Jak litviny zavajoŭvali caram Sibir. Nie ŭsim šancavała: niekatorych zabili i zasušyli na pamiać čukčy
Dla adnych — Hałhofa: katarha i HUŁAH. Dla inšych — miesca zarobkaŭ. Ale byli ŭ adnosinach biełarusaŭ i Sibiry i daŭniejšyja staronki. Pačynajučy z časoŭ Jermaka, kali rasijskim caram patrebnyja byli vajskovyja ŭmieńni šlachty Vialikaha Kniastva, piša Andrej Vaškievič.
My niakiepska viedajem pra farmavańnie anhła-saksonskaj impieryi na amierykanskim kantyniencie. Tut i indziejcy Fienimora Kupiera, i załataja lichamanka Džeka Łondana.
A što ź Sibirju, jakaja zajmaje amal 80% terytoryi našaj uschodniaj susiedki? Tut našy viedy vielmi paviarchoŭnyja. Niechta čuŭ pra Jermaka, niechta pra Jerafieja Chabarava i Siamiona Dziažniova. Miž tym siońniašniaja Rasija nie była b saboj, kali b nie mieła Sibiry. A ŭ zavajavańni i asvajeńni hetaha kraju vielmi značnuju rolu adyhrali i biełarusy.
10 tysiač kankistadoraŭ
10—15 tysiač čałaviek — voś prykładnaja kolkaść usich prychadniaŭ, jakija prybyli ŭ Sibir za paŭtara stahodździa zavajovy. Skažam, vojska Jermaka Cimafiejeviča, jaki pieramoh chana Kučuma i źniščyŭ Sibirskaje chanstva, było atradam ź niekalkich socień bajcoŭ.
Pry tym, što padčas intensiŭnaha zasvajeńnia hetych abšaraŭ va ŭsioj Sibiry adnamomantna žyło kala 200 tysiač čałaviek! Heta byli pradstaŭniki bieźličy narodaŭ: kačeŭniki, jakija mieli niejkuju dziaržaŭnaść (jakuty, tatary), kačeŭniki ź pieršabytnym ładam žyćcia (čukčy), a jašče evienki, buraty, kirhizy dy inšyja.
Vabiŭ sobal
Navošta maskoŭskija cary, a dakładniej pasialency-avanturysty, išli ŭ Sibir? Maskoŭskaje carstva kanca XVI stahodździa i biez taho było vializnaj dziaržavaj, jakaja ŭžo zrabiła losavyznačalnyja zachopy. Pierałomam stała padparadkavańnie Noŭharadskaj respubliki. Mienavita naŭharodcy dy archanhiełaharodcy jašče ŭ Siaredniavieččy chadzili za Urał, byli pieršaprachodcami ŭ Sibiry.
Druhim faktaram było skareńnie Kazanskaha chanstva. Paśla hetaha car Ivan Žachlivy atrymaŭ i terytoryi, i novych paddanych, i šlach na ŭschod, bo za Kazańniu pačynałasia Sibirskaje chanstva. Što heta było za ŭtvareńnie? Dziaržava kačeŭnikaŭ, u jakoj nie było miežaŭ, bo jany hublalisia ŭ hłybiniach Sibiry, nie było haradoŭ — a byŭ tolki chan sa svaim stanam, jaki pierajazdžaŭ ź miesca na miesca. Dzie spynicca chan — tam i stalica.
A asnoŭnaja pryčyna zavajavańnia — sobal. Raniej u Rasii nie było nijakaj kanviertavanaj valuty — taho, što možna adpraŭlać na ekspart i atrymlivać uzamien hrošy ci tavar. Nie było zapasaŭ srebra i kaštoŭnych kamianioŭ, a ekspart žyta, dreva, piańki, mietałaŭ i inšaha pačaŭsia adno tolki ŭ časy Piatra I.
A sobal kaštavaŭ doraha. Usie ŭzbrojenyja kampanii, jakija sunulisia ŭ Sibir, išli tudy pa «jasak» — padatak sabalinym futram ź sibirskich narodaŭ. Prychodzili kazaki i abkładali narody daninaj. Toj, chto płaciŭ, atrymlivaŭ admysłovy jasačny žeton albo jasačny znak — simvał hadavoj apłaty. Znak časam rabiŭsia na śpiecyjalnym korciku — tak padatkapłatnik atrymlivaŭ u ruki choć niešta karysnaje.
