Hrupa aršanskaj moładzi, narodžanaja i vychavanaja ŭžo pry savieckaj uładzie, ščyra vieryła kamunistyčnaj prapahandzie. Kirujučysia najlepšymi namierami, maładziony stvaryli patajemnuju arhanizacyju z naiŭnaj prahramaj dziejnaści. Ale ŭ 1930-ja hady, va ŭmovach stalinskaha režymu, lubaja niesankcyjanavanaja źvierchu aktyŭnaść była śmiarotna niebiaśpiečnaj. Što atrymałasia ŭ dadzienym vypadku, piša historyk Źmicier Drozd.
2 lipienia 1939 hoda na stoł sakratara CK KP (b) Biełarusi Pancielajmona Panamarenki lahła dakładnaja zapiska. Jana była adznačana nie tolki standartnym hryfam «Zusim sakretna», ale mieła i dadatkovuju paznaku: «Padlahaje viartańniu ŭ sakretny archiŭ Asobaha siektara».
U dakumiencie paviedamlałasia pra vyjaŭleńnie ŭ BSSR adrazu niekalkich padpolnych arhanizacyj. Tak, u studzieni 1939 hoda «orhanami» ŭ horadzie Oršy nibyta była vykryta antysavieckaja moładzievaja arhanizacyja pad nazvaj «Try plus iks», stvoranaja antysaviecka nastrojenymi vučniami starejšych kłasaŭ adnoj z haradskich škoł.
U jaje ŭvachodzili 15 čałaviek, a kiraŭnikom byŭ Alaksandr Alejnikaŭ, «syn byłoha aficera staroj armii, u ciapierašni čas taksama aryštavanaha pa spravie dadzienaj arhanizacyi». Zadačami arhanizacyi byli nibyta antysavieckaja ahitacyja, viarboŭka novych členaŭ i nabyćcio zbroi dla arhanizacyi terarystyčnych aktaŭ. Jana mieła prahramu, statut i navat admysłova raspracavany drukavany šyfr. Pa spravie arhanizacyi było ŭžo aryštavana 10 čałaviek, astatnija znachodzilisia ŭ raspracoŭcy.
Dalej u tekście išła havorka pra vykryćcio ŭ mai 1939 hoda ŭ Paleskaj vobłaści arhanizacyi «Sajuz pryhniečanych sialan», jakuju składali 22 vučni starejšych kłasaŭ Dakolskaj niapoŭnaj siaredniaj škoły.
Zaviaršałasia dakładnaja zapiska vysnovaj jaje aŭtara, narkama ŭnutranych spraŭ BSSR Łaŭrencija Canavy, što najaŭnaść takich antysavieckich moładzievych arhanizacyj śviedčyć pra słabuju vychavaŭčuju rabot siarod vučnioŭskaj moładzi z boku partyjna-kamsamolskich arhanizacyj.
Adliha siarod stalinskaj zimy
Kali b hetuju dakładnuju zapisku Panamarenka čytaŭ u 1937 ci 1938 hadach, to jon, vidać, natchniŭsia b i ŭzbadzioryŭsia. Moładzievaja padpolnaja arhanizacyja ź piatnaccaci čałaviek! Nabyćcio zbroi dla terarystyčnych aktaŭ! Śpiecyjalny šyfr!
Suviazi z byłymi carskimi aficerami! A paśla jašče 22 čałavieki vorahaŭ-małaletak! Za takoje možna było b sa spakojnym sumleńniem atrymać orden.
Ale ciapier byŭ niuans, jaki prymušaŭ kiraŭnika respublikanskaj partyjnaj arhanizacyi hłyboka zadumacca.
Niezadoŭha da leta 1939 hoda, kali adbyvalisia hetyja padziei, asnoŭnaja kampanija pa baraćbie z «vorahami naroda» (ciapier viadomaja nam jak «Vialiki teror») užo była aficyjna zhornuta.
