«Kaho lubiš? — Lublu Biełaruś!» Historyja žyćcia Kastusia Kalinoŭskaha, u jakoha siońnia — dzień narodzinaŭ

Na Zamkavaj hary ŭ Vilni znojdzienyja pareštki paŭstancaŭ, pakaranych padčas paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ u Biełarusi i Litvie. Ciarod ich jość i lidar taho paŭstańnia, asoba jakoha maje asablivaje značeńnie dla našaha naroda. Jon toj, kaho vyjavili samym pieršym jašče ŭ 2017 hodzie, ź miedaljonam-abrazkom Maci Božaj Vastrabramskaj na hrudziach.

Pavialičyć

Vośmy z adzinaccaci dziaciej

U pradprymalnika, uładalnika tkackaj fabryki i arandatara majontka Mastaŭlany (siońnia vioska na miažy Biełarusi i Polščy) Symona Kalinoŭskaha i jahonaj žonki Vieraniki, maładziejšaj za muža na 11 hadoŭ, 21 studzienia (2 lutaha pa novym styli) 1838 hoda naradziłasia vośmaje dzicia. U adpaviednaści z tradycyjaj pa dni naradžeńnia jaho nazvali Vincentam. Adnak baćki pažadali dać niemaŭlaci i druhoje imia, jakoje b vykarystoŭvałasia ŭ siamji, — Kanstancin. Nazvali jaho tak u honar Kanstancina Krukoŭskaha, syna śviatara Mastaŭlanskaj unijackaj carkvy Symona Krukoŭskaha, ź jakim siabravali Kalinoŭskija. I heta niezdarma, bo try starejšyja syny (Stefan-Juzaf, Norbiert i Fieliks-Jan) Symona i Vieraniki byli achryščanyja mienavita ŭ mastaŭlanskaj unijackaj carkvie. Taksama Symon Krukoŭski prysutničaŭ užo ŭ kaściole pry chryščeńni jašče adnaho ich syna — Viktara-Atona Kalinoŭskaha, jaki pamior ad suchotaŭ za paru miesiacaŭ da paŭstańnia.

Ciažkim vyprabavańniem dla piacihadovaha chłopčyka stała zaŭčasnaja śmierć maci. Paśla čarhovych rodaŭ, adzinaccatych za dva dziesiacihodździ, Vieranika, majučy ŭsiaho 37 hadoŭ, pamierła. Praz 15 miesiacaŭ paśla taho ŭ Symona Kalinoŭskaha naradziłasia dačka ŭžo ad druhoj žonki, maładziejšaj za jaho na 25 hadoŭ Izabeły Łazarevič. Naščadki toj dački i siońnia žyvuć u Kamianieckim rajonie Bresckaj vobłaści.

Pad upłyvam brata

Kastuś Kalinoŭski skončyŭ u 1852 hodzie Śvisłackuju himnaziju. Dalej try hady jon pravioŭ u majontku Jakušoŭka, jaki baćka nabyŭ za 5 000 rubloŭ napałam z žonkaj. Hety čas, u jaki Kastuś zajmaŭsia siamiejnymi haspadarčymi spravami, vandrujučy razam z Symonam Kalinoŭskim pa Hrodzienskaj i Vilenskaj hubierniach, skončyŭsia niečakana. Paśla Kaladaŭ 1855 hoda, pasvaryŭšysia z mačychaj, jakaja napiaredadni straciła šostaje ź dzieviaci narodžanych joju dziaciej, Kastuś adjazdžaje da starejšaha brata Viktara ŭ Maskvu, kab rychtavacca da pastupleńnia va ŭniviersitet. Heta byŭ pavarotny momant u žyćci junaka.

Brat Viktar, jaki ŭ toj čas kinuŭ navučańnie na lekara i zasiarodziŭ uvahu na pošukach dakumientaŭ pa historyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, daśledavańni miežaŭ raspaŭsiudžvańnia «kryvickaj (biełaruskaj) movy» i sialanskich dy kazackich vystupleńniaŭ va Ukrainie, byŭ adnym z zasnavalnikaŭ ziamlactva «Ohuł» u Maskoŭskim univiersitecie, udzielnikam raznastajnych tajemnych supołak — ad studenckich hurtkoŭ da masonaŭ. Šlach u hetyja tavarystvy staŭ adkryty i dla Kastusia.

