Čałaviek, imia jakoha chočuć dać Liceju BDU, pačynaŭ jak idealist, dajšoŭ da revalucyjnaha fanatyzmu, a skončyŭ jak rasčaravany prahmatyk. I, choć Fieliks Dziaržynski stvaryŭ śpiecsłužbu, jakaja stała karkasam savieckaj dziaržavy, jaho bijahrafija bolš natchniaje na bunt, čym na achavalnictva. Bo jaho revalucyjnaść była i paśpiachovaju, i racyjanalnaju, i džentlmienskaju. «Luby hvałt, pra jaki ja čuŭ ci jaki ja bačyŭ — prymus havaryć pa-rusku, sistema špijonstva, — byŭ jak by hvałtam nada mnoj asabista. I ja paklaŭsia zmahacca z hetym złom da apošniaha ŭzdychu», — pisaŭ Dziaržynski.
U 1880—1890-ja, hady junactva Dziaržynskaha, a taksama jaho sučaśnikaŭ — Piłsudskaha, bratoŭ Łuckievičaŭ, Ivanoŭskich, — u Biełarusi i Litvie jašče adčuvaŭsia vodhuk impierskaj reakcyi na paŭstańnie 1863 hoda. Žyła pamiać pra vysyłku cełych siemjaŭ i kanfiskacyju majomaści, pra zakryćcio kaściołaŭ i zabaronu vydavać knihi na biełaruskaj, litoŭskaj i polskaj movach. Išła rusifikacyja, i ŭsim zapraŭlali čynoŭniki z centralnych častak impieryi.
Praha vyzvaleńnia, jakaja ciaham usiaho XIX stahodździa zapalvała tut paŭstańni, nie była złamanaja paśla straty Kalinoŭskaha. Chutčej, skručanaja ŭ spružynu.
«Luby hvałt, pra jaki ja čuŭ ci jaki ja bačyŭ — prymus havaryć pa-rusku, prymus pa śviatach chadzić u carkvu, sistema špijonstva, — byŭ jak by hvałtam nada mnoj asabista. I ja paklaŭsia zmahacca z hetym złom da apošniaha ŭzdychu», — pisaŭ Fieliks Dziaržynski.
Spružyna pačała vyprostvacca ŭ kancy XIX stahodździa. Junaki jašče ŭ škołach hrupavalisia ŭ padpolnyja hurtki, demanstratyŭna admaŭlalisia havaryć pa-rusku z nastaŭnikami. Praŭda, za čas, što minuŭ ad paŭstańnia Kaściuški, abstanoŭka na ŭschodnich abšarach byłoj Rečy Paspalitaj źmianiłasia. Tam nie było ŭžo adzinaha frontu za adnaŭleńnie šlachieckaj dziaržavy ŭ miežach 1772 hoda. Biełaruś, Ukraina, Litva pačynali taksama ŭśviedamlać siabie. Moładź mahła vybirać.
Praha nacyjanalnaha vyzvaleńnia spałučałasia ź pieradavoj i modnaj u Jeŭropie idejaj Marksa i Enhielsa, jakaja abiacała paniavolenym kłasam sacyjalnuju spraviadlivaść.
Čamu Dziaržynski, jaki ćviorda ŭśviedamlaŭ siabie palakam, nie staŭ sacyjalistam polskim, jak Piłsudski? Čamu jon, narodžany ŭ Biełarusi, nie staŭ sacyjalistam biełaruskim, nie dałučyŭsia da Łuckievičaŭ, da abudžalnikaŭ biełaruskaha sialanstva, kali jany zasnoŭvali pieršuju biełaruskuju hazietu? Čamu Dziaržynski vybraŭ šlach «ahulnarasijskaha» sacyjał-demakrata-internacyjanalista?
Adyhrali rolu asabistyja faktary i pierypietyi losu: jaho haračamu charaktaru najlepš adpaviadała ideałohija balšavikoŭ. Adzinaccać hadoŭ turmaŭ i vysyłak zrabili jaho nieprymirymym.
Asabistaje znajomstva ź Leninym i zachapleńnie im zamacavała vybar, jakomu Dziaržynski zastaniecca vierny da kanca žyćcia.
Składanaje spałučeńnie miesijanstva na miažy ekzaltacyi i maralnaha relatyvizmu, viery ŭ Chrysta i kamunizm, dušeŭnaj ciepłyni i žorstkaści ŭ praktyčnych pytańniach, isteryčnaści ŭ adnych situacyjach i ŭmieńnia zachoŭvać kamienny spakoj u inšych — voś spłaŭ, ź jakoha byŭ zrobleny «žalezny Fieliks».
Lenin znajšoŭ haračamu, sumlennamu i dyscyplinavanamu revalucyjanieru ŭdałaje prymianieńnie, pastaviŭšy na čale palityčnaj palicyi pieršaj u śviecie sacyjalistyčnaj dziaržavy.
Spačatku jon byŭ idealistam. Potym «dušyć kontru» ŭvajšło ŭ zvyčku. U apošnija ž hady žyćcia pieražyŭ rasčaravańnie vynikami svajoj kryvavaj raboty: pabačyŭ, jak stvoranaja im dziaržava kaścianieje ŭ biurakratyi, a stvoranaja im śpiecsłužba pieratvarajecca ŭ zboryšča niahodnikaŭ. Stomleny i spustošany, Dziaržynski pierad śmierciu pahruziŭsia ŭ hłybokuju depresiju.
Ale lehienda pra «žaleznaha Fieliksa» žyła až da skonu SSSR. Bo VČK — HPU — NKVD — KHB treba było mieć śvietły vobraz u vačach hramadzian, a nastupniki Dziaržynskaha — Jahoda, Jažoŭ ci Bieryja — na rolu «kryštalna čystych rycaraŭ revalucyi» nadavalisia jašče mienš.
Jak u adnym čałavieku moža spałučacca niespałučalnaje? Kiejs «žaleznaha Fieliksa»
Jon naradziŭsia daterminova, kali ciažarnaja maci pravaliłasia ŭ sklep i mocna stuknułasia. Niemaŭla źjaviłasia na śviet zdarovym, što vyhladała sapraŭdnym cudam. Heta simvalizavała i imia, jakoje pa-łacinsku značyć «ščaślivy». U historyju ž hety čałaviek uvajšoŭ jak «žalezny Fieliks».
Z paŭstanckaha rodu
Rod Dziaržynskich viadomy ź siaredziny XVII stahodździa. U XIX stahodździ jon vałodaŭ majontkam Dziaržynava niepadalok ad Ivianca. Ciapier heta Staŭbcoŭski rajon Minskaj vobłaści, i tut mieścicca dom-muziej «žaleznaha Fieliksa».
Baćka Fieliksa, Edmund-Rufin (1837—1882), skončyŭ fizika-matematyčny fakultet Pieciarburhskaha ŭniviersiteta. Mnohija svajaki Dziaržynskich udzielničali ŭ paŭstańni 1863—1864 hadoŭ, ale Edmunda napatkaŭ inšy los. Pryčyny tamu — drennaje zdaroŭje i kachańnie da svajoj vučanicy. Joju była junaja Alena Janušeŭskaja (1849—1896), dačka prafiesara Pieciarburhskaha čyhunačnaha instytuta, svajačka paeta Julijuša Słavackaha.
Viasnoju 1864 hoda Edmund i Alena pabralisia šlubam. Maładomu było 26 hadoŭ, maładoj — 15. Pryjšłosia źjechać padalej ad vačej znajomych i svajakoŭ, jakija z asudžeńniem hladzieli na šlub pradstaŭnicy viadomaj vilenskaj siamji i biednaha byłoha studenta. Pry dapamozie cieścia maładyja ŭładkavalisia ŭ Chiersonie, a ŭ 1868 hodzie pierajechali ŭ Tahanroh. Tut siarod vučniaŭ Edmunda byŭ budučy słavuty piśmieńnik Anton Čechaŭ, jaki zhadaŭ proźvišča svajho nastaŭnika matematyki ŭ apaviadańni «Ruski vuhal (Praŭdzivaja historyja)». «Dziaržynski» tut nazvany «palakam», karciožnikam, jaki «napaŭniaŭ pavietra svajoj žoŭciu».
