Začaravany biełaruščynaj. Na 150-ja ŭhodki pieršaha redaktara «Našaj Nivy», zavadatara i žyćcialuba Alaksandra Ułasava
Alaksandr Ułasaŭ — kałarytny piersanaž biełaruskaha adradžeńnia, dvuchmietrovy asiłak-atlet z pastaŭlenym hołasam-basam. Jon byŭ ekanamistam, palitykam, aśvietnikam, zavadataram biełaruskaha školnictva, a najpierš pryhadvajecca jak šmathadovy redaktar darevalucyjnaj «Našaj Nivy». Pryčym słova «redaktar» tut najčaściej dapaŭniajuć słovam «lehiendarny», piša Siarhiej Dubaviec na «Svabodzie».
Data naradžeńnia
U daŭniejšych krynicach dataj naradžeńnia Alaksandra Ŭłasava nazyvałasia 16 žniŭnia — pavodle staroha stylu. U naviejšych vydańniach jaje papravili na novy styl — 28 žniŭnia. Takoje časta zdarajecca ź bijahrafijami biełarusaŭ, što naradzilisia «da revalucyi». Prynamsi, zrazumieła, ź jakoj pryčyny dźvie daty — u dakumentach pra naradžeńnie i jak toje treba čytać paśla pieravodu hadzińnikaŭ u 1918-m.
Ale niadaŭna litaratar Anatol Sidarevič sa spasyłkaj na historyka Andreja Kištymava apublikavaŭ jašče adnu datu — 10 žniŭnia, što ŭziataja z «Album academicum» Ryskaha politechničnaha instytutu, dzie vučyŭsia Ŭłasaŭ. Adnak, pa-pieršaje, takaja data nikoli raniej nie nazyvałasia; pa-druhoje, «Album academicum» nijak nie ŭjaŭlajecca kananičnym dakumentam; pa-treciaje, chutčej za ŭsio, jon rukapisny, a ŭ tahačasnych vićjevatych počyrkach ličbu «6» čaściakom možna pryniać za «0».
Tamu, na maju dumku, da źjaŭleńnia inšych paćviardžalnych dakumentaŭ niama padstavaŭ nie daviarać ani Encyklapedyi historyi Biełarusi, ani ŭniversalnaj Biełaruskaj Encyklapedyi, ani knizie Ŭładzimiera Arłova «Imiony Svabody», aŭtar jakoj rupliva stavicca da faktaŭ i pravodzić admysłovyja raśśledavańni.
Słovam, najbolš vartaja davieru data — 28 žniŭnia 1874 hodu.
Telepartacyja ŭ časie
U siaredzinie 1980-ch u Homli ja paznajomiŭsia z žonkaj Alaksandra Ŭłasava, jakaja na toj momant mieła 104 hady. Jana žyła ŭ sučasnaj adnapakajovaj kvatery ŭ samym centry horadu, na vulicy Savieckaj. Zrazumieła, što ni na jakija «zdabytki» ja nie raźličvaŭ, adno na mahčymaść zapisać jaje ŭspaminy pra muža.
Usio, što jana mieła kaštoŭnaha z materyjałaŭ (teksty abo fota), u jaje ŭžo vyvudzili našy dbajnyja mienskija daśledniki. Reč u tym, što ŭ tyja časy isnavała takaja specyfičnaja praktyka — chavać znachodki i sensacyjnyja adkryćci da kruhłaj daty hieroja. I tady ŭžo rychtavać publikacyju-adkryćcio, najčaściej u hazecie «Litaratura i mastactva».
Ciapier takoha niama. Napeŭna, pryčyna ŭ atmasfery zastoju, kali zdavałasia, što płyni času nie isnuje i najaŭny paradak rečaŭ budzie zaŭsiody. Siońnia ž, naadvarot, pieramieny čakajucca, badaj, kožnuju chvilinu, i tamu ekskluziŭ publikujecca ŭ paskoranym tempie. Mnie ž hetyja ŭspaminy ŭjaŭlalisia telepartacyjaj u časie.