U pastanovie SNK SSSR i CK UKP(b) ad 17 listapada 1938 hoda «Ab aryštach, prakurorskim nahladzie i viadzieńni śledstva» adznačałasia, što za 1937—1938 hady orhany NKVD pad kiraŭnictvam partyi praviali vialikuju pracu pa razhromie ŭnutranych «vorahaŭ naroda» i špijonska-dyviersijnaj ahientury zamiežnych vyviedak. I choć spyniacca na dasiahnutym nie varta, bo naležyć praciahvać zmahacca z vorahami i nadalej, rabić heta, maŭlaŭ, ciapier treba bolš daskanałymi i nadziejnymi mietadami.
Dalej u pastanovie adznačałasia, što hieraičnaja baraćba z vorahami pry sproščanym viadzieńni śledstva i suda nie mahła abyścisia biez pamyłak i pierahibaŭ, tym bolš što, maŭlaŭ, i sami vorahi, jakija zasieli ŭ śledčych i sudovych orhanach, aktyŭna padryvali sistemu ź siaredziny, tym samym dyskredytujučy jaje.
Siarod niedachopaŭ adznačałasia, što, atrymaŭšy limity na aryšty, supracoŭniki NKVD nie zajmalisia ahienturna-aśviedamlalnaj pracaj, abmiažoŭvajučy dokaznuju bazu pryznańniami abvinavačanymi svajoj «viny», nie paćvierdžanaj ni pakazańniami śviedkaŭ, ni ekśpiertyzaj, ni rečavymi dokazami. Pry hetym śledčyja masava falsifikavali pratakoły dopytaŭ i pry poŭnym paturańni prakuratury štampavali kryminalnyja spravy suprać nievinavatych ludziej. Viadoma, u dakumiencie adznačałasia, što heta rabili nie sumlennyja kamunisty, a vorahi, što prabralisia ŭ orhany NKVD i prakuratury. A dzie vorahi, tam musić być i biaźlitasnaja baraćba ź imi. Paśla hetaj pastanovy pačałasia kampanija pa začystcy asabliva aktyŭnych kiraŭnikoŭ i supracoŭnikaŭ NKVD, jakija ŭdzielničali ŭ masavych represijach. Paśla prychodu da ŭłady ŭ NKVD Łaŭrencija Bieryja ŭ 1939 hodzie pa ŭsim SSSR było aryštavana 937 i zvolniena sa słužby 7 372 čekisty. Praŭda, varta adznačyć, što mnohija ź niepasrednych udzielnikaŭ falsifikacyj i biesčałaviečnych katavańniaŭ abyšlisia lohkim spałocham — u bolšaści vypadkaŭ navat nie rasśledavańniem i sudom, a tolki zvalnieńniem. Dla bolšaści ž ciažkija słužbovyja złačynstvy ŭvohule nie mieli nastupstvaŭ.
Ale ŭ hramadskim žyćci krainy paznačylisia, choć i nieviadoma, jak nadoŭha, novyja tendencyi, i ich naležała čujna łavić, kab, dziejničajučy pa zvyčcy starymi mietadami, nie naklikać biady na ŭłasnuju hałavu. Było pra što zadumacca nie tolki pieršamu sakrataru CK KP(b)B, ale i funkcyjanieram bolš nizkaha ŭzroŭniu, u tym liku karnym i sudovym orhanam.
Sud nad dziećmi
Usiaho praź miesiac paśla hetaj dakładnoj zapiski sprava ab antysavieckaj moładzievaj arhanizacyi «Try plus iks» z abvinavačańniem adrazu pa niekalkich «kontrrevalucyjnych» artykułach Kryminalnaha kodeksa BSSR pastupiła ŭ Sudovuju kalehiju pa kryminalnych spravach Viciebskaha abłasnoha suda. 2—5 žniŭnia 1939 hoda ŭ Viciebsku adbyŭsia zakryty praces.