Paśla paŭhadavoj padrychtoŭki pad nahladam starejšaha brata Kastuś pastupiŭ va ŭniviersitet, ale nie Maskoŭski, a Pieciarburhski. U stalicu impieryi braty Kalinoŭskija pierajechali pa patrebach Viktara, jaki vykonvaŭ pracu dla Vilenskaj archieałahičnaj kamisii. Paśla prychodu da ŭłady novaha impieratara Alaksandra II u Rasijskaj impieryi pačałasia adliha: sa ssyłki viartalisia dziekabrysty, udzielniki paŭstańnia 1830—1831 hadoŭ, a taksama siabry raznastajnych tajemnych tavarystvaŭ, vykrytych žandarami.

Pieršyja hady Kastuś Kalinoŭski vučyŭsia drenna z-za taho, što ŭvieś volny čas šukaŭ srodki dla isnavańnia. Navat pa ziemlarobstvie i historyi na trecim kursie ŭ jaho byli trojki. Adnak univiersitet u vyniku jon skončyŭ u 1861 hodzie vydatnikam, abaraniŭšy dysiertacyju i atrymaŭšy stupień kandydata. Jahonaja kandydackaja praca, praŭda, da hetaha času nie vyjaŭlenaja.

Repietytar, pisarčuk, śledčy

Kastuś Kalinoŭski ŭ hady navučańnia va ŭniviersitecie byŭ viadomy jak «dobry vykładčyk urokaŭ». I nadalej, pa viartańni na Radzimu, majučy vydatnuju adukacyju i sam budučy dobrym nastaŭnikam, jon zaŭsiody mieŭ mahčymaść padpracavać. Dapamahaŭ jon i bratu Viktaru ŭ jahonych hienieałahičnych i histaryčnych rosšukach.

Paśla IV kursa ŭniviersiteta Kastuś pasprabavaŭ uładkavacca na pracu ŭ adnu sa staličnych vajskova-navučalnych ustanoŭ, ale sproba skončyłasia niaŭdačaj. Nie było vakansij i ŭ kancylaryi vilenskaha hienierał-hubiernatara Uładzimira Nazimava. Uvohule, zamacavacca na dziaržaŭnaj słužbie ŭ Kalinoŭskaha nie atrymałasia. Spačatku jon chacieŭ stać pisarčukom u adnoj ź viosak Hrodzienščyny, zatym prykładaŭ namahańni zrabicca śledčym u hubiernskim Hrodnie. Ale ŭsio biespaśpiachova.

U 1861—1862 hadach Kastuś Kalinoŭski stvaryŭ tajemnuju Hrodzienskuju revalucyjnuju arhanizacyju, a taksama paŭhoda pravioŭ u vandroŭkach pa Hrodzienščynie. U vyniku hetaha jon atrymaŭ vydatnuju fizičnuju padrychtoŭku i viedy, jakija vykarystaŭ pry pracy nad «Mužyckaj praŭdaj».

Daskanały kanśpiratar

Paplečniki apisvali jaho jak «rostu siaredniaha, błandzina», što mieŭ «vialiki tvar i davoli bujnyja rysy». Adzinaj admietnaściu Kastusia, jakaja vyłučała jaho siarod inšych, była vialikaja hałava. Tak, udzielnica paŭstańnia Stefanija Falskaja apisvała Kalinoŭskaha nastupnym čynam: «Rostu siaredniaha, hadoŭ kala tryccaci, vałasy ciomna-rusyja, hałava i tvar vialikija, rysy tvaru bujnyja, koler tvaru ciomny». Paćviardžaŭ heta i paŭstaniec Ježy Ihnacy Kučeŭski-Poraj: «Rostu siaredniaha, zusim kruhłaja hałava, nadzvyčaj šyroki rot».

