Łasoś: šlachietnaja ryba biełaruskaj poŭnačy

Złavić łasosia — vialikaja ŭdača i radaść dla kožnaha rybaka. Va ŭsim śviecie takaja łoŭla ličycca zaniatkam ekstremalnym i dynamičnym. Pra siłu i spryt hetaj šlachietnaj ryby śviedčyć užo tolki toje, što ŭ čas nierastu dla pieraadoleńnia pieraškod niekatoryja asobiny łasosia zdolnyja vyskokvać z vadajoma až na 4 mietry ŭ vyšyniu! 

Lehiendarnaja ryba

Skandynaŭski bažok chitraści i padmanu Łoki, kinuŭšy vyklik hałoŭnym baham Asharda, sprabavaŭ schavacca ad ich, pryniaŭšy formu łasosia. U irłandskich mifach łasoś mudraści — heta vielizarnaja ryba, jakaja źjeła 9 arechaŭ z čaroŭnaj laščyny i nabyła takim čynam usiu mudraść śvietu. A lehiendarny hieroj Fintan mak Bokra — vielmi mudry čałaviek, jaki byccam by pieražyŭ suśvietny patop, pieratvaryŭšysia ŭ łasosia, i pražyŭ ahułam 500 hadoŭ. 

Razam z tym žarhonnaje słova «łoch», jakoje šyroka raspaŭsiudziłasia ŭ postsavieckich krainach u časy pierabudovy, pachodzić, pa adnoj z najbolš vierahodnych viersij, ad narodnaj nazvy łasosia adrazu paśla nierastu. Addaŭšy ŭsie siły pracesu razmnažeńnia, rybina istotna słabieje i ŭ takim stanie moža stać davoli lohkaj zdabyčaj dla rybakoŭ, jak i prastadušny čałaviek — dla maciorych kryminalnikaŭ. 

Kaliści hetaja słava była dastupnaja i našym suajčyńnikam.

Dzie płavaŭ i płavaje Atlantic Salmon

Pavialičyć

Areał łasosia katastrafična skaraciŭsia nie tolki ŭ Biełarusi, ale i pa ŭsioj Jeŭropie. Aproč miechaničnych pieraškod u vyhladzie płacin HES i vadaschoviščaŭ, nie mienšaj pieraškodaj stała jakaść vady ŭ rekach. I ciapier najaŭnaść łasosia ŭ vodach, dzie jon histaryčna adznačaŭsia, ličycca adnym ź jaskravych i simvaličnych indykataraŭ adnaŭleńnia jakaści vady. Viartańnie łasosia ŭ raku Łahan u Paŭnočnaj Irłandyi ŭ 1999 hodzie adznačyli ŭstalavańniem jamu pomnika ŭ stalicy kraju Biełfaście, jaki ŭ narodzie achryścili paprostu «Vialikaja ryba».

Łasoś płyŭ pa Łasośnie

Adnosna šyrokaje raspaŭsiudžańnie łasosia ŭ «bałtyjskaj» častcy Biełarusi ŭ daŭnija časy paćviardžajecca mnohimi faktami tapanimiki, hieraldyki, histaryčnymi dakumientami. 

Pavialičyć

Levy prytok Niomana (trochi vyšej za Hrodna) nazyvajecca Łasosna ci Łasasianka. Častka hetaj raki ŭ XIX stahodździ słužyła miažoj Rasijskaj impieryi spačatku z Prusijaj, potym z Varšaŭskim hiercahstvam, a zatym — z Carstvam Polskim u składzie hetaj ža impieryi. Pierad vajnoj 1812 hoda jana atrymała šyrokuju viadomaść, bo jaje časta pierapłyvali prychilniki adnaŭleńnia Rečy Paspalitaj, kab trapić u vojska Juzafa Paniatoŭskaha. Napaminam pra heta słužać radki z «Pana Tadevuša» Adama Mickieviča:

Da braćciaŭ za Łasosnu ŭdasca trapić, moža.

Jašče niekalki biełaruskich rečak nazyvajucca Łoša, Łošyca. Adna ź ich — prytok Vilii, u tym samym adzinym na siońnia «łasosievym kutku» krainy. A druhaja ciače pa Kapylskim i Uździenskim rajonach i ŭpadaje ŭ Nioman u samych jahonych viarchoŭjach.

Paśla hetaha nie ździŭlaje, što dva łasosi — staradaŭni hierb miastečka Lubča, raźmieščanaha na paru socień kiłamietraŭ nižej.

Pavialičyć

Byłuju najaŭnaść łasosiaŭ na hetym učastku Niomana paćviardžaje i adna sa šmatlikich bajek Karala Stanisłava Radziviła Panie Kachanku. Pavodle Tadevuša Bułharyna, Radzivił časam raspaviadaŭ, što adnojčy, kupajučysia ŭ Niomanie, złaviŭ rukami vielizarnaha łasosia. Nie zdoleŭšy vyciahnuć jaho na bierah, jon byŭ vymušany jaho asiadłać i byccam by prapłyŭ na im viercham 32 kiłamietry da samaha Śvieržania. I viarnuŭsia ŭ Niaśviž pieški ŭ toj samy momant, kali pa im, jak pa tapielcu, užo słužyli paminalnuju imšu.

