«Navat kirylica — heta prablema». Biełarus z Padlašša raskazaŭ pra toje, čamu pałanizavalisia karennyja biełarusy Polščy
Jašče 50 hadoŭ tamu ŭ Polščy byli rehijony, nasielnictva jakich amal nie karystałasia polskaj movaj. Usia kamunikacyja adbyvałasia pa-biełarusku, a polskuju žychary ŭžyvali ŭ pajezdkach pa inšych rehijonach krainy. Zaraz ujavić heta ciažka: uschodniaja Polšča pałanizavałasia. I ŭ peŭnaj miery hetamu paspryjała i palityka Biełarusi, dzie nacyjanalnaja mova taksama hublała pazicyi. Pra polskich biełarusaŭ i źmieny apošnich dziesiacihodździaŭ žurnalist Most parazmaŭlaŭ z karennym biełarusam, dyrektaram Centra biełaruskaj kultury ŭ Biełastoku Anatolem Vapam.
Anatolu 58 hadoŭ, jon naradziŭsia ŭ vioscy Naraŭcy, a pieršyja hady pravioŭ u Skupavie — heta na Padlaššy. Bolšaść žycharaŭ toj miascovaści była biełarusami.
«Ja biełarus, maci — biełaruska, a ty — dumaj sam»
— Sapraŭdy možna było žyć, nie viedajučy polskaj movy?
— A našto? (śmiajecca). Kali ŭ hminnaj upravie pracavali taksama biełarusy, to išli dy havaryli pa-svojmu — pa-biełarusku. Tamu polskaj movy doŭhi čas ja naohuł nie čuŭ.
U nas kožny viedaŭ, što jon nie palak, a biełarus. Bo havaryli pa-biełarusku — viadoma, na miascovaj havorcy. Kali z baćkami ja pierajechaŭ u Bielsk-Padlašski, to nijakaj inšaj movy nie viedaŭ — tolki biełaruskuju.
I da mianie, i da dźviuch siaścior baćki źviartalisia pa-biełarusku. Dla mianie momant vybaru, mahčyma, byŭ, kali rabiŭ sabie pašpart. Jakuju nacyjanalnaść tam pisać? Spytaŭ u baćki. Toj kaža: «Ja biełarus, maci — biełaruska, a ty — dumaj sam». To-bok, nikim inšym ja być nie mahu. Tak i zapisaŭ siabie ŭłasnaručna biełarusam u 1984 hodzie.
— Być biełarusam u sacyjalistyčnaj Polščy nie było prablemaj?
— Ja ros u asiarodździ, dzie bolšaść byli svaje. Navat u Bielsku bolšaść była choć nie biełarusami, dyk pravasłaŭnymi. U škole ja vučyŭ biełaruskuju movu — viadoma, jak asobny pradmiet, a astatnija — pa-polsku. Biełaruskuju movu tady ŭ Bielsku na vulicy možna było pačuć štodnia. Nie pryhadaju, kab byli niejkija kanflikty na nacyjanalnaj hlebie ŭ štodzionnaści.
Voś Biełastok — užo zusim polski horad. Viadoma, my, studenty, pamiž saboj pa-biełarusku kamunikavali, ale vakoł — usio było polskaje. U aŭtobusie, kali havoryš pa-svojmu, ludzi pobač užo źviartali ŭvahu. Niedaloka — 50 km ad Bielska — ale ŭžo inšy śviet.
— U čym roźnica pamiž Padlaššam taho času, 1980-ch, i ciapierašnim?
— Pałanizacyja. Štohod mienš ludziej z karennych biełarusaŭ vałodaje svajoj movaj. Raniej, kali čałaviek navat knižak nie čytaŭ, to razmaŭlaŭ — z baćkami, dziadami, svajakami, susiedziami… Ale i heta ŭžo adyšło. Niekali, u 1980-ch, kali źbiralisia sustrečy Biełaruskaha abjadnańnia studentaŭ, moładź nie ŭmiaščałasia ŭ załach — dziasiatki i sotni ludziej! Ciapier — sami bačycie. Navat kali dyjaspara ŭ Biełastoku robić mierapryjemstvy, to našych mienšaść prychodzić. Raniej było b zusim naadvarot.