U strašnym złačynstvie suprać savieckaj ułady abvinavačvali dzieviaciarych čałaviek. Hrupa była internacyjanalnaja: u jaje skład uvachodzili ŭkraincy, baćka i syn Alaksandry Alejnikavy, biełarusy Uładzimir Strad, Uładzimir Zakšeŭski i Alaksandr Zabłocki, jaŭrei Isak Kuźniacoŭ, Chaja-Sara Biekier, Nochim Fuks i niemka Maryja Viezier. Najmałodšaj sa «złačyncaŭ-terarystaŭ» (Chai-Sary Biekier) było ŭsiaho 16 hadoŭ, trom čałaviekam — 17, trom — 19, adnamu — 20 hadoŭ. Zusim darosłym byŭ tolki Alaksandr Alejnikaŭ-starejšy, jaki naradziŭsia ŭ 1896 hodzie.
Možna ŭjavić, ź jakim chvalavańniem hetyja faktyčna jašče dzieci čakali rašeńnia suda. Na toj momant usie viedali pra sotni źnikłych nazaŭždy susiedziaŭ, abvinavačanych u samych strašnych złačynstvach.
Haziety taho času nie saromielisia zaklikać «rasstralać vorahaŭ, jak šalonych sabak», a potym publikavać i sami prysudy — naturalna, rasstrelnyja. U hetym vypadku abvinavaŭčaje zaklučeńnie, začytanaje spačatku, taksama nie abiacała anijakich siurpryzaŭ. Pavodle jaho:
«Papiaredniaje śledstva pryjšło da vysnovy, što ŭsie padsudnyja składajuć kontrrevalucyjnuju padpolnuju moładzievuju arhanizacyju, jakaja nazyvała siabie «Try plus iks», staviačy sabie za zadaču aktyŭnuju baraćbu suprać savieckaj ułady šlacham praviadzieńnia antysavieckaj ahitacyi z metaj vyklikańnia niezadavolenaści siarod moładzi najaŭnym ładam, viarboŭku novych členaŭ u arhanizacyju z antysavieckaj, maralna razbeščanaj častki moładzi, nabyćcio zbroi dla ździajśnieńnia terarystyčnych aktaŭ nad pradstaŭnikami savieckaj ułady, z metaj rabavańnia i padrychtoŭki svaich udzielnikaŭ dla nielehalnaha pierachodu za miažu…
Usie hetyja vysnovy abvinavaŭčaha zaklučeńnia hałoŭnym čynam i ŭ asnoŭnym paćvierdžanyja vytrymkami z asabistych pryznańniaŭ abvinavačvanych na papiarednim śledstvie, a taksama spasyłkaj na dakumienty ŭ vyhladzie statuta, prahramy, šyfru arhanizacyi i pratakołaŭ naradaŭ apošniaj…»
Niečakany pavarot
Što ž… Usio nibyta było dakazana, sudu musiła być usio zrazumieła. Zdavałasia b, adzinaje, na što mahli raźličvać abvinavačvanyja, — heta na źmiakčeńnie prysudu ŭ suviazi ź ich małalectvam. Zrešty, rasstrelnyja i inšyja žorstkija prysudy vynosilisia tady ludziam usich uzrostaŭ — ad samych junych da 80-hadovych starych.
Tak by i było ŭ 1937 ci 1938 hadach. Ale tut hod byŭ užo 1939-y. Kanviejer masavych, zbolšaha pazasudovych represij, jak adznačałasia vyšej, užo byŭ prypynieny. I choć sprava maładych «kontrrevalucyjanieraŭ» paśpiachova prajšła praz prakuraturu i śledčyja orhany i była nakiravana ŭ sud, jaki pierad hetym prosta afarmlaŭ svaim rašeńniem vysnovy abvinavačańnia — tut zdaryłasia takoje, pra što raniej niemahčyma było i maryć. Sud paśla «hłybokaj abjektyŭnaj pravierki abvinavačańnia» pryznaŭ, što vysnovy śledstva «źjaŭlajucca nieabhruntavanymi, dla hetaha ŭ spravie niama nijakich faktyčnych dadzienych i dokazaŭ», i choć arhanizacyja sapraŭdy mieła svaje prahramu, statut i šyfr, niama anijakich padstaŭ pryznavać, što jana rychtavała tyja złačynstvy, jakija joj inkryminavalisia.