Alaksandra Ŭłasava, majučy pavažny viek, zachavała rysy intelihientki «darevalucyjnaj» farmacyi, pryčym nia damy navat, a dziaŭčyny-himnazistki.
«Les stajaŭ jak začaravany»
Atrymaŭšy vychavańnie ŭ tutejšaj žanočaj himnazii, jana na ŭsio žyćcio zachavała kolišnija rehuły pavodzinaŭ i ŭjaŭleńnie pra rolu žančyny. Śpiavała ŭ chory, zajmałasia rukadziellem, ź pijetetam čytała Ŭšynskaha i ŭvieś čas viartałasia da epizodu, kali ŭ školnym tvory napisała skaz: «Les stojał kak očarovannyj», i jany razam z nastaŭnicaj zachoplena paŭtarali hetyja słovy z prydychańniem.
Hetaja mantra dziŭnym čynam zapała mnie ŭ pamiać, i ciapier užo ja paŭtaraŭ jaje, sprabujučy prasiaknuć u jaje sutnaść. Vidavočna, što začaravanaj była sama spadarynia Alaksandra, i nia stolki lesam, jak samim žyćciom. Hledziačy šyrej, heta była bazavaja rysa jaje pakaleńnia, jakaja adroźnivała bolšaść tych biełaruskich adradžencaŭ ad siońniašnich. I pieršym u jaje hieneracyi byŭ Alaksandar Ułasaŭ, viesiałun i žartaŭnik, na sto adsotkaŭ napoŭnieny pazytyvam.
A adroźnivała toje pakaleńnie nia stolki začaravanaść, kolki niemahčymaść rasčaravańnia, miesca na jakoje ŭ ichnych dušach i rozumach paprostu nie zastałosia.
Šlub byŭ vypadkam vyklučnym
Jana kazała, što ich šlub z Ułasavym byŭ «vypadkam vyklučnym». U 1920 hodzie karennaja hamialčanka Alaksandra Stelmachovič ci Alaksandra Sierada (pavodle pieršaha šlubu; toj muž zahinuŭ u Pieršuju suśvietnuju vajnu) pajechała ŭ Baranavičy da siastry, jakaja była zachvareła. Zrazumieła, z pryhodami — za miažu ž.
Paśla tam, u Baranavičach, adbyłasia viečarynka, «bliny». Sabrałasia ŭsio haradzkoje načalstva, nataryjus — «hałoŭny ŭ harełcy». Byŭ tam i duša kampanii Alaksandar Ułasaŭ.
U vyniku spadarynia Alaksandra pražyła ŭ Zachodniaj Biełarusi až da aryštu muža NKVD (1939). Jana brała ŭdzieł va ŭsich pradpryjemstvach hetaha narodnika, senatara Polskaha Sejmu, inicyjatara biełaruskich škołaŭ, teatralizavanych śviataŭ dy šmat čaho inšaha. Mieli jany dvuch synoŭ.
U 1922 hodzie AM (Alaksandar Mikitavič — jana ŭvieś čas nazyvała jaho tolki tak) adkryŭ u Radaškavičach filijał Tavarystva biełaruskaj škoły i Biełaruskuju himnaziju, atrymaŭšy ad polskaha ŭradu kancesiju na svajo imia.
U składzie vučniaŭ pieršyja dva hady pieravažali habrei, ale z kožnym hodam pracent biełarusaŭ pavialičvaŭsia, i ŭrešcie jany stali bolšaściu. Himnazija nasiła imia Skaryny, praisnavała šeść hadoŭ i była začynienaja polskim uradam, jaki ŭhledzieŭ, što jaje finansujuć kamunisty. Adnak, pierš čym začynić himnaziju, ułady aryštavali AM i nakiravali jaho ŭ lahier Stšałkova, pad tahačasnuju niamieckuju miažu. Lahier raźmiaščaŭsia ŭ daščanym chlavie, karmili vielmi drenna. AM zarhanizavaŭ usich viaźniaŭ. Skłali śpis: chto, adkul i za što. Pasłali zajavu ŭ Lihu nacyj.