«Sama Biełaruś nie jość biełaruskamoŭnaj dziaržavaj»
— Karenny biełarus z Padlašša, ale polskamoŭny — heta zaraz norma?
— Jość takoje. Navat śviadomyja patryjoty, jakija addajuć svaich dziaciej u biełaruskija sadki i škoły, časam sami nie vałodajuć movaj. Ich baćki vałodali. A jany chočuć, kab vałodali ich dzieci. To-bok, praz adno pakaleńnie. Byvaje, što čałaviek usio razumieje pa-biełarusku, ale sam hetaj movaj nie karystajecca. Navat ałfavit — kirylica — heta prablema. Bo litar nie viedajuć. U sacyjalistyčnyja časy było navučańnie ruskaj movie ŭ škołach, heta davała viedańnie kirylicy. Zaraz — nie. Dobra, što choć pamiatajuć, chto jany i adkul.
Pryčyn, viadoma, niekalki. Kali movaj vakoł mienš karystajucca, to niama patreby jaje vučyć. Jość biurakratyčnyja ciažkaści z navučańniem. Nu i ŭrešcie, sama Biełaruś nie jość biełaruskamoŭnaj dziaržavaj, prykładam i mahnitam dla inšych.
— Heta, mabyć, adkryvałasia padčas pajezdak…
— Maja dačka, kali vučyłasia ŭ škole, jeździła z ekskursijaj u Biełaruś. Dyk dzieci pytalisia: «A čamu tam nie havorać pa-biełarusku?» Što im adkazać?.. Karennaja mienšaść tut, na Padlaššy, ź Biełarusi nijakaj padtrymki nie atrymlivała. Na pačatku 1990-ch niešta było, a paśla… nie bačyli. Hadoŭ z 30 tamu možna było jašče padumać, kab biełarusu adsiul pajechać u Biełaruś vučycca. A zaraz pajedzieš — i ŭ turmu trapiš.
«Jość miaža — i biełarusy tut skančajucca»
— U Polščy jość inšyja nacyjanalnyja mienšaści, jakija histaryčna žyvuć tut: ukraincy, niemcy, litoŭcy, tatary i h.d. Jość roźnica pamiž ich situacyjaj i biełaruskaj?
— Roźnica navat u tym, što ŭ inšych dziaržavach u škołach vučać, što ŭkraincy, niemcy i litoŭcy žyvuć jašče i za miažoj. Nie tolki emihranty, ale nacyjanalnyja mienšaści. I tak idzie stahodździami. U Biełarusi takoha niama. Maŭlaŭ, jość miaža — i biełarusy tut čamuści skančajucca. Šmat chto z dyjaspary, chto pryjazdžaŭ u Biełastok, ździŭlaŭsia: adkul tut biełarusy? U škole im pra heta nie raskazvali.
Pamiataju, u 2010 hodzie, kali pracavaŭ u maršałkoŭskaj upravie, my byli ź vizitam u Minsku. Akurat na ŭhodki Hrunvaldskaj bitvy. Mnie treba było skazać słova na adnoj mastackaj vystavie. Raskazvaŭ, jak heta adznačali ŭ Padlašskim vajavodstvie. Dyk paśla padyšoŭ žurnalist i spytaŭsia, ci daŭno ja pierajechaŭ u Polšču. Heta pakazvaje, što biełarusy ŭ Biełarusi nie viedajuć pra karennych biełarusaŭ za miažoj: u Polščy, Litvie, Łatvii, Ukrainie, Rasii.
«Pravasłaŭje — heta nie zaŭždy pytańnie viery, ale — tradycyi»
— Pravasłaŭje dla biełarusaŭ Padlašša — vyznačalny faktar? Ci pracuje tak, što, maŭlaŭ, pravasłaŭny — heta biełarus, a katalik — palak?
— Kali nie 100% karennych biełarusaŭ tut, to vialikaja častka — pravasłaŭnyja. Jość krychu katalikoŭ na Sakolščynie, tam mova ledźvie nie litaraturnaja. Na pačatku XX stahodździa i ŭ mižvajenny čas adtul pajšło šmat biełaruskich dziejačaŭ, palitykaŭ, ksiandzoŭ. Navat premjer-ministr BNR Jazep Varonka z Sakolščyny, a vučyŭsia ŭ Biełastoku. A paśla ŭsio skončyłasia: asimilacyja, apalačvańnie.