Vyzvalić Ernsta Telmana!
Pry sudovym raźbiralnictvie vyśvietliłasia, što maładyja ludzi, načytaŭšysia pryhodnickich knih, sapraŭdy źbiralisia pierajści miažu, ale płanavali nie pravodzić tam kontrrevalucyjnuju dziejnaść, a… rabavać bahatych i addavać zabranyja ŭ ich hrošy biednym!
Taksama jany sapraŭdy źbiralisia pravodzić terarystyčnyja akty, ale z metaj… arhanizacyi ŭciokaŭ z turmy lidara niamieckich kamunistaŭ Ernsta Telmana! Sudovy vierdykt u vyniku kanstatavaŭ:
«Jak vyjaŭlena sudovym śledstvam, udzielniki hetaj arhanizacyi «Try plus iks» pierš za ŭsio i sami nie ŭśviedamlajuć sutnaści hetaj arhanizacyi… sami nie raźbirajucca ŭ «statutach»i «prahramnych» pytańniach arhanizacyi. Dakazana, što bolšaść udzielnikaŭ arhanizacyi… načytaŭšysia fantastyčnaj litaratury… uciahnutaja ŭ arhanizacyju, jakaja maje metaj: padrychtoŭku jaje ŭdzielnikaŭ da padarožžaŭ, pajezdki ŭ Sibir, a zatym byŭ uziaty kurs na pierachod miažy ŭ adnu z kapitalistyčnych krain dla rabavańnia bankiraŭ i nastupnaj dzialby narabavanaha ź biadniejšym nasielnictvam. U arhanizacyi mieła taksama miesca ideja padrychtavać vyzvaleńnie z fašysckich zaścienkaŭ Ernsta Telmana i h.d.»
U hetych radkach dakładna vykładzienaja ramantyčnaja sutnaść hetaj «arhanizacyi», jakaja nie mieła aničoha supolnaha z vystaŭlenymi abvinavačańniami. Tamu sud pastanaviŭ, što abvinavačańnie nie dakazana, a kankretnych faktaŭ kontrrevalucyjnaj ahitacyi z boku padsudnych nie vyjaŭlena. U vyniku siem čałaviek ź dzieviaci byli vyzvalenyja prosta ŭ zale suda.
Praŭda, savieckaja karnaja sistema nie mahła pracavać uchałastuju. Kali ŭžo čekisty staralisia dy pracavali, to navat kali jany dapuścili pierahiby, usio adno treba było choć niekaha pakarać. Inakš daviałosia b pryznać, što śledčyja i prakurory darma atrymlivajuć svaje zarobki. Nie abyšłosia biez achviarnych kazłoŭ i tut: na ich rolu byli pryznačanyja baćka i syn Alejnikavy. Hałoŭnaja adkaznaść była ŭskładziena na Alejnikava-małodšaha, abvinavačanaha ŭ tym, što jon… adciahvaŭ uvahu savieckaj moładzi ad sacyjalistyčnaha budaŭnictva.
Za heta jaho asudzili na piać hadoŭ pazbaŭleńnia voli ŭ pracoŭnych łahierach addalenych miascovaściaŭ SSSR. Uličvajučy, što ŭ tyja surovyja časy možna było pazbavicca žyćcia litaralna za ništo, — prysud byŭ nie taki ŭžo i žorstki.
Čekisckaja pravakacyja
Zdavałasia b, sprava na hetym była zakrytaja. Sud razabraŭsia, vinavatyja pakaranyja, nievinavatyja — na voli. Adnak vierdykt suda faktyčna zamaŭčaŭ toje, što ŭ hetaj spravie była nie prosta pamyłka. Pra heta dakładna śviedčyć adzin, u toj čas zusim sakretny, dakumient. 11 žniŭnia 1939 hoda Ministerstva justycyi pad hryfam «Zusim sakretna» pierasłała 1-mu sakrataru CK KP (b) Biełarusi Panamarenku i sakrataru Viciebskaha abłasnoha kamiteta Stułavu svojeasablivuju spravazdaču ab praviedzienaj pracy Viciebskaha abłasnoha suda za podpisam jaho staršyni Hryščankova. Mienavita jana i daje nam ujaŭleńnie pra prychavanyja aśpiekty hetaj spravy.