Załaty łasoś

Lubili łasosia karaleva Jadviha i Jan III Sabieski, mnohija inšyja manarchi i mahnaty. Rejestr 1521 hoda, jaki vyznačaŭ paradak dastaŭki charčavańnia na stoł Žyhimonta Staroha haradami Karony Polskaj, daje takija cikavyja źviestki. Radam i Sandomir z ryby pavinny byli dastavić na karaleŭski dvor pa dva łasosi ŭ hod. U toj čas jak inšyja harady takoha ž pamieru, dzie nie łavili čyrvonuju rybu, pavinny byli advieźci manarcham pa 12 kop ryby (720 štuk). Heta značyć, tahačasnyja čynoŭniki pryraŭnoŭvali adnaho łasosia da 360 zvyčajnych rybin!

Pavialičyć

Nieviadoma, adkul toj łasoś trapiŭ u Mahiloŭ: u basiejnie Dniapra hetaja ryba nie vodzicca. Tamu jaho pryvieźli abo ź Litvy ci Polščy, abo z rek bałtyjskaha ci navat biełamorskaha, murmanskaha basiejnaŭ Rasii. Viadoma, što śviežaja ryba takija padarožžy pieranieści nie mahła, a marožanaj tady nie było. Tamu heta była abo sušanaja, abo małasolnaja ryba. 

Vyšej za łasosia siarod dastupnych u našych vodach ryb caniŭsia tolki asiotr. A nastupnym pa vartaści (chacia i z adčuvalnym adryvam) ličyŭsia ščupak (hł. pra jaho artykuł u № 2/2019 «Našaj historyi»). Ulubionym sposabam pryhatavańnia i ščupaka, i łasosia ŭ sarmackaj kuchni było «na žoŭta» — tušeńnie ŭ sousie z razynkami, muskatnym arecham, piercam, viarškami, cybulaj. Žoŭty koler sousu nadavaŭ šafran. Hetak vysakarodnych rybaŭ adroźnivali ad zvyčajnych, jakich hatavali «na šera» — u sousie, hałoŭnym kampanientam jakoha była cybula.

Viartańnie dadomu

Vielmi ciešyć, što łasoś usio-taki nie całkam źnik z našych vodaŭ — dziakujučy tamu, što Vilija ŭpadaje ŭ Nioman vyšej za płacinu Kovienskaha vadaschovišča. Pomniki čyrvonaj rybie, jak i školny infarmacyjny centr pra łasosia ŭ Varnianach, źjavilisia nie na pustym miescy. U apošnija hady ekołahi praviali tam niamała vałanciorskich łahieraŭ pa adnaŭleńni naturalnaha asiarodździa pražyvańnia łasosia. Likvidujucca lišnija babrovyja płaciny, uładkoŭvajucca pierakaty, prybirajecca pobytavaje śmiećcie. Vadaźliŭnyja truby ačyščajucca ad naniesienych daždžami piasku i halečnych nanosaŭ. Padčas nierastu (kastryčnik — listapad) bierahi nierastavych rek i ručajoŭ patrulujucca ad brakańjeraŭ. U najbližejšych marach — rehularnaje zarybleńnie «łasosievych» rek malaŭkami, nabytymi ŭ rybavodaŭ toj ža Narviehii. Spuściŭšysia ŭniz pa Vilii i Niomanie ŭ mora, jany abaviazkova darosłymi buduć viartacca dadomu, bo łasoś maje ŭnikalnuju pamiać na smak i pach rodnaj vady. 

Pavialičyć

Tak što sprava adradžeńnia biełaruskaj papulacyi łasosia pavoli ruchajecca. Chacia pakul nieviadoma, jak na dabrabycie našaha hieroja adabjecca chutki zapusk Biełaruskaj AES. Jość niebiaśpieka, što łasosievyja ručai paśla hetaha abmialejuć i paciaplejuć, i tady šlachietnaja ryba naŭrad ci zmoža tut razmnažacca.

Tyčycca heta i inšych bałtyjskich ryb, niekali słavutych na poŭnačy dy zachadzie Biełarusi, — stynki i sialavy (pra apošniuju hł. u artykule pra połackija kulinarnyja śpiecyjalitety ŭ № 9/2019 «Našaj historyi»). Kali b my, na prykład Litvy i paŭnočna-ŭschodniaj Polščy, adnavili papulacyi hetych ryb, ich spartyŭny i pramysłovy łoŭ, viarnuli ich u restarannaje mieniu i ŭ histaryčnuju pamiać — tady i my zmahli b pretendavać na toje, što ŭ peŭnym važnym aśpiekcie ažyŭlajem kulturny kod Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Pakul ža, niahledziačy na niekatoryja pośpiechi, heta zastajecca pad vialikim pytańniem.

Piačysta z łasosia 

• 2—2,5 kh łasosia
• 200—250 h sała
• sol
• 1 morkva
• 1 piatruška
• pałova łyžki masła
• 1—2 šklanki bulonu 
• 1/4 šklanki madery
• 1/4 limona

Zaharnuć u tonkija łustački sała i pastavić na blasie ŭ duchoŭku, nakryŭšy pramaślenaj pierhamientnaj papieraj. Jak tolki pačnie padrumiańvacca, palivać bulonam i maderaj. Pierad padačaj akrapić vycisnutym sokam limona.

• 0
• 0
• 0
• 1
• 0
• 0
• 0
• 0