U 1875 hodzie ŭ Edmunda vyjavili suchoty. Paśla taho jon ź siamjoj viarnuŭsia na radzimu, u Dziaržynava, dzie 11 vieraśnia (ci 30 žniŭnia pa starym styli) 1877 hoda naradziŭsia syn Fieliks, užo šostaje dzicia ŭ siamji.
Mamčyn piastun
Chłopčyk ros upartym, ale sumlennym. Jon byŭ dušoj dziciačaj hramady, vydumlaŭ roznyja svavolstvy i zabavy. Siarod jaho lubimych zaniatkaŭ byli vierchavaja jazda, palavańnie na rakaŭ i hadavańnie vaviorak. Ale ŭ 1892 hodzie ŭ siamji Dziaržynskich zdaryŭsia trahičny vypadak: Fieliks z bratam Stanisłavam uziali strelbu, kab pastralać pa mišeni, i vypadkova zabili siastru Vandu. Napeŭna, hetaja trahiedyja adbiłasia na jašče nieŭmacavanaj psichicy padletka.
Fieliks vychoŭvaŭsia ŭ polskim patryjatyčnym duchu: na paŭstanckich pieśniach, muzycy Frederyka Šapena i Michaiła Kleafasa Ahinskaha, tvorach Julijuša Słavackaha i Adama Mickieviča. U čatyry hady jon na pamiać cytavaŭ «Pana Tadevuša».
Jon byŭ lubimym synam svajoj maci, jakaja, majučy 32 hady, zastałasia adna z vaśmiu dziećmi na rukach.
Edmund pamior ad suchotaŭ, kali Fieliksu było ŭsiaho piać hadoŭ, a najstarejšaj, Aldonie, tolki 12. «Matusia», niahledziačy na niedachop srodkaŭ, znachodziła čas nie tolki na pracu pa haspadarcy. Fieliks uspaminaŭ: «Ja pamiataju viečary ŭ našaj maleńkaj siadzibie, kali maci pry śviatle lampy raskazvała, a za akiencam šumieŭ les, jak jana raskazvała pra pieraśledy ŭnijataŭ, pra toje, jak u kaściołach prymušali śpiavać malitvy pa-rusku na toj padstavie, što hetyja kataliki byli biełarusami; pamiataju jaje apoviedy pra toje, jak kantrybucyi nakładalisia na nasielnictva, jakim čynam jano padpadała pad pieraśledy, jak jaho dajmali padatkami».
U 1922 hodzie Dziaržynski zhadvaŭ: «Jašče chłopčykam ja maryŭ pra šapku-nievidzimku i źniščeńnie ŭsich maskaloŭ».
Chacieŭ stać ksiandzom
Da siami hadoŭ jon uvohule nie viedaŭ ruskaj movy, tamu dva hady zastavaŭsia ŭ pieršym kłasie vilenskaj himnazii. Lubimy jaho ŭrok — Zakon Božy. Fieliks navat chacieŭ pastupić u duchoŭnuju sieminaryju, udzielničaŭ u nievialičkim hurtku «Serca Isusa», prymušaŭ starejšaha brata štodnia malicca. Na pytańnie, što dla jaho Boh, jon adkazvaŭ: «Boh — u sercy», «Kali ja adnojčy daviedajusia, što Boha niama, ja pušču sabie kulu ŭ łob».
Fieliks časam paraŭnoŭvaŭ siabie z Chrystom, jon źbiraŭsia «abniać usie pakuty ludskija, pakutavać za inšych i zbavić čałaviectva. Ale niadoŭha praciahvalisia takija mroi. Ja padaŭ z takoj žudasnaj vyšyni ŭ rečaisnaść. Ja karlik».
Ad śviatarskaha šlachu Fieliksa adhavaryli maci i ksiondz Jasinski. Śviatar ličyŭ, što junak «zanadta viasioły i kakietlivy», a najhorš — vielmi papularny siarod himnazistak.
Dziaŭčaty pieradavali jamu zapiski, padkładajučy ich pad vuściłki halošaŭ Jasinskaha, jaki rankam naviedvaŭ jak žanočuju, tak i mužčynskuju vilenskija himnazii.
Kali ž dźvie himnazistki pasvarylisia, pra heta stała viadoma. U ksiandza adbyłasia žorstkaja razmova ź Fieliksam. I junak paśla kryŭdu na śviatara pieranios na relihiju ŭ cełym. U 1894 hodzie ŭ jaho źjaviłasia novaje zachapleńnie: «Tady ja ceły hod nasiŭsia z tym, što Boha niama, i ŭsim horača dakazvaŭ heta». Pasadziejničali tamu rodnyja braty pieršaj kachanaj dziaŭčyny Fieliksa — Julii Holdman, dački viadomaha vilenskaha kamiersanta, paeta i žurnalista Isaka Miejeroviča.
Śmierć maci i revalucyja
14 studzienia 1896 hoda paśla ciažkaj chvaroby pamierła Alena Dziaržynskaja. Fieliks byŭ paśla taho sam nie svoj, kanfliktavaŭ z nastaŭnikami historyi i ruskaj movy. Kali ž u himnazii źjaviłasia rasparadžeńnie razmaŭlać vučniam vyklučna pa-rusku, Dziaržynski ŭvarvaŭsia ŭ nastaŭnickuju i nazvaŭ piedahohaŭ «miarzotnikami».
Siastra Aldona ŭspaminała: «[Piedahohi] byli tak źbityja z pantałyku, što nie paśpieli pryniać nijakich mieraŭ. Doma Fieliks viesieła raskazvaŭ pra ŭsio heta z pačućciom radaści ad vykananaha abaviazku».
Paśla hetaha Fieliks, jaki ciaham studzienia 1896 hoda straciŭ i maci, i babulu, vyrašyŭ z himnazii syści.
Tolki pa Zakonie Božym u jaho była čaćviorka, pa astatnich pradmietach trojki, a pa ruskaj i hrečaskaj movach — uvohule dvojki.
Ale Dziaržynskaha heta ŭžo nie cikaviła. Jaho całkam zachapiła ideja pierabudovy śvietu. Mark i Barys Holdmany paznajomili Fieliksa z tvorami Čarlza Darvina, anarchista Pjera-Žazefa Prudona i sacyjalista-ŭtapista Anry Sen-Simona. 1 maja 1896 hoda jon udzielničaŭ u zasnavańni Litoŭskaj sacyjał-demakratyčnaj partyi. Na jaje patreby jon addaŭ usie svaje hrošy, zaroblenyja repietytarstvam. A 14 maja, u dzień karanacyi impieratara Mikałaja II, na hary Hiedymina ŭ Vilni daŭ klatvu zmahacca sa złom da apošniaha podychu.
Šeść aryštaŭ, trojčy ŭciakaŭ
Užo ŭ pieršyja miesiacy revalucyjnaj dziejnaści Fieliksa ledź nie zabili. Pryčym sprabavali heta zrabić vilenskija rabočyja, za jakich jon zmahaŭsia, — celilisia nažom u skroniu. A ŭ lipieni 1897 hoda Dziaržynskaha ŭpieršyniu aryštavali. Za 10 rubloŭ Fieliksa vydaŭ junak, jakomu jon pieradavaŭ nielehalnuju litaraturu. Fieliks admoviŭsia vydać siabroŭ, i jaho bili da nieprytomnaści. Siabram na voli jon abiacaŭ: «Žandary bjuć mianie, i ja im adpomšču».
Čas na heta jašče pryjdzie, a pakul Dziaržynski, jak niepaŭnaletni, u mai 1898 hoda atrymaŭ try hady ssyłki ŭ Viackuju hubierniu. Pa darozie ŭłady sprabujuć jaho «pieravychavać», źmiaščajučy ŭ pierasyłačnych turmach u adnyja kamiery z kryminalnikami. Ale marna.