«Pramyšlali» litoŭskich ludziej
Jak kaža daśledčyk historyi i znaŭca sibirskaj pryrody Michaił Krečmar, z 10 tysiač čałaviek, jakija skarali Sibir, minimum čverć — litviny, vychadcy ź Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Pałova — tatary i baškiry, jakija išli ŭ avanhardzie. I ŭsiaho tolki čverć — maskoŭcy razam z avanturystami ź Jeŭropy (francuzami, niemcami, italjancami).
Što ž tam rabili litviny? Časta heta byli pałonnyja albo ich naščadki. U pačatku XVII stahodździa pa terytoryi Maskoŭskaj dziaržavy vajavody śpiecyjalna vyšukvali, «pramyšlali» litoŭskich ludziej, kab skiroŭvać ich za Urał.
Daśledčyki adznačajuć, što kali idzie pieralik asabovaha składu niejkaha pachodu, to ekśpiedycyja składajecca, naprykład, z 200 tataraŭ, 50 litvinaŭ, 40 kazakoŭ i 10 bajarskich dziaciej — heta svojeasablivy standart.
I zhvałčanyja vajavodam
Vychadcy ź Vialikaha Kniastva byli dobra zaŭvažnyja ŭ Sibiry ad samaha «sibirskaha ŭziaćcia» (zavajavańniaŭ Jermaka). Adukavanaja šlachta z Rečy Paspalitaj niesła ŭhłyb Azii cikavaść da pryrody i kultury, imknułasia vyvučać jaje.
Zachavalisia tak zvanyja «litoŭskija śpisy». Pavodle ich možna prasačyć, što kožny hod-dva na praciahu ŭsiaho XVII stahodździa ŭ Sibir na zahad Maskvy vypraŭlalisia ad 30 da 70 litvinaŭ, mužčyn (žančynam tam nie było čaho rabić). U pieravažnaj bolšaści heta była šlachta, jakuju brali ŭ pałon, — jana ŭmieła abychodzicca sa zbrojaj.
Mnohija vychadcy ź Vialikaha Kniastva vałodali redkimi vajskovymi śpiecyjalnaściami — «hranatnaj spravaj», fartyfikacyjaj, — byli puškarami. Niekatoryja šlachcičy, jakija zajmali aficerskija pasady na radzimie, chutka stanavilisia ŭ Sibiry rotmistrami, paručnikami, «rejtarami» ŭ stvoranych tam častkach «inšaziemnaha ładu». Daśledčyki dapuskajuć, što «kazaki litoŭskaha śpisu» byli byłymi rejestravymi kazakami Rečy Paspalitaj, ich vajskovyja viedy canilisia ŭ Sibiry vielmi vysoka. Šmat chto ź ich zaniaŭ u budučyni važnyja pasady i adyhraŭ nie apošniuju rolu ŭ asvajeńni Sibiry. A mnohija ŭvohule ŭvajšli ŭ historyju.
Pryviadziom paru bijahrafij. Adnym ź pieršych viadomych litvinaŭ byŭ Jakaŭ Tuchačeŭski. Jon pachodziŭ sa smalenskaj šlachty, słužyŭ u vojskach Iłžedźmitryja I, trapiŭ u pałon. Na hetym jahonaja karjera nie skončyłasia, bo mienavita panu Jakavu daviałosia stać adnym z zasnavalnikaŭ niaisnaha siońnia bujnoha sibirskaha horada Manhaziei.
Inšy piersanaž — «tabolski litvin» Daniła Aršynski (proźvišča, zrazumieła, pachodzić ad Oršy). Jon žyŭ u siaredzinie XVII stahodździa, a zaniesła jaho ažno ŭ Nierčyn. Nierčyn sa svaimi rudnikami paśla staŭ viadomaj katarhaj, a na toj momant heta adna z maskoŭskich ćviardyniaŭ Pryamurja. Daniła doŭhi čas vajavaŭ z kitajcami, dasłužyŭsia da vajavody. Karjerny łancužok tady moh vyhladać tak: prosty kazak — dziasiatnik — piacidziasiatnik — «dziaciuk bajarski» — a paśla ŭžo i vajavoda.
Nikifar Čarnihaŭski pachodziŭ z Ukrainy i byŭ udzielnikam Smalenskaj vajny 1630-ch hadoŭ. Paśla pałonu jaho z ekśpiedycyjaj adpravili ŭ Sibir, tam jon ažaniŭsia. I tut biada: vajavoda zhvałciŭ jahonych žonku i dačku. Nikifar razam z pryjacielami zabiŭ vajavodu i pajechaŭ u Ałabazina — zrujnavany kitajcami prymiežny nasieleny punkt na Amury. Jon toje Ałabazina adradziŭ, zbudavaŭ krepaść. Maskoŭskija vajavody prysudzili Nikifara da śmierci, a jon tam siadzieŭ i na praciahu dziesiaci hadoŭ adbivaŭsia ad kitajcaŭ. Z kitajcami tady išła zaciažnaja vajna, jakaja skončyłasia adno tolki ŭ 1689-m Nierčynskim zamireńniem, što na 200 hadoŭ napierad vyznačyła miažu Rasii i Kitaja.