Pavialičyć

U listapadzie 1863 hoda siarod žandaraŭ raspaŭsiudžvałasia nastupnaje apisańnie Kalinoŭskaha: «Kala 30 hadoŭ, rostu siaredniaha, ščylnaha składu, ciomna-rusy, tvar vialiki, rysy hrubavatyja». Pry ŭsim hetym schopleny jon byŭ tolki ŭ vyniku zdrady i apisany jak čałaviek «hadoŭ dvaccaci šaści, mocnaha składu i z tvaram žorstkim i vyraznym, karotkija rusyja vałasy byli začasanyja nazad». Mienavita takim Kalinoŭski vyjaŭleny na fotazdymkach, zroblenych u majsterni jahonaha siabra i ŭdzielnika paŭstańnia Achiła Banoldzi.

Adnak takim Kastuś byŭ nie zaŭsiody.

Padčas navučańnia va ŭniviersitecie jon, pratestujučy suprać aficyjnych paradkaŭ, vyłučaŭsia nie tolki krajnimi pohladami, ale i źniešnim vyhladam: peŭny čas chadziŭ u padranym surducie i botach, a zamiest halštuka nasiŭ na šyi ručnik.

Paśla viartańnia na Haradzienščynu Kalinoŭski razam ź siabram Fieliksam Ražanskim apranaje sialanski kažuch i vypraŭlajecca ŭ padarožža pa vioskach pad imiem Vasil Śvitka. Jon umieła vykarystoŭvaŭ asablivaści ŭłasnaj źniešnaści, u tym liku mahčymaść chutka adhadavać baradu i vusy. Niezdarma jaho nie zmahli znajści, navat majučy apisańnie paśla raskidvańnia «Mužyckaj praŭdy» ŭ Słonimskim paviecie vosieńniu 1862 hoda: «U aviečym kažuchu z kaŭniarom ad adnoj doŭhaj skury čornaha barančyka, na hałavie furažka z zorkaju cyvilnaha viedamstva, na vyhlad hadoŭ 36-ci, siaredniaha rostu, bruniet z čornymi vusami».

Padčas padarožža ŭ Mastaŭlanski łahier u mai 1863 hoda Kastuś Kalinoŭski, jaki ŭ toj čas kiravaŭ paŭstanckim Hrodzienskim vajavodstvam, niekalki razoŭ mianiaŭ vopratku, vykarystoŭvajučy ŭ tym liku adzieńnie carskich słužačych. Takija kanśpiratyŭnyja mietady davali plon i dazvalali jamu spakojna znachodzicca ŭ Vilni ŭ adnoj kaviarni razam z rasijskimi žandarami, jakija mieli aryjenciroŭki na jaho, ale nie mahli pa ich uciamić, što pobač ź imi «dyktatar paŭstańnia ŭ Biełarusi i Litvie».

Fanat novych technałohij

Śviadomaść Kastusia Kalinoŭskaha hartavałasia ŭ pieryjad pramysłovaha pieravarotu ź jaho varštatami i paravymi mašynami na pradpryjemstvach, novymi halinami pramysłovaści, navukovymi vynachodnictvami kštałtu fatahrafii, telehrafa abo čyhunki, jakija pierastali być zdabytkam elity i znachodzili adlustravańnie ŭ žyćci vializnaj kolkaści ludziej. Jon razumieŭ značeńnie technałohij, u pieršuju čarhu dla ŭzbrajeńnia, vybivajučy srodki dla zakupki novych vidaŭ strelbaŭ z naraznymi stvałami ŭ bielhijskim Lježy.

Paznajomiŭšysia z čyhunkaj padčas vandroŭki z Maskvy ŭ Pieciarburh letam 1856 hoda, jon zrazumieŭ jaje značeńnie ŭ budučym paŭstańni. Taksama jak i telehrafa, bo pastajanna patrabavaŭ ad kiraŭnikoŭ paŭstanckich atradaŭ źniščeńnia telehrafnych słupoŭ.