U žniŭni 1899 hoda Dziaržynski pieršy raz uciok. Spačatku na łodcy, potym, chavajučysia pa lasach, dabraŭsia da čyhunačnaj stancyi i dalej — u Vilniu. Ale praz paŭhoda — znoŭ aryšt. Fieliks utrymlivaŭsia ŭ Ch paviljonie Varšaŭskaj cytadeli, atrymaŭ piać hadoŭ ssyłki ŭ Jakuckuju hubierniu. Padčas pierasyłki ŭ mai 1902 hoda jon z-za žorstkaści režymu ŭźniaŭ bunt u Alaksandraŭskim centrale Irkuckaj hubierni.
Palitźniavolenyja zavałodali niekalkimi braŭninhami i zachapili adzin korpus turmy, nad jakim uźniali čyrvony ściah z nadpisam «Svaboda». Dva dni doŭžyłasia abłoha, pakul ułady nie pajšli na sastupki. Dziaržynskaha adpravili da miesca ssyłki. Ale ŭ červieni 1902 hoda jon znoŭ uciok i dabraŭsia da siastry, u viosku Papłavy Minskaj hubierni.
Dalej Dziaržynski vyjechaŭ u Varšavu.
Kab vieści pracu siarod jaŭrejskaha nasielnictva, jon samastojna vyvučyŭ idyš. Jahony siabar Karł Radek uspaminaŭ: «My śmiajalisia paźniej, što ŭ kiraŭnictvie polskaj sacyjał-demakratyi, u jakoj byŭ ceły šerah jaŭrejaŭ, čytać pa-jaŭrejsku ŭmieŭ tolki Dziaržynski, polski šlachcic i katolik».
1 maja 1905 hoda Fieliks arhanizavaŭ u Varšavie 25-tysiačnuju demanstracyju rabočych, padčas jakoj było zabita kala 50 demanstrantaŭ, a jašče 100 paraniena. U lipieni jaho aryštavali i źmiaścili ŭ Ch paviljon Varšaŭskaj cytadeli, dzie jon šmat čytaŭ, padvučvaŭ francuzskuju movu. 2 listapada Mikałaj II abviaściŭ amnistyju, i ŭ toj ža dzień Dziaržynski znoŭ apynuŭsia na voli. U krasaviku 1906 hoda jon u Stakholmie paznajomiŭsia ź Leninym i zrabiŭ na jaho pryjemnaje ŭražańnie.
U śniežni 1906 hoda Dziaržynski znoŭ za kratami, dzie hulaje z sukamiernikami ŭ karty na čarhu prybirać. I zaŭsiody vyjhraje. U azartnych hulniach, jak i z žančynami, jamu zaŭsiody šancavała. Adnojčy jon navat vyjhraŭ u kazino ŭ Monte-Karła.
U mai 1907 hoda Fieliksa vyzvalajuć pad zastavu 1000 rubloŭ, ale znoŭ aryštoŭvajuć u krasaviku 1908 hoda, pazbaŭlajuć dvaranskaha zvańnia i vypraŭlajuć na viečnaje pasialeńnie ŭ Sibir. Pa darozie jon uciakaje i ŭžo apošni, šosty, raz aryštoŭvajecca ŭ vieraśni 1912 hoda. Jaho pryhavorvajuć da katarhi.
U 1914 hodzie ŭ Arłoŭskaj hubiernskaj turmie Fieliks vystupiŭ suprać turemnaha režymu, nie žadajučy pramaŭlać načalniku «Zdravija žiełajem, vašie błahorodije». Arhanizavaŭ haładoŭku. Niekalki źniavolenych padčas jaje pamierli. Na miažy žyćcia i śmierci byŭ i Dziaržynski, ale načalnik pajšoŭ na sastupki. Praŭda, hetym razam jaho zakavali ŭ kajdany. Ich źniali tolki pry kancy 1916 hoda, kali ŭ maskoŭskaj Butyrcy Dziaržynski pajšoŭ pracavać na nažnuju šviejnuju mašynu.
Vyzvalić jaho pavinny byli ŭ mai 1919 hoda. Adnak karektyvy ŭniesła Lutaŭskaja revalucyja. 1 sakavika 1917 hoda Fieliks Dziaržynski vyjšaŭ na volu, a paśla ŭ turmu sadžaŭ užo tolki sam.
Žančyny Dziaržynskaha
Žančyn u jaho było šmat, i historyi kachańnia najčaściej byli trahičnymi. Naŭrad ci ŭvohule mahło być inakš u čałavieka, jaki nie vyłaziŭ z turmaŭ i ssyłak.
Zhadanaja ŭžo Jula Holdman była ŭ liku tych himnazistak, jakija svarylisia z-za Fieliksa. U 1904 hodzie dziela jaje jon kinie ŭsio i pryjedzie ŭ Šviejcaryju. Ale ŭ ich byŭ tolki tydzień. Jula pamirała ŭ pakutach: «Ja nie moh adyści ad jaje łožka ni dniom, ni nočču».
Padčas pieršaj ssyłki ŭ Viackaj hubierni Fieliks chacieŭ ažanicca z Marharytaj Nikałajevaj. Ale paśla taho, jak jon vykinuŭ z pakoja palicejskaha spraŭnika, maładych raździalili 400 viorstaŭ. Fieliks pisaŭ: «Ja Vas kachaju, i tak mocna, nakolki zdolny i jak nikoli ŭ žyćci jašče nie kachaŭ» i «Bajusia, što siabroŭstva z žančynaj abaviazkova pavinna pierajści ŭ bolš žyviolnaje pačućcio». Paŭhoda jany pierapisvajucca, pakul, narešcie, nie sustrakajucca. Ale Dziaržynski nie znajšoŭ patrebnych słoŭ i… uciok sa ssyłki. Nikałajeva sprabavała ź im źviazacca, ale Fieliks zapatrabavaŭ bolš nie pisać. Na ŭspamin Marharycie zastalisia 19 listoŭ. Jany byli znojdzienyja ŭ nievialikaj skrynačcy paśla jaje śmierci ŭ 1957 hodzie. Całkam listy nadrukavali tolki ŭ 2007-m.
U čas revalucyi 1905—1907 hadoŭ Fieliks Dziaržynski ŭ Varšavie piša praniknionyja listy novaj kachancy — Sabinie Fanštejn. Ich adnosiny pierarvalisia paśla aryštu. Fieliks namahaŭsia ich adnavić. Ale biez pośpiechu. Jon nie viedaŭ, što małodšaja siastra Sabiny taksama kachała Fieliksa i z-za niepadzielenaha pačućcia atruciłasia cyjanistym kalijem.
U listapadzie 1910 hoda Dziaržynski ažaniŭsia z aktyvistkaj sacyjał-demakratyi — Sofjaj Muškat, jakaja pachodziła z zamožnaj varšaŭskaj siamji. Adnak užo na nastupny miesiac žonku aryštavali ŭ Varšavie i źmiaścili ŭ adnu kamieru ź dzietazabojcaj. Sofja ž była ŭžo ciažarnaja i ŭ červieni 1911 hoda naradziła syna Jasika. Siamja sustrełasia tolki praz 8 hadoŭ, kali Dziaržynski byŭ užo viadomy jak «praletarski jakabiniec» i staršynia Usierasijskaj nadzvyčajnaj kamisii pa baraćbie z kontrrevalucyjaj i sabatažam (VČK).
VČK: 50 rasstrełaŭ za pieršyja paŭhoda
Vyzvaleny Lutaŭskaj revalucyjaj z turmy, Dziaržynski adrazu ž akunuŭsia ŭ vir palityčnaha žyćcia. U kastryčniku 1917-ha jon byŭ kamiendantam Smolnaha, dzie raspracoŭvaŭsia płan uzbrojenaha zachopu ŭłady balšavikami. Jon zarekamiendavaŭ siabie adkaznym, pryncypovym vykanaŭcam i idealistam, jaki zdolny prymusić svajo sumleńnie maŭčać u imia najvyšejšaj mety. I niezdarma mienavita na jaho vypaŭ vybar Uładzimira Lenina ŭ jakaści kiraŭnika arhanizacyi, jakaja pavinna była zmahacca z kontrrevalucyjaj.