Džunhary i hieapalityka
Zavajavańnie Sibiry vyhladała pa-roznamu, nie tolki «ahniom i miačom». Byli, naprykład, narody tajhi, jakija padzieńnie Kučuma i Sibirskaha chanstva ŭspryniali pazityŭna. Bo Kučum byŭ hałoŭnym miascovym rabaŭnikom. A ruskim byŭ patrebien adno jasak, bolš ničoha ich nie cikaviła. Prablemy ź miascovymi pačalisia ŭžo paźniej, kali zavajoŭniki prynieśli ałkahol i raniej nieviadomyja tubylcam zachvorvańni. Ale ŭsio heta nabrała abaroty ŭžo tolki ŭ XIX stahodździ.
Razam z tym nie ŭsio składvałasia prosta. Kali ruskija dajšli amal da Prymorja, paŭstała prablema: kali iści na poŭdzień, u bok miažy z kazachskim i manholskim stepami i Kitajem, vielmi prosta možna było narvacca na vajaŭničych kačeŭnikaŭ, jakim Rasija nie mahła dać rady ažno da XIX stahodździa. Jašče ŭ XVII stahodździ na pamiežžy Rasii, Kitaja, Manholii i Kazachstana paŭstała Džunharskaje chanstva. Vajavać ź im było nierealna: prychodzić tudy para socień kazakoŭ, a tam — końniki, jakija kolkasna ich pieraŭzychodziać u šmat razoŭ. Pasyłać bolšyja kantynhienty Maskva jašče nie mahła.
Historyja zasvajeńnia Sibiry — heta jašče i historyja chleba, dakładniej jaho adsutnaści. Chleb radziŭ adno ŭ Minusinskaj katłavinie kala Bajkała. Tam ciopła, tam — žytnica Sibiry. Vieźci chleb z saboj nierealna, tamu katłavina pamieram z sučasnuju Hrodzienskuju vobłaść stała stratehičnaj terytoryjaj. Da peŭnaha času ŭ joj žyli kirhizy, potym džunhary pierasialili ich na terytoryju sučasnaha Kyrhyzstana, a paśla pryjšli kitajcy i źniščyli samu burlivuju i supiarečlivuju džunharskuju dziaržavu. Padčas usioj hetaj kałatniečy Minusinskaja katłavina apynułasia ŭ rukach Maskoŭskaj dziaržavy, i heta była stratehičnaja pieramoha. Darečy, maskoŭskaje pasolstva ŭ Džunharyju ŭznačalvaŭ uradženiec Mahiloŭščyny Jan Kuča, jaki prakłaŭ dla Rasii «palityčny šlach» u Centralnuju Aziju.
Źniščany čukčami
Na dalokaj poŭnačy zavajoŭniki sutyknulisia z čukčami. Tyja niekali žyli na poŭdni, ale bolš mocnyja narody adsunuli ich na poŭnač, u ekstremalnyja ŭmovy tundry. Čukčy, adnak, nie tolki nie vymierli, a naadvarot — stali niejmavierna žyćciazdolnymi i ahresiŭnymi. Ciapier užo jany z poŭnačy prychodzili da bolš paŭdniovych narodaŭ, kab rabavać majno dy zvodzić žančyn.
Vyjhrać vajnu z čukčami ruskim było prablematyčna. Na samym uskrajku ajkumieny byŭ zasnavany Anadyrski astroh — umacavany punkt dla zboru jasaku. Jak astrohi tady zasnoŭvalisia ŭsie sibirskija harady: Tara, Manhazieja, Irkuck, Tabolsk… U 1747-m tudy byŭ vypraŭleny atrad na čale z majoram Dźmitryjem Paŭłuckim — synam litvina, jaki mieŭ skaryć čukčaŭ. Nichto nie viedaje, jak vyhladała taja bitva, ale atrad nie viarnuŭsia. Pavodle śviedčańniaŭ samich čukčaŭ, Paŭłucki biŭsia hodna navat paśla ranieńnia strałoj u voka, tamu paśla śmierci jahonaje cieła parezali na kavałki, jakija… zasušyli na pamiać.