Jon nadavaŭ vialikaje, pavodle vyrazu adnaho z paplečnikaŭ, navat mahičnaje, značeńnie drukavanamu słovu. Tamu niezdarma navat na chvali parazaŭ paŭstańnia ŭ žniŭni 1863 hoda jon nakiravaŭ adzin z drukarskich varštataŭ siabram z «Ziamli i voli» ŭ Pieciarburh.

Jakija movy viedaŭ Kalinoŭski?

U siamji Symona Kalinoŭskaha ŭ Mastaŭlanach i Jakušoŭcy panavała polskaja kultura. Ale ŭ siamji arandatara i ŭładalnika fabryki, na jakoj pracavali volnanajomnyja sialanie, było miesca i biełaruskaj movie. Jaje Kastuś Kalinoŭski zasvoiŭ daskanała, asabliva tamu, što, nie lubiačy mačychi, baviŭ šmat času ź sialanskimi dziećmi. U dalejšym jaho viedy ŭmacavalisia padčas vandrovak pa Hrodzienščynie ŭ 1861—1862 hadach. Jak Kalinoŭski ŭsprymaŭ biełaruskuju movu, śviedčyć toje, što jahonyja paśmiarotnyja «Listy z-pad šybienicy» napisanyja mienavita pa-biełarusku da «mužykoŭ Biełarusaŭ».

Pavialičyć

 U toj ža čas jašče ŭ Śvisłackaj himnazii Kastuś Kalinoŭski atrymaŭ viedy pa ruskaj, łacinskaj, niamieckaj i francuzskaj movach. Hetyja movy byli pradstaŭlenyja i ŭ biblijatecy jahonaha brata Viktara, u dadatak da tvoraŭ na polskaj i starabiełaruskaj.

Ruskaj movaj, u adroźnieńnie ad šerahu svaich paplečnikaŭ, Kastuś Kalinoŭski vałodaŭ daskanała, pra što śviedčać jahonyja pakazańni śledčaj kamisii ŭ studzieni—sakaviku 1864 hoda. U adroźnieńnie ad svajho baćki, jaki adkazvaŭ na pytańni śledčych pa-polsku, Kastuś Kalinoŭski rabiŭ heta pa-rusku. Da taho ž mienavita repietytaram ruskaj movy jon pracavaŭ u Vilni padčas paŭstańnia ŭ 1863 hodzie, navučajučy navat synoŭ pamierłaha paeta Uładzisłava Syrakomli.

Vorah panam, vorah Maskvie

5 kastryčnika 1859 hoda Kastuś Kalinoŭski moh pamierci paśla asabliva mocnaha prystupu padučki (epilepsii). Ale dziakujučy dapamozie zahadčyka Pieciarburhskaj dyjahnastyčnaj kliniki Mikałaja Zdekaŭera jon nie tolki vyžyŭ, ale i vylečyŭsia.

U hady navučańnia va ŭniviersitecie Kastuś uvachodziŭ u raznastajnyja tajemnyja tavarystvy, ale, u adroźnieńnie ad svaich paplečnikaŭ, tak i nie trapiŭ u pole zroku žandaraŭ. Tolki vosieńniu 1862 hoda ŭłady vyjšli na jahony śled. U listapadzie jon naviedaŭ siamju ŭ Jakušoŭcy, ale, nie zvažajučy na ŭhavory baćki, zatrymaŭsia tam tolki na dzień. U vyniku heta ŭratavała jaho ad aryštu. Symon Kalinoŭski śviedčyŭ: «Za im pa piatach jechali, adnak jany byli na hetym baku Niomana, a Kanstancin jak dabraŭsia da Hrodna, dyk užo nie mahli znajści».

22 studzienia 1863 hoda ŭ Polščy pačałosia paŭstańnie, jakoje, pa słovach samoha Kalinoŭskaha, «zaśpieła Litvu zusim niepadrychtavanaju». Kalinoŭski 1 lutaha ŭznačaliŭ «Časovy pravincyjny ŭrad u Litvie i Biełarusi», jaki zrabiŭ staŭku na ŭciahvańnie sialan u paŭstanckija šerahi. Ale jaho palityčnyja praciŭniki 11 sakavika ździejśnili pieravarot, paśla jakoha Kalinoŭskaha adchilili ad ułady. Jon sam acharaktaryzavaŭ heta jak kontrrevalucyju i ŭ piśmovym prateście skłaŭ ź siabie «ŭsiakuju adkaznaść pierad budučyniaj za ŭsie pamyłki i za ŭsie straty i niaščaści».