7 śniežnia 1917 hoda jon byŭ pryznačany staršynioj Usierasijskaj nadzvyčajnaj kamisii (VČK). Kamisija stvarałasia dla praduchileńnia ahulnarasijskaj zabastoŭki dziaržsłužačych i baraćby z pjanymi buntami, jakija pašyrylisia ŭ Pietrahradzie ŭ vyniku masavaha rabavańnia vinnych składoŭ. Ale praciahnuła svaju dziejnaść i paśla vyrašeńnia hetych biahučych prablem.
U Dziaržynskaha spačatku było ŭsiaho 23 supracoŭniki i 1000 rubloŭ u kasie, ale jon zrabiŭ staŭku na dapamohu «dobraachvotnych biaspłatnych supracoŭnikaŭ». VČK spačatku mieła prava vieści tolki papiaredniaje śledstva, ale jaje staršynia dabiŭsia stvareńnia śpiecyjalnaha ŭzbrojenaha atrada z 30 čałaviek. Paśla zamachu na Lenina 1 studzienia 1918 hoda Fieliks enierhična pravioŭ aryšty palityčnych praciŭnikaŭ balšavikoŭ.
U pieršyja paŭhoda isnavańnia arhanizacyja Dziaržynskaha pavodziła siabie davoli strymana, rasstralaŭšy da kanca červienia 1918 hoda «ŭsiaho» 50 čałaviek. Pieršy pakazalny rasstreł VČK praviała 24 lutaha 1918 hoda. Byŭ zabity viadomy staličny bandyt, nalotčyk «kniaź Eboli».
U sakaviku savieckaje kiraŭnictva pierabrałasia ŭ Maskvu, dzie VČK zaniała spačatku budynak na Pavarskoj vulicy, a zatym pieramiaściłasia na Łubianku.
Pieršym vialikim vyprabavańniem VČK było źniščeńnie bazy anarchistaŭ u Maskvie, što kaštavała čekistam 12-ci zabitych.
Dziaržynski pisaŭ u hety čas žoncy ŭ Šviejcaryju: «Ja vysunuty na post pieradavoj linii ahniu, i maja vola — zmahacca i hladzieć adkrytymi vačami na ŭsiu niebiaśpieku hroznaha stanovišča i samomu być biaźlitasnym…». Choć jamu, jak idealistu, heta davałasia vielmi ciažka.
«Čyrvony teror»
Tym časam situacyja ŭ krainie ŭskładniałasia, praciŭniki balšavikoŭ uzialisia za zbroju. 6 lipienia 1918 hoda ŭ Maskvie levymi eserami, jakija chacieli sarvać Brescki mir, byŭ zabity hiermanski pasłańnik hraf Vilhielm fon Mirbach. 30 žniŭnia ŭ Pietrahradzie byŭ zabity Majsiej Urycki, staršynia tamtejšaj ČK. A ŭ Maskvie ŭ toj ža dzień eserka Fani Kapłan ledź nie zabiła samoha Lenina.
U adkaz balšaviki 5 vieraśnia vydajuć znakamity dekret SNK pra «čyrvony teror», u jakim na VČK uskładalisia funkcyi hałoŭnaha represiŭnaha orhana. Adnak jašče da źjaŭleńnia hetaha dekreta ŭ Pietrahradzie ciaham tydnia było rasstralana bolš za 500 čałaviek, u Maskvie — kala 130. Usiaho VČK na čale ź Dziaržynskim u 1918 hodzie rasstralała 6 185 čałaviek, jašče 14 829 čałaviek źmiaścili ŭ turmy, 6 407 — nakiravali ŭ kancentracyjnyja łahiery, 4 068 — uziali ŭ zakładniki. Baraćba z palityčnymi vorahami była vykarystana Dziaržynskim i dla čystki ŭ šerahach samich čekistaŭ, 60 ź jakich rasstralali.
Paśla hetaha VČK zrabiłasia istotnaj siłaj Savieckaj Respubliki. U 1919 hodzie jaje navat abvinavacili ŭ imknieńni stać vyšejšaj za inšyja orhany ŭłady. Siarod krytykaŭ byli Mikałaj Bucharyn, Leŭ Kamienieŭ i Iosif Stalin, ale Lenin byŭ ćviorda na baku VČK. Jak pakazčyk hetaha davieru z boku lidara — 30 sakavika 1919 hoda Dziaržynski staŭ jašče i kiraŭnikom narkamata ŭnutranych spraŭ (NKVD).
Mienavita tady pry ŭdziele Dziaržynskaha była zakładziena sistema budučaha savieckaha HUŁAHa. 3 krasavika 1919-ha Dziaržynski prysutničaŭ na pasiadžeńni kalehii NKVD RSFSR, na jakim było pryniata rašeńnie ab arhanizacyi Hałoŭnaha ŭpraŭleńnia łahierami prymusovaj pracy. U 1924 hodzie jon pisaŭ u adnym ź listoŭ: «Pakarańnie maje na mecie nie vychavańnie złačyncy, a adharodžvańnie ad jaho Respubliki». Heta byli słovy z pramovy suprać samoha Dziaržynskaha na pracesie 1908 hoda ŭ Varšavie — jašče ŭ toj, carskaj Rasii.
U nastupnyja hady było jašče niekalki situacyj, kali praciŭnikaŭ savieckaj ułady adnačasova rasstrelvali tysiačami. U listapadzie 1920 hoda Dziaržynski kiravaŭ likvidacyjaj biełahvardziejcaŭ z pakinutych u Krymie vojskaŭ Piatra Uranhiela. Zhodna tolki z aficyjnymi savieckimi dadzienymi, VČK rasstralała tut kala 8 tysiač čałaviek. A ŭ sakaviku 1921 hoda była kryvavaja rasprava nad udzielnikami Kranštackaha paŭstańnia, dzie suprać savietaŭ uźnialisia savieckija ž maraki. Da rasstrełu prysudzili bolš za 2100 čałaviek, jašče kala 6,5 tysiačy atrymali roznyja terminy źniavoleńnia. I kali spačatku Dziaržynski vykazvaŭ niazhodu z hetym i navat pahražaŭ syści z VČK, bo, pa jahonych słovach, zamiest «kłasavych vorahaŭ» pačali vyniščacca «pracoŭnyja i sialanie», to chutka pamianiaŭ mierkavańnie i ŭžo ŭ mai sam patrabavaŭ rasstrełu ŭsich matrosaŭ, jakija viali «kontrrevalucyjnuju ahitacyju».
Chutka, adnak, časy źmianilisia, savieckaja ŭłada musiła abviaścić novuju ekanamičnuju palityku. Heta vymahała taksama i zhortvańnia «čyrvonaha teroru».
Libieralizacyja haspadarki — toj ža žaleznaj rukoj
6 lutaha VČK likvidavali, adnačasova stvarajučy Hałoŭnaje palityčnaje ŭpraŭleńnie (HPU), jakoje paźniej pieratvaryłasia ŭ OHPU. Dziaržynski ŭsio adno zastavaŭsia na čale hetaj struktury da samaj svajoj śmierci, ale asnoŭnaja ŭvaha jaho ŭ hety čas paviarnułasia da raźvićcia savieckaj ekanomiki. I tut taksama napoŭnicu prajaviłasia jahonaja charakternaja rysa — ćviorda, navat fanatyčna pravodzić u žyćcio tuju palityku, jakaja na dadzieny momant źjaŭlałasia dla partyi aficyjnaj.
Jašče 14 krasavika 1921 hoda Dziaržynski byŭ, u dadatak da svaich čekisckich pasadaŭ, pryznačany i narkamam šlachoŭ znosin. Adnaŭlajučy razburanuju ŭ časy vajny pracu čyhunki, jon zrabiŭ staŭku na starych supracoŭnikaŭ, jakich viartali z vojska i inšych ustanoŭ. Jon viarnuŭ na pracu kala 100 tysiač raniejšych čyhunačnikaŭ, u tym liku byłoha ministra šlachoŭ znosin Časovaha ŭrada Alaksandra Liviaroŭskaha.