Dobra razvažyŭšy, impieratryca Kaciaryna vyrašyła: «Navošta nam toj astroh? Vydatki bolšyja…» I čukčaŭ prosta pakinuli sam-nasam z saboj, tundraj i palarnaj nočču — heta była terytoryja Rasii, ale nijakaj ruskaj ułady tam nie było ŭ pryncypie. Sapraŭdny ŭskrajek impieryi, akrajčyk pierad Bierynhavym pralivam. Paśla z čukčami naładžvali suviazi praz harełku. Siońnia ich zastałosia ŭsiaho kala 15 tysiač, ale i ciapier u paraŭnańni ź inšymi paŭnočnymi narodami ich pierśpiektyvy nie bieznadziejnyja.
Čerski, Kavaleŭski, Kukieli
U XIX stahodździ ŭ Sibir paciakła biaskoncaja płyń ssylnych i kataržnikaŭ, badaj kožny ź jakich varty asobnaj knihi. Siarod pałonnych paŭstancaŭ najbolš viadomym staŭ Jan Čerski, udzielnik paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ. Jon adkryŭ hornyja chrybty na paŭnočna-ŭschodnim uskrajku Rasii, a jahonaje imia siońnia nosić biełaruskaje tavarystva ŭ Irkucku. Mienš viadomy piersanaž — Vosip Kavaleŭski z-pad Bierastavicy, jaki pracavaŭ u Kazanskim univiersitecie i ličycca adnym ź pijanieraŭ manhołaznaŭstva. Zusim nieviadomyja — braty Balasłaŭ i Branisłaŭ Kukieli ci to z-pad Vilni, ci to z-pad Oršy, jakija spryčynilisia da adkryćcia vuścia Amura, da jakoha ruskija dajšli adno ŭ siaredzinie XIX stahodździa.
A bolš hruntoŭnaja «biełarusizacyja» Sibiry ŭ pačatku XX stahodździa najpierš źviazanaja ź imieniem Piatra Stałypina. U vyniku jahonych reformaŭ pačała źjaŭlacca novaja katehoryja biełarusaŭ-sibirakoŭ — «vyjechaŭšyja». Pavodle płana čynoŭnika, rehijon mieŭ być asvojeny žycharami jeŭrapiejskaj častki impieryi (biełarusami, ukraincami, ruskimi), jakija atrymajuć ziamlu ŭ nietrach krainy. Tak Sibir miełasia pakrysie pieraŭtvarycca ŭ zasieleny rehijon, a nie ŭ pustku, praciatuju čyhunkaj, pabudavanaj u kancy XIX stahodździa
U stalinskija časy prablemu zasvajeńnia Sibiry vyrašali HUŁAHam. Iznoŭ u kožnym łahiery, na kožnaj «čyrvonaj budoŭli» apynułasia niamała biełarusaŭ… Ale jak tolki dyktatura dała słabinu, amal usie, chto vyžyŭ, viarnulisia.
Tam i našy kostki lažać
Jak za časami Sajuza, tak i zaraz Sibir dla Rasii — heta ŭsio: najpierš resursy, ale jašče i status. Historyja zasvajeńnia Sibiry — heta historyja bieźličy prajektaŭ, bolš ci mienš udałych. Nie budziem zabyvacca pra Bajkała-Amurskuju mahistral, paśla — pra prajekty hrandyjoznych elektrastancyj: Sajana-Šušanskaja, Brackaja, jakuju pačynaŭ budavać jašče viazień HUŁAHa Adam Stankievič. Nu i piakielnyja idei kštałtu Vierchnialenskaj HES — zakryć raku dambaj, zrabiŭšy hihanckaje vadaschovišča, što budzie davać nierealnyja abjomy elektraenierhii. I heta biez uliku ŭžo zusim infiernalnaha prajekta pavarotu sibirskich rek u inšy bok, kab «napaić» Siaredniuju Aziju i poŭdzień Sajuza.
Što ž takoje Sibir dla nas, biełarusaŭ? Najpierš heta ziamla, kudy i my pakłali bahata svajoj enierhii, ludskoha kapitału i hienafondu. Historyi našych prodkaŭ u Sibiry za apošnija 500 hadoŭ — vielizarny pryhodnicki siužet u styli Kupiera ci Redźjarda Kiplinha. Zaśniežanyja prastory hetaha kraju stali dekaracyjami dla hieraičnych bijahrafij našych suajčyńnikaŭ.
Amierykanka raskazała, jak vykładała va ŭniviersitecie ŭ Viciebsku i navat dała paru ŭrokaŭ milicyi4
Kamientary