Što da faktaru pravasłaŭja, to heta nie zaŭždy pytańnie viery, ale — tradycyi. Ty viedaješ, što tak vieryli tvaje baćki, — heta važna. Niezaležna, ci trymaješsia viery ŭ štodzionnym žyćci. U karennych biełarusaŭ tut pryviazka da viery zastajecca. A voś u dyjaspary, viadoma, pa-roznamu — kataliki, pratestanty, unijaty i ateisty.
— Katalicki kaścioł časta asacyjujecca z polskaściu i polskim patryjatyzmam. A ci možna pravasłaŭnuju carkvu na Padlaššy ličyć «bastyjonam biełaruščyny»?
— Ahułam nie. Carkva maje pazicyju, što jana adkrytaja dla ŭsich. Niejkich nacyjanalnych markieraŭ u pravasłaŭnaj carkvie ja nie bačyŭ.
«Navat kali ŭ Biełarusi buduć pazityŭnyja źmieny, nie ŭsie viernucca»
— Kali biełarus-emihrant hulaje pa Biełastoku, ci moža jon sustreć niejkija prykmiety biełaruskaści ŭ horadzie?
— Biełastok paśla vajny ŭžo byŭ stabilna polskim horadam, z polskim ducham, movaj i kulturaj. Kali pryhadać davajenny Biełastok, to heta šmat u čym jaŭrejski horad. Biełaruskim Biełastok nikoli nie byŭ. Što ž tyčycca pošuku biełaruskaha źmiestu, to zaraz inšy čas. Jość sacyjalnyja sietki, mierapryjemstvy, kancerty, sustrečy, miescy, kudy pajści.
Pry tym jość miescy, dzie vyvučajecca biełaruskaja mova, jak škoły ci sadok, a taksama siadziby biełaruskich arhanizacyj, i tam, navat u vyhladzie infarmacyjnych došak z nazvami, fihuruje biełaruskaja mova. Zaraz šmat vodzicca ekskursij pa Biełastoku na biełaruskaj movie i z ulikam biełaruskich śladoŭ. Moža, kaliści daviadziecca ŭvieści ŭ prastoru bolš biełaruskich akcentaŭ.
— Jość dumka, što hetyja mierapryjemstvy asobna prachodziać dla dyjaspary, asobna — dla karennych biełarusaŭ.
— Tak, heta adzin narod i dźvie supolnaści. Napačatku prablema była i ŭ tym, što biełarusy z dyjaspary dumali, što vyjazdžajuć na adzin-dva hady. Paśla ŭsio źmienicca — viarnucca. Akazałasia — nie. Tamu treba žyć tut, kantaktavać. Ludzi daviedvajucca pra karennuju mienšaść tut. Naturalna, navat kali ŭ Biełarusi buduć pazityŭnyja źmieny, nie ŭsie viernucca. Častka zastaniecca i… sama stanie biełaruskaj mienšaściu ŭ Polščy.
— Jakija kroki možna zrabić užo zaraz dla lepšaha kantaktu pamiž mienšaściu i dyjasparaj?
Recept adzin: treba pieradusim sustrakacca. Na vulicy, u biełaruskich arhanizacyjach i prastorach — paŭsiudna. Razmaŭlać — i z hetaha niešta budzie. Spačatku — znajomstva, paśla — supolnaja praca ci sprava. Zrazumieła, pamiž nami jość roźnica: škoła, bekhraŭnd, mientalnaść — usio heta jość. Ale kali niešta rabić razam, to roźnica budzie ściracca. A paśla ŭžo nie budziem na Padlaššy čužyja, ale budziem svaje!
«Vioska ŭžo nie źjaŭlajecca bazaj dla biełaruskaj mienšaści». Padlašski biełarus raskazaŭ pra svoj šlach da movy dziadoŭ
«Hrošy ŭ ciabie buduć, a kultura moža źniknuć». Jak polskija panki adradžajuć biełaruskija narodnyja pieśni
«Narod patrabuje «harmaničnaj» pieśni». Jakija polskija hurty śpiavajuć pa-biełarusku i navošta heta robiać?
Kamientary