2 lutaha 1924 hoda Dziaržynski ŭznačaliŭ Vyšejšy saviet narodnaj haspadarki SSSR, staŭ na čale ŭsioj savieckaj ekanomiki. Jon — prychilnik novaj ekanamičnaj palityki, adnaŭleńnia starych i stvareńnia novych vytvorčaściaŭ. Pravioŭ reformy ŭ mietałurhičaj pramysłovaści, stvaryŭ novyja sindykaty, dasiahnuŭ stvareńnia adzinaha pramysłovaha biudžetu. Pry hetym vystupaŭ suprać niezabiaśpiečanaha rostu zarobkaŭ pracoŭnych, patrabavaŭ dyscypliny i samaaddanaści na vytvorčaści. Jaho nadta razdražniaŭ biurakratyzm savieckich ustanoŭ.
Apošni dzień
20 lipienia 1926 hoda Dziaržynski ŭžo z samaha ranku byŭ na pracy. Usiu noč jon rychtavaŭ razhromnaje vystupleńnie pa prablemach ekanomiki ŭ SSSR. Apošnim časam u jaho mocna nyła serca, ale, niahledziačy na heta, a 12-j hadzinie jon vystupaŭ u Kramli. Dziaržynskaha šmatrazova pierabivali pradstaŭniki partyjnaj apazicyi. U adzin z takich asabliva žorstkich momantaŭ Dziaržynski adkazaŭ: «Voś niaščaście! Našyja dziaržaŭnyja dziejačy bajacca dabrabytu vioski. Ale ž nielha industryjalizavać krainu, kali bajacca dabrabytu vioski!»
Padčas vystupleńnia Dziaržynski ŭvieś čas pryciskaŭ ruku da serca, u čym bačyli aratarski pryjom. Ale, vystupiŭšy, jon ź ciažkaściu pakinuŭ zału, pierajšoŭ u susiedni pakoj i loh na kanapu. Paśla akazańnia miedycynskaj dapamohi jamu palepšała, ale ŭ toj ža dzień, u 16 hadzin 40 chvilin, «žalezny Fieliks» pamior ad razryvu serca.
Na karotki čas śmierć hałoŭnaha vykanaŭcy «čyrvonaha teroru» abjadnała partyju balšavikoŭ, ale nienadoŭha. Dziaržynskamu ŭ hetym płanie navat pašancavała. Jaho postać u stalinskim SSSR nie tolki nie šalmavałasia, ale i pieratvaryłasia ŭ lehiendu pra «žaleznaha Fieliksa», jakomu ŭ 1941 hodzie prypisali słovy pra «čystyja ruki, haračaje serca i chałodnuju hałavu».
***
Rycarskija žesty
Kali ŭ 1921 pamior anarchiscki lidar kniaź Krapotkin, Dziaržynski pad česnaje słova vypuściŭ anarchistaŭ z turmy, kab jany mahli pabyvać na pachavańni.
***
Ci byŭ «čyrvony teror» balšavikoŭ niečym unikalnym u suśvietnaj historyi?
Na žal, nie: sproby palityčnych fanatykaŭ uvadnačas razburyć staroje hramadstva i nieadkładna pabudavać na jaho ruinach pryncypova novaje vielmi časta supravadžajucca masavym vyniščeńniem nie tolki adkrytych, ale i hipatetyčnych apanientaŭ.
Rasijskija balšaviki na čale z Uładzimiram Leninym u jakaści prykładu dla siabie brali praktyku Vialikaj Francuzskaj revalucyi časoŭ jakabincaŭ (kaniec XVIII stahodździa). Mienavita adtul byli zapazyčanyja «revalucyjnyja kamitety» i «kamisary». Navat samo paniaćcie «čyrvonaha teroru» było kalkaj z termina «jakabinski teror».
U revalucyjnaj Francyi za čas tak zvanaj «epochi teroru» (z 5 vieraśnia 1793-ha pa 27 lipienia 1794 hoda), pa padlikach amierykanskaha daśledčyka Donalda Hryra, jakabincami było zabita kala 35—40 tysiač čałaviek (18 613 ź ich adsiekli hałavu na hiljacinie).
Ale hetyja ličby, viadoma, nie iduć ni ŭ jakoje paraŭnańnie z tym, što rabiłasia ŭ kryvavym XX stahodździ, kali ŭ mnohich krainach śvietu byli ŭstalavanyja tatalitarnyja režymy.
Nastupstvy časta byli katastrafičnymi. Miljony ludziej zahinuli padčas «vialikaha skačka» i «kulturnaj revalucyi» ŭ kamunistyčnym Kitai. Kryvavy rekord pastavili «čyrvonyja kchmiery» ŭ 1975—1979 hadach u Kambodžy (jakaja pry ich zvałasia Demakratyčnaj Kampučyjaj). Prakiravali jany ŭsiaho try z pałovaj hady, ale za hety čas było źniščana, pa roznych acenkach, ad 1 da 3 miljonaŭ čałaviek (prytym što ŭsio nasielnictva Kampučyi tady składała nie bolš za 10 miljonaŭ).
Šmat paniščyli i svaich, i čužych hramadzian u 1933—1945 hadach niamieckija nacyjanał-sacyjalisty. Adnosna dakładnaj kolkaści achviaraŭ razhornutaha imi ideałahična abumoŭlenaha dziaržaŭnaha teroru navukoŭcami dahetul viaducca sprečki — nie dazvalajuć pryjści da parazumieńnia roźnicy ŭ mietadałohijach padliku i kłasifikacyjach achviar. Ale ŭ lubym razie lik idzie na miljony.
Nadzvyčaj lutavali i niekatoryja sajuźniki nacystaŭ, jak, naprykład, charvackija ŭstašy, achviarami jakich stali kala 300 000 sierbaŭ.
Na hetym fonie davoli pamiarkoŭnymi vyhladajuć mnohija režymy, jakija tradycyjna pryniata ličyć represiŭnymi, ale ŭ jakich teror nie zakranaŭ šyrokija masy nasielnictva. Dy i śmiarotnaje pakarańnie, niahledziačy na hatoŭnaść režymu padaŭlać palityčnych apanientaŭ, zastavałasia tut nie ardynarnaj, a vyklučnaj mieraj. Naprykład, u fašysckaj Italii časoŭ Bienita Musalini paśla zamachu na «duče» ŭ 1926 hodzie byŭ pryniaty zakon «Ab abaronie dziaržavy» i ŭtvorana Asobaja słužba palityčnych rasśledavańniaŭ. Za čas jaje isnavańnia da 1943 hoda śpiecyjalnymi trybunałami było asudžana 4 671 čałaviek, ź jakich 4 030 składali kamunisty. Ale ŭ toj ža čas za 1927—1940 hady ŭ Italii tolki 10 čałaviek byli prysudžanyja da śmiarotnaha pakarańnia i tolki 9 prysudaŭ byli vykananyja.
Śpiecyfičnaja praktyka palityčnaha teroru skłałasia pry praamierykanskich dyktatarskich režymach u niekatorych krainach Łacinskaj Amieryki. Dla padaŭleńnia apanientaŭ i zapałochvańnia hramadstva miascovyja ŭładary stvarali śpiecyjalnyja vajenizavanyja arhanizacyi, svojeasablivyja «eskadrony śmierci». Ich členy biespakarana vykradali i zabivali praciŭnikaŭ, pryčym rabili ŭsio adkryta i pakazalna. Najbolš viadomy prykład takoha kštałtu — tanton-makuty ŭ Haici časoŭ dyktatarskaj dynastyi Dziuvalje (1958—1986 hady). Členami hetaj hrupoŭki byli zabityja 30 tysiač čałaviek. Padobnaja arhanizacyja, pad nazvaj «Biełaja ruka», isnavała ŭ 1966—1982 hadach i ŭ Hvatemale. Na jaje sumleńni — žyćci 20 tysiač čałaviek.
