adzin za adnym ciaham taho ž hoda. Vyvieźci z saboj sabak u vieraśni 1939-ha nie było nijakaj mahčymaści. Ich razdali najbolš davieranym słužačym ardynacyi. A samaha kaštoŭnaha navat admysłova pradali za 50 złotych. Nie tamu što na takoj sumie słavutym mahnatam niešta zaležała. Ale kab ludzi nie zaniadbali majomaść, atrymanuju zadarma.
Niahledziačy na ŭsie sacyjalnyja kataklizmy na praciahu nastupnych 50 hadoŭ — suśvietnuju vajnu, stalinskija represii, kalektyvizacyju, hadoŭla miascovych spanielaŭ, jak ni dziŭna, nie spyniłasia. Chacia i bieź viadzieńnia radavodnych knih.
Palešuki pacichu praciahvali palavać, čysta ŭ haspadarčych metach, paźbiahajučy inśpiektaraŭ i jehieraŭ, a śvieckaj chroniki ŭ SSSR i tak nie było, navat kali b jany chacieli słavy. Adnak hłuchija čutki pra isnavańnie ŭ paleskaj hłušy nad Haryńniu papulacyi naščadkaŭ niekali słavutych radziviłaŭskich spanielaŭ u časy «pierabudovy i hałosnaści» dajšli da palaka Andžeja Kryvińskaha, inžyniera pa prafiesii, a pa pryzvańni — pałymianaha palaŭničaha i kinołaha. Jon mieŭ svaju pryvatnuju sabakarniu, hadavancy jakoj nasili hordy prydomak «Z Šyrokaha Boru».
Na pačatku «lichich 90-ch» jon zładziŭ ekśpiedycyju na Stolinščynu i vyviez adtul suku pa mianušcy Piestka, ad jakoj i pačałasia historyja novaj parody — «polskich spanielaŭ». Viadoma, nabyć zychodny materyjał možna było i ŭ najlepšych zachodnich psiarniach, z usimi naležnymi dakumientami. Ale Kryvińskaha vabiła spakuślivaja meta — praciahnuć mienavita rod radziviłaŭskich spanielaŭ, i zrabić ich nacyjanalnym zdabytkam dla ŭsioj Polščy.
I heta jamu ŭdałosia. Praŭda, polskija spanieli dahetul nie pryznanyja asobnaj parodaj Mižnarodnaj kinałahahičnaj fiederacyjaj (FCI). Ale ŭ miežach Polščy jany z 2016 hoda majuć aficyjny status parody, ź jakoj udzielničajuć u vystavach i atrymlivajuć pašparty.
Kryŭdna, što ŭsia hetaja historyja zusim nieviadomaja ŭ Biełarusi. Jak i mnohija inšyja hučnyja historyi, źviazanyja z Mańkavičami. Choć biełaruskaja paroda spanielaŭ, jakaja idzie ad Radziviłaŭ, mahła b skłaści honar krainie.
Pakul ža ŭ Biełarusi ciešycca pryznańniem i papularnaściu paroda «ruskich spanielaŭ», jakaja taksama, jak i polskaja, nie maje aficyjna pryznanaha mižnarodnaha statusu FCI. Jana navat trapiła na paštovuju marku Biełarusi 2010 hoda.
Paroda «Ruski spaniel» taksama stvoranaja na asnovie miascovaj sielektyŭnaj pracy z mnohimi asobnymi parodami. A šyroka viadomymi hetyja sabaki stali dziakujučy tvorčaści savieckich piśmieńnikaŭ-naturalistaŭ, takich jak Michaił Pryšvin i Vital Bijanki, jakija byli vialikimi fanatami hetaj parody.
Vialikaj papularnaściu pa ŭsim SSSR karystałasia dziciačaja kniha «Tomka» piśmieńnika i mastaka Jaŭhiena Čarušyna pra ščania spaniela. Mnie nie chočacca skazać ničoha kiepskaha ani pra hetych asobaŭ, ani pra ich sabak. Ale kryŭdna za Mańkavičy, za adniatuju ŭ palešukoŭ i ŭ krainy ŭ cełym słavu i honar. Moža być, chtości ź biełaruskich piśmieńnikaŭ niekali napiša vydatnuju knihu i pra spaniela z Mańkavičaŭ?
Spanieli mańkavickaj linii, jak praviła, majuć «šakaładnuju» afarboŭku, radziej čornuju plamistuju, i «bronzavaha» koleru nos. Heta vielmi razumnyja, ruchavyja, pracavityja, tryvałyja ŭ palavańni až da zaciataści sabaki. Jany vielmi pryviazvajucca da haspadara i patrabujuć šmat uvahi, bo ŭvieś čas šukajuć sabie zaniatkaŭ i praktykavańniaŭ, jak fizičnych, tak i razumovych.
Kali niechta ŭ Biełarusi razvodzić paleskich spanielaŭ abo viadzie nieparyŭnuju miascovuju liniju ad davajennych radziviłaŭskich sabak na Stolinščynie ci viedaje bolš pra historyju ich 50-hadovaha vyžyvańnia pad Savietami i abstaviny traplańnia da Andžeja Kryvińskaha na pačatku 1990-ch, kali łaska, źviažyciesia z aŭtaram abo z redakcyjaj dla dapaŭnieńnia hetaha artykuła. Pišycie abo asabista tym aŭtaram «Našaj Nivy», jakich viedajecie, abo redaktaru «Našaj Nivy» ŭ TH, na [email protected] ci [email protected].
Kamientary