U spravazdačy adznačałasia, što adzin sa śledčych NKVD, siaržant dziaržbiaśpieki Juryj Miechanik, zdymajučy kopiju z prahramy arhanizacyi, sam prypisaŭ u zahałoŭku, što heta «prahrama antysavieckaj moładzievaj arhanizacyi «Try plus iks», čaho ŭ aryhinale nie było. Takim čynam, nazva arhanizacyi była prosta vydumana samim čekistam.
Dalej u zapiscy išło apisańnie mietadaŭ pracy Aršanskaha haradskoha adździeła Upraŭleńnia dziaržaŭnaj biaśpieki NKVD. Z hetaha tekstu vynikała, što členy arhanizacyi «Try plus iks» i budučyja padsudnyja Kuźniacoŭ i Biekier byli zavierbavanyja čekistami i pracu pa aktyvizacyi dziejnaści da taho času ŭžo praktyčna zaniapałaj arhanizacyi rabili ź viedama i navat pa zadańni NKVD. Takim čynam, mieła miesca zvyčajnaja pravakacyja. Navat na pasiadžeńnie arhanizacyi, na jakim byli praviedzienyja aryšty, niekatoryja byłyja siabry pryjšli biez usialakaj achvoty, paddaŭšysia nastojlivym uhavoram, bo jany jašče ź minułaha hoda stracili da jaje cikavaść.
Usia dziejnaść «antysavieckaj arhanizacyi» całkam kantralavałasia i nakiroŭvałasia z NKVD. Jaje členaŭ śpiecyjalna prymušali ŭdzielničać u hetaj apieracyi, kab potym sa spakojnaj dušoj pastavić ich da ścienki. Viadoma, vykanaŭšy tym samym płan pa raskryćci zmovaŭ i atrymaŭšy za heta padziaki, uznaharody i zvańni.
Tolki dziakujučy časovamu zihzahu «palityki partyi», jakaja pieršapačatkova ŭsialak spryjała mienavita takim mietadam pracy, u 1939 hodzie siami padletkam udałosia vyratavacca ad najvyšejšaj miery pakarańnia ci ad łahieraŭ, jakija jašče hod tamu takaja standartnaja čekisckaja pravakacyja im stapracentna harantavała.
Zusim niadaŭna tysiačy padobnych lipavych spraŭ prachodzili praz «trojki» i «dvojki», dzie prysudy «rasstralać» vydavalisia aŭtamatyčna, biez vyvučeńnia samoj spravy.
Na žal, ničoha nam nie viadoma pra los padletkaŭ, jakija prachodzili pa spravie «Sajuza pryhniečanych sialan», što zhadvaŭsia ŭ toj ža dakładnoj zapiscy Panamarenku ad 2 lipienia 1939 hoda. Ź vializnaj dolaj imaviernaści jana była źleplena pavodle taho ž čekisckaha receptu.
Što ž tyčycca losu adzinaha viadomaha nam pa spravie «Try plus iks» aršanskaha majstra pravakacyj i fabrykavańnia kryminalnych spraŭ, siaržanta dziaržbiaśpieki Juryja Miechanika, to nieviadoma, ci abviaścili jamu tady za padobnaje złačynstva choć by vymovu. Viadoma tolki, što paźniej jon pajšoŭ na pavyšeńnie, atrymaŭ dziaržaŭnyja ŭznaharody i dasłužyŭsia da zvańnia padpałkoŭnika. Śpiecyfičnyja talenty byli pa zasłuhach acenienyja złačynnaj savieckaj dziaržavaj.
Pavodle materyjałaŭ: Nacyjanalny archiŭ Respubliki Biełaruś, fond 4-p, vopis 1, sprava 14611, arkušy 108—123.
Kamientary