***
Paśla revalucyi Dziaržynski pracavaŭ jak voł
Jon uvieś čas niedasypaŭ i admaŭlaŭsia ad adpačynkaŭ. U vyniku ŭ 48 hadoŭ Dziaržynski byŭ užo fizična znošanym čałaviekam: raspaŭnieŭ, ź ciažkaściu padymaŭsia pa leśvicy i nie spaŭ pa načach, zadychajučysia ad kašlu.
***
Ź lista Dziaržynskaha Valarjanu Kujbyšavu ad 3 lipienia 1926 hoda pra savieckuju sistemu
«Isnujučaja sistema — pieražytak. U nas ciapier užo jość ludzi, na jakich možna ŭskłaści adkaznaść. Jany ciapier tonuć va ŭzhadnieńniach, spravazdačach, papierach, kamisijach. Kapitalisty — kožny ź ich mieŭ svaje srodki i byŭ adkazny. U nas ciapier za ŭsio adkazvaje Saviet pracy i abarony i Palitbiuro. Tak kankuravać z pryvatnikam i kapitalistam i z vorahami nielha. U nas nie praca, a sucelnaja pakuta. Funkcyjanalna kamisaryjaty ź ich kampietencyjaj — heta paralič žyćcia i žyćcia čynoŭnika-biurakrata. Mienavita z hetaha paraliču nie vyrviemsia biez chirurhii, bieź śmiełaści. Heta budzie toje słova i sprava, jakoj usie čakajuć. I dla našaha ŭnutranaha partyjnaha stanovišča heta budzie adradžeńnie. Apazicyja budzie razdušana tymi zadačami, jakija partyja pastavić…
Kali nie znojdziem hetaj linii i tempu, apazicyja našaja budzie raści i kraina tady znojdzie svajho dyktatara — pachavalnika revalucyi, jakija by čyrvonyja piory ni byli na jaho kaściumie. Amal usie dyktatary ciapier — byłyja čyrvonyja: Musalini, Piłsudski».
***
Akcent
Dziaržynski da kanca žyćcia nie navučyŭsia čysta havaryć pa-rusku — u Dziaržynavie havaryli na biełaruskaj i polskaj movach. U atestacie Vilenskaj himnazii Fieliks mieŭ pa ruskaj movie dvojku, choć heta mahło być vyklikana i niežadańniem havaryć na movie akupanta. Jaho i z himnazii vyhnali za kanflikt z nastaŭnikam, jaki nazvaŭ polskuju movu «sabačaj». Z žonkaj i synam Dziaržynski havaryŭ pa-polsku.
***
Rekardsmien
Dziaržynski staŭ lehiendaj u asiarodku revalucyjanieraŭ dziakujučy svaim uciokam z vysyłak. U 1899-m jon adzin pieraadoleŭ 1500 kiłamietraŭ pieški i płyvučy na čaŭnie suprać płyni pa race Kama.
***
Psiakość słanova!
(Niepierakładalnaja hulnia słovaŭ.) Pavodle sukamiernika, polskaha sacyjalista Tadevuša Vieniavy-Dłuhašoŭskaha, heta była lubimaja łajanka Dziaržynskaha, jakuju jon užyvaŭ u kamiery «praz słova». Dłuhašoŭski pakinuŭ kałarytnyja ŭspaminy, jak paviernuty na čyścini Dziaržynski draiŭ da blasku turemny posud, myŭ škarpetki i nasoŭki; jak jon da dzirak začytvaŭ «Quo vadis» Siankieviča i traviŭ bajki pra sibirskija vysyłki.
***
Cituški pačatku XX stahodździa
Padčas padpolnaj dziejnaści siarod rabočych u Koŭnie Dziaržynskamu davodziłasia sutykacca z «cituškami», naniatymi ŭłaśnikami fabryk. Raz na jaho i revalucyjnaha paeta Hulbinoviča napali piaciora z kałami i žorstka źbili. Abmyŭšysia ad kryvi, sacyjalisty pajšli pisać skarhu ŭ palicyju.
***
Zabiŭ miadźviedzika
U vysyłcy Dziaržynskamu, jaki pisaŭ listy za niepiśmiennych miascovych žycharoŭ, na znak padziaki padaravali miedźviedziania. Miadźviedzik byŭ vielmi pryhožy i mocna pryviazaŭsia da ssylnaha. Fieliks navučyŭ jaho tancavać i łavić rybu. Ale, padrastajučy, miadźviedź zrabiŭsia ahresiŭnym, pačaŭ dušyć kurej, a adnojčy pakusaŭ i Dziaržynskaha. Toj vymušany byŭ prystrelić jaho.
***
Viančańnie ateistaŭ
Z žonkaj Safijaj Muškat Fieliks viančaŭsia ŭ kaściole Śviatoha Mikałaja ŭ Krakavie. Čamu dvoje ateistaŭ tak zrabili? Tamu što ŭ tyja časy ŭ Rasii pryznavaŭsia tolki carkoŭny šlub. U 1945-m u kaścioł pryjšoŭ saviecki aficer i zabraŭ najaŭnyja dakumienty pra viančańnie Dziaržynskich.
***
Klecki doktar Muškat
Safija, asudžanaja za revalucyjnuju dziejnaść, naradziła ŭ turmie. Pieršyja vosiem miesiacaŭ žyćcia mały Jasik pražyŭ z maci ŭ kamiery, što adbiłasia na jaho zdaroŭi. Paśla, kali jaje vysłali, chłopčyka addali dziadźku Safii, doktaru z Klecka Marjanu Muškatu. U Klecku Jasik žyŭ, pakul maci nie ŭciakła z vysyłki i nie zabrała jaho.
***
Meta apraŭdvaje srodki
U 1917-m, paśla Lutaŭskaj revalucyi, vyzvaleny z turmy Dziaržynski kazaŭ, što dla revalucyjaniera nie isnuje abjektyŭnaj sumlennaści. «Toje, što ŭ adnych umovach ličycca sumlennym, niesumlenna ŭ inšych, a dla revalucyjanieraŭ sumlenna tolki toje, što viadzie da mety».
***
Fatalnaja Sabina Fiejnštejn
Była nieščaślivym kachańniem Dziaržynskaha. Jon pisaŭ joj pryznańni navat paśla šlubu, emacyjna abiacajučy vyrvać ź siabie pačućci da jaje razam z sercam, spalić jaje listy i fotakartku. Šlub z Sofjaj Muškat jon tłumačyŭ tym, što takaja žonka moža być jamu tavaryšam u revalucyjnaj baraćbie. Sabina ž zamuž tak i nie vyjšła, choć pražyła 89 hadoŭ. Jana zachoŭvała listy Dziaržynskaha, a pachavać siabie nakazała ź piarścionkam, jaki jon padaravaŭ joj.
***
Nie byŭ palitykam
Trocki pryhadvaŭ, što Dziaržynskamu zaŭsiody treba było čyjości palityčnaje kiraŭnictva. I kali stajaŭ vybar pamiž realnaj pracaj i ŭładaj, jon, praktyk-revalucyjanier, zaŭždy vybiraŭ pracu. Aŭtarytetami dla Dziaržynskaha byli spačatku Roza Luksiemburh, paśla — Lenin.
***
Dziaržynski hanaryŭsia tym, što stvaraje śpiecsłužbu novaha typu
U VČK pracavali tolki dva śpiecyjalisty sa staroj carskaj achranki. Na chvali ramantyzmu jon płanavaŭ admovicca ad zvyčajnaj dla śpiecsłužbaŭ płatnaj ahientury, ale ŭžo ŭ 1921-m jaho namieśnik Mianžynski razasłaŭ dyrektyvu, abaviazaŭšy hubiernskija ČK abapiracca na aśviedamicielaŭ i zasiarodzicca na viarboŭcy ahientury.