Pavialičyć

Uvieś 1863 hod jaho biespaśpiachova namahalisia schapić žandary, u toj čas jak jon byŭ u ich pad samym nosam i pieramiaščaŭsia pa čyhuncy. U adnu maroznuju listapadaŭskuju noč na kanśpiratyŭnuju kvateru, dzie Kalinoŭski načavaŭ, usio ž uvarvałasia palicyja. Kastuś vybraŭsia praz akno ŭ adnoj bialiźnie i ŭvieś čas, pakul doŭžyŭsia pieratrus, prabyŭ na dachu. Siastra jaho naračonaj Marysi Jamant Ludvika Radzievič uspaminała: «Tolki takaja maralnaja i fizičnaja siła, jak u jaho, zdoleła vytrymać hetaje strašennaje vyprabavańnie». U liście da svajho siabruka Balasłava Dłuskaha sam Kalinoŭski pisaŭ: «Nie hladžu ni na što, to praz akno na dach, to inšymi sposabami zaŭsiody ščaśliva vyślizhvaju ź ich ruk. Boh za mianie zastupajecca, a kali pryjdziecca pavisnuć, to chaj heta budzie na radaść usim litoŭskim panam i praśvietłaj Maskvie».

Ihnat Vitaženiec ad emihracyi admoviŭsia

Niekalki razoŭ Kastusiu Kalinoŭskamu prapanoŭvali vyjechać na emihracyju pa padroblenych pašpartach. Ale jon kožny raz admaŭlaŭsia, pakul, narešcie, nie byŭ schopleny pry kancy studzienia 1864 hoda ŭ Śviatajanskich murach Vilni sa śviečkaj u rukach. U toj čas jon žyŭ pad imiem Ihnata Vitaženca, jaki «zajmaŭsia raspracoŭkaj materyjałaŭ histaryčnych charaktaraŭ słavianskich narodnaściaŭ». Jamu zdradziŭ Vitold Parfijanovič, jaki na tych ža staronkach, na jakich vydaŭ miescaznachodžańnie Kalinoŭskaha, zanatavaŭ adzin z paŭstanckich parolaŭ: «— Kaho lubiš? — Lublu Biełaruś! — Dyk uzajemna!».

Pavialičyć

Kastuś Kalinoŭski zahinuŭ 22 sakavika 1864 hoda na Łukišskaj płoščy ŭ Vilni z kličam na vusnach: «U nas niama dvaran, usie roŭnyja». U adnoj z «Zapisak», adrasavanych rasijskamu ŭradu, jon adznačaŭ: «Ja nie praciŭnik ščaścia narodnaha, nie praciŭnik i Rasii, kali jana dabra nam žadaje, ale praciŭnik tych biedstvaŭ, jakija pasiahajuć naš kraj niaščasny». U toj ža čas jon pakidaŭ za saboj prava «ciešyć siabie nadziejaj, što adnovicca narodnaje dabro. Daj Boh tolki, kab dla dasiahnieńnia hetaha naščadki našyja nie pralivali lišniaj bratniaj kryvi». Adnačasova ŭ zvarocie da ŭłasnaha naroda jon, rasčaravaŭšysia ŭ «maskoŭskim narodzie», u jakim, na jaho dumku, pad ciskam šmatviekavoha manhoła-tatarskaha jarma i carskaha pryhniotu ŭkaraniłasia niavola, pakinuŭ nastupnyja słovy: «Bo ja tabie z-pad šybienicy kažu, narodzie, što tady tolki zažyvieš ščaśliva, kali nad taboju maskala ŭžo nie budzie». Hetyja słovy stali devizam dla pakaleńniaŭ zmaharoŭ za niezaležnaść Biełarusi. 

• 131
• 0
• 5
• 4
• 4
• 10
• 13
• 0