***
Čamu čekisty nasili skuranki
Balšaviki znajšli ŭ Pietrahradzie skład z padarunkam Antanty rasijskaj armii — skuranym abmundziravańniem dla vajskovych lotčykaŭ. Skuranki razdali supracoŭnikam novaŭtvoranaj VČK. Była i prazaičnaja karyść: na skury nie pładzilisia vošy, raznosčyki tyfu. Dziakujučy ČK, skuranki stali modnym simvałam ułady, ich nasili navat Trocki sa Śviardłovym. Paśla Hramadzianskaj vajny skuranki vyjšli z užytku, u HPU źjaviłasia forma.
***
«Jak Juzaf moža być takim žorstkim?»
— dziviłasia Roza Luksiemburh paśla revalucyi. Juzaf — samy viadomy psieŭdanim Dziaržynskaha pa darevalucyjnaj padpolnaj rabocie. Partret Rozy ŭ aksamitavaj ramcy visieŭ u pracoŭnym kabiniecie Dziaržynskaha.
***
Vykarystaŭ uładu ŭ asabistych metach
…kab znajści zabojcaŭ brata Stanisłava. Jaho zabili ŭ Dziaržynavie ŭ červieni 1917-ha sałdaty-dezierciry, jakija paprasilisia pieranačavać. Siamji 45-hadovy Stanisłaŭ nie mieŭ, prysłuha raźbiehłasia. Kali Fieliks pryjechaŭ u Dziaržynava, brat byŭ užo pachavany, a dom stajaŭ razrabavany i pusty. Bolš jon u Dziaržynavie nie byŭ.
***
Rodnaja biełaruskaja pryroda
Ź Dziaržynava Fieliks źjechaŭ u 15 hod i ŭ pamiaci zachavaŭ jaho vobraz jak stračany raj: «Kali ja ŭspaminami viartajusia da našych hadoŭ u Dziaržynavie, mianie achoplivaje kranalnaje pačućcie, ja znoŭ adčuvaju radaść maich tahačasnych dziciačych nastrojaŭ… U hetyja chviliny ja chaču apynucca ŭ našych lasach i słuchać šum drevaŭ, pieśni žab — usiu muzyku našaj pryrody. Moža być, u žyćci mnie i davała siłu hetaja muzyka lesu, muzyka maich dziciačych hadoŭ, jakaja i ciapier uvieś čas ihraje ŭ majoj dušy himn žyćcia… Ja ž dumaju pra naša Dziaržynava jak pra kazku, što tam adnoviacca i ŭsie siły maje, i maładość vierniecca. …U śnie ja časta baču dom naš, i chvoi našy, i horki biełaha piasku, i kanavy, i ŭsio, usio, da najmienšych drabnic», — pisaŭ jon bratu Uładzisłavu.
***
Tak zvanyja intelihienty
Hady ŭ Vilenskaj himnazii «nie ŭzbahacili majoj dušy, a zrabili jaje bolš ubohaj… Pačynaju nienavidzieć hetuju dresiroŭku, jakaja stavić svajoj zadačaj vytvorčaść tak zvanych intelihientaŭ», — pisaŭ Dziaržynski.
***
«My — arhanizavany teror»
«Hramadstva i presa nie razumiejuć zadač i charaktaru VČK, — kazaŭ Dziaržynski ŭ 1918-m. — Jany razumiejuć baraćbu z kontrrevalucyjaj jak vid dziaržaŭnaj palityki i tamu kryčać pra harantyi, sudy, śledstva. My nie majem ničoha supolnaha z vajenna-revalucyjnymi trybunałami, my ŭjaŭlajem saboj arhanizavany teror».
***
Ci sapraŭdny byŭ podpis?
Balšaviki ŭziali ŭładu razam ź levymi eserami. Ale, uzmacniŭšysia, źniščyli ich. Nahodaj dla raspravy stała zabojstva niamieckaha pasła Mirbacha. Nibyta esery zrabili heta, bo nie byli zhodnyja na mir z Hiermanijaj.
Mirbacha, praź jakoha leninski ŭrad kantaktavaŭ z kajzieram Vilhielmam, zabiŭ 18-hadovy eser-čekist Blumkin. Jon uvajšoŭ u pasolstva, pakazaŭšy rasparadžeńnie za podpisam Dziaržynskaha. Paźniej Dziaržynski kazaŭ, što podpis byŭ padrobleny.
Vynikam zabojstva stali represii suprać eseraŭ u orhanach savieckaj ułady i ŭzbrojenaje paŭstańnie eseraŭ, jakija navat uziali Dziaržynskaha ŭ zakładniki. Ale jość mierkavańnie, piša bijohraf Dziaržynskaha Silvija Frałoŭ, što Lenin viedaŭ pra padrychtoŭku zamachu na Mirbacha. Niamiecki pasoł u toj čas pačaŭ sumniavacca, što balšaviki ŭtrymajuć uładu, i niemcy mahli padtrymać apazicyju abo zapatrabavać viartańnia cara. Fakt, ale Blumkin u chutkim časie paśla zdušeńnia «eseraŭskaha miaciažu» adnaviŭsia na pracy ŭ ČK i vykonvaŭ adkaznyja misii, navat za miažoj. Blumkina rasstralajuć jak trackista tolki praz 11 hadoŭ, u 1929 hodzie.
***
Nie hałasavaŭ za mir
U 1918-m padčas hałasavańnia pa pytańni zamireńnia z Hiermanijaj Dziaržynski i Trocki ŭstrymalisia. Dziaržynski ličyŭ, što Hiermaniju možna «dacisnuć» da kapitulacyi. Ale jany byli ŭ mienšaści, i Savieckaja Rasija padpisała vyhadny dla Hiermanii Brescki mir. Jość mierkavańnie: adnym z faktaraŭ zamireńnia było toje, što Lenin raźličvaŭ na čarhovy pieravod hrošaj ad niamieckaha ŭrada, kab utrymać uładu.
***
«Pomniu ja Machno, psichapat sapraŭdny!»
Dziaržynski skazaŭ, što siadzieŭ razam ź im da revalucyi ŭ Butyrskaj turmie: «Pomniu ja hetaha dziejača, sapraŭdny psichapat, uvieś čas kidaŭsia na achovu, budzie ŭ nas ź im kłopat!» Z Machno Dziaržynski sutykaŭsia va Ukrainie, kudy jaho skiravali viasnoj 1920-ha na čale 1400 čekistaŭ dla «začystki» Danbasa i adnaŭleńnia pastavak u Rasiju vuhalu z Danieckaha basiejna.
***
Moh stać kiraŭnikom Polščy
Heta adbyłosia b u vypadku pieramohi Rasii ŭ saviecka-polskaj vajnie 1920-ha. Kali Čyrvonaja armija zaniała Biełaruś, u Biełastoku byŭ abvieščany Časovy revalucyjny kamitet Polščy (Polreŭkam). Staršynioj urada ličyŭsia dziejač sacyjał-demakratyčnaha ruchu Julijan Marchleŭski, ale faktyčnym kiraŭnikom byŭ Dziaržynski.
Urad nie dajechaŭ da Varšavy 50 kiłamietraŭ. Palaki (u tym liku sacyjalisty) daražyli niezaležnaściu i razhramili savieckija vojski na Viśle. Dziaržynski ciažka heta pieražyvaŭ i adčuvaŭ spustošanaść, pra što pisaŭ žoncy.
***
Muziej Adama Mickieviča
Dziaržynski ŭ Minsku spyniaŭsia ŭ žniŭni 1920-ha padčas adstupleńnia z Polščy. Jon žyŭ u domie pa vuł. Marksa, 30 — za kvartał ad tahačasnaha budynka ČK. Dziaržynski nakruciŭ minskim čekistam chvasty za «niedachopy» ŭ viadzieńni śledčych spravaŭ i niezakonnyja zahady.
Taksama adčyniŭ dom dla biesprytulnych dziaciej, daručyŭ «aznajomicca sa stanam lasnoj spravy ŭ Biełaviežskaj puščy» i ŭziać pad achovu siadzibu Adama Mickieviča ŭ Zavośsi. I ŭžo ŭ vieraśni Navahrudski reŭkam vydaŭ pastanovu pra arhanizacyju muzieja Mickieviča.
***
Dziaržynskija mieli prysłuhu
Siamji Dziaržynskich vydzielili asobnuju kvateru z troch pakojaŭ u Kramli: vitalnia, spalnia i dziciačy pakoj. Kabinieta doma Dziaržynski nie mieŭ, jaho stoł stajaŭ u spalni. Žoncy pa haspadarcy dapamahała chatniaja rabotnica Alena Jafimcava, niepiśmiennaja i relihijnaja viaskovaja žančyna.
***
Umieŭ nabić pudziła
Jan Dziaržynski ŭspaminaŭ, što vosieńniu 1920-ha ŭ baćki, jaki viarnuŭsia z polskaha pachodu, pajšła horłam kroŭ i Lenin zmusiŭ jaho syści na dva tydni ŭ adpačynak. Jany pasialilisia ŭ padmaskoŭnym saŭhasie, hulali, chadzili na palavańnie. Raz Dziaržynski zastreliŭ karšuna, ale ptuška začapiłasia za haliny. Fieliks azartna zalez na dreva, kab źniać jaje, a paśla sam nabiŭ pudziła.
***
Kanflikt ź Leninym
U 1922-m hruzinskija kamunisty, dabivajučysia aŭtanomii ad Maskvy, nie pahadžalisia z płanam Stalina ŭklučyć Hruziju ŭ Zakaŭkazskuju fiederacyju z Armienijaj i Azierbajdžanam pad kiraŭnictvam Siarho Ardžanikidze. Adbyŭsia kanflikt z łajankaj i abrazami, Ardžanikidze nazvali «ž…aj Stalina», toj daŭ aplavuchu kryŭdzicielu. Dziaržynski, nakiravany ŭ Tyflis razabracca, staŭ na bok Ardžanikidze i Stalina. Heta vyklikała šalenstva chvoraha Lenina, jaki nazvaŭ Dziaržynskaha «abrusiełym inarodcam», jaki pavodzić siabie jak carski dziaržymorda-čarnasocieniec. Mahčyma, Dziaržynski razumieŭ, što čas Lenina minaje, i staviŭ na Stalina, u jakim bačyŭ novaha haranta adzinstva partyi balšavikoŭ.
Heta byŭ nie pieršy vypadak, kali budučy «žalezny Fieliks» vyklikaŭ niezadavalnieńnie Lenina. Pravadyr suśvietnaha praletaryjatu byŭ vielmi razdražniony, naprykład, kali ŭ 1919-m unačy jaho mašynu prosta na vulicy Maskvy spyniła i abrabavała banda nalotčyka Kašalkova.
***
Plamieńnik Dziaržynskaha byŭ žanaty ź plamieńnicaj Piłsudskaha
Syn Aldony, lubimaj siastry Fieliksa, ź jakoj jon mnoha pierapisvaŭsia, Antoni Ježy Bułhak, u 1923-m ažaniŭsia z Vandaj Juchnievič, plamieńnicaj Piłsudskaha, i staŭ adjutantam načalnika polskaj dziaržavy. Jašče adzin plamieńnik Dziaržynskaha, syn jaho siastry Jadvihi, Ježy Kušleŭski, byŭ kapitanam II adździeła polskaha Hienštaba (vajskovaj vyviedki). Maskoŭski ž plamieńnik Dziaržynskaha Raman Pilar rabiŭ karjeru ŭ VČK: pracavaŭ u niamieckim i polskim tyle, byŭ načalnikam NKVD pa Siaredniaj Azii. Jaho rasstralajuć u 1937-m jak nibyta polskaha špijona.
***
ČK jak mahilščyk ekanomiki
Narkam zamiežnaha handlu Leanid Krasin skardziŭsia Leninu: «Pakul našy niekampietentnyja i ciomnyja ŭ pytańniach pramysłovaj vytvorčaści, techniki i h. d. śledčyja orhany buduć hnaić u turmach technikaŭ i inžynieraŭ, abvinavačvajučy ich u vydumanych niedavukami-śledčymi złačynstvach — «techničny sabataž» abo «ekanamičny špijanaž», — zamiežny kapitał nie raspačnie ŭ Rasii nivodnaj bujnoj inviestycyi».
***
«Stamiŭsia žyć»
U apošnija hady, pabačyŭšy, što kryvavyja achviary nie dali krainie efiektu, na jaki jon spadziavaŭsia, Dziaržynski ŭpadaje ŭ depresiju. Jon narakaje Zinoŭjevu, Radeku, Stalinu na samaŭpraŭstva namieśnikaŭ, na adsutnaść pierśpiektyvy. I skardzicca na serca.
***
Dzionny hrafik Fieliksa Dziaržynskaha ŭ pieršaj ssyłcy, składzieny im samim
8—10 — prybirańnie i raboty pa haspadarcy, čaj
10—12 — niamieckaja mova
12—14 — čytańnie knih pa ekanomicy
14—17 — abied i prahułka
17—19 — lohkaje čytańnie i publicystyka
19—21 — čaj
21—24 — pisać i čytać «surjoznyja knihi»
Pa niadzielach — adpačynak i vizity
***
Ad Jaceka da žaleznaha Fieliksa
Svaju pieršuju mianušku, Jacek, Dziaržynski atrymaŭ u 1895 hodzie. U 1897 hodzie ŭ Koŭnie jon pracavaŭ u pieraplotnaj majsterni i staŭ «Pieraplotčykam». Tut Fieliks navučyŭsia chavać u knihach zabaronienyja vydańni i padroblenyja pašparty.
Frankam i Astranomam Dziaržynskaha prazvali za fiłasofskija i adarvanyja ad žyćcia razvažańni. Mienavita jak Astranom jon zasnavaŭ u 1900 hodzie ŭ Minsku abjadnanuju Sacyjał-demakratyju Karaleŭstva Polskaha i Litvy (SDKPiŁ). Pad Litvoj u hetym vypadku razumieli ziemli byłoha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Asnoŭnaja ž jaho mianuška, Juzaf, źjaviłasia ŭ 1904 hodzie. Dziaržynski tady lačyŭsia ŭ Aŭstra-Vienhierskaj impieryi pad imieniem Juzafa Damanskaha.
«Žaleznym Fieliksam» jon zrabiŭsia paśla śmierci, kali staŭ stvaracca jahony kult.
***
Adpačynak Dziaržynskaha
Farmalna tavaryšy adpravili Fieliksa Edmundaviča ŭ Šviejcaryju ŭ 1918-m, kab jon papraviŭ zdaroŭje i sustreŭsia z žonkaj i synam. Ale pa darozie Dziaržynski zavitaŭ u Bierlin, kab painfarmavać savieckaha pasła pra zabojstva carskaj siamji.
U Łuhana, dzie Dziaržynskija katalisia na parachodzie, jon nos u nos sustreŭsia z Łokchartam, niadaŭna vysłanym z Rasii anhlijskim pasłom. Ale anhličanin nie paznaŭ Dziaržynskaha, paholenaha nałysa, biez šyniala i charakternaj barady.
Kali Dziaržynski viarnuŭsia ŭ Maskvu, Lenin sustreŭ jaho słovami: «Dzie ty švendaješsia, u nas tut stolki pracy».
***
Kiraŭnictva VČK Savieckaj Rasii składałasia ŭ asnoŭnym z palakaŭ i łatyšoŭ
Na šarahovych pasadach pieravažali ruskija, choć taksama było mnoha łatyšoŭ, traplalisia kitajcy, a ŭ Adeskaj ČK, dakładvała dzianikinskaja vyviedka, kamiendanckaj rotaj kiravaŭ i słaviŭsia svaimi źvierstvami «niehr Džonstan».
Šmatnacyjanalnaść ČK nie dazvalała źvinavacić jaho ŭ ruskim nacyjanalnym šaviniźmie.
Pamior dzied Koli Łukašenki — były viazień HUŁAHa, asudžany za dapamohu «banderaŭcam»9
Kamientary