Adnojčy ranicaj u Varšavu pryjechała kamisija j spytałasia, što heta za lahier i chto ŭ im siadzić. Potym kamisija pajechała tudy, i ŭ vyniku lahier rasfarmavali. AM vyzvalili pieršym, telehramaj. Usiaho jon prabyŭ tam čatyry z pałovaj miesiacy.
Kurjozy i kanfuzy
Nie abyšłosia biez kurjozu. Da ministra aśviety pryjechała delehacyja biełarusaŭ. Nie paśpieli jany adčynić dźviery ŭ kabinet ministra, jak toj zamachaŭ rukami j zakryčaŭ: «Ułasava ŭžo vypuścili, vypuścili!..» Pradstaŭnik delehacyi adkazvaje: «My zusim nia ŭ hetaj spravie». Ministar byŭ skanfužany…
Paśla zakryćcia himnazii zastalisia daŭhi, jakija pavinien byŭ spłacić kancesijaner Ułasaŭ. AM uziaŭ u kajstru chleba, sała j pajšoŭ u Maładečna — adsiedžvać daŭhi.
Budučy abranym u Senat, AM musiŭ byvać u Varšavie na pryjomach. Tak, adnojčy ŭ Polšču pryjechali anhielskija hości. Staršynia zaprasiŭ i biełaruskaha senatara Ŭłasava. Daviałosia pajechać. Ale nie było adpaviednaha stroju. Uziali naprakat šlubny harnitur z cylindram. Kali AM uvajšoŭ tudy, dzie siadzieli hości, usie maŭčali. Jon pavitaŭsia i pa zvyčcy pažartavaŭ. Usie zaśmiajalisia j paviesialeli. Staršynia, kali daviedaŭsia, što AM razmaŭlaje z haściami pa-anhielsku, skazaŭ: «Prašu vas, panie senatar, zajmać haściej. Aproč vas nichto nia viedaje anhielskaje movy».
Akramia anhielskaj, AM daskanała vałodaŭ niamieckaj movaj. Bo ŭ politechničnym instytucie ŭ Ryzie, dzie jon vučyŭsia, vykładali pieravažna pa-niamiecku.
AM źbiraŭsia pisać raman «Paleskaja pryncesa». Šmat było sabrana materyjału, ale nia sudžana było hetamu ździejśnicca.
U 1939 hodzie jon, uziaŭšy košyk jabłykaŭ i atočany z usich bakoŭ dziećmi, vyjšaŭ na darohu sustrakać Čyrvonuju armiju…
«Vas tut niama»
U kamery maładačanskaj turmy zamiest 7 viaźniaŭ siadzieli 77…
Spadarynia Alaksandra dziažuryła pad voknami turmy, damahałasia sustrečy z mužam, ale biezvynikova. Viartałasia dadomu (falvarak Mihaŭka — za kilametar ad Radaškavičaŭ) pieški. Było marozna, zornaje nieba. «Hrukajusia ŭ dźviery svajho domu, rabotnica nie adčyniaje, adkazvaje: «Vas tut niama, dzieci ŭ susiedki»».
Sudziła jaho Asobaja narada. Dali piać hadoŭ papraŭčaha lahieru j 28 listapada 1940 hodu nakiravali ŭ Maryinski lahier Novasibirskaj vobłaści.
Jedučy praź Miensk, AM niejkim čynam pieradaŭ zapisku žoncy Janki Kupały Ŭładzisłavie Francaŭnie Łucevič, prasiŭ pra pieradaču. Kali jana zatelefanavała Kupału ŭ Maskvu, toj adkazaŭ: «Addać usio majo». Ale kali jana pryniesła pieradaču, adkazali, što ciahnik užo pajšoŭ.
Jon moh pamierci ŭ svaim ulubionym Miensku, ale dziakujučy mocnamu zdaroŭju praciahnuŭ jašče da Novasibirsku. Było jamu 66 hadoŭ.
«Vas tut niama»… Ludzi sabrali joj ź dziećmi hrošy na darohu — da Baranavičaŭ, da siastry. U 1946-m jana ź dziećmi viarnułasia ŭ Homiel.
Ja zapisaŭ jaje ŭspaminy na mahnitafon i ŭ natatnik, zrabiŭ kopii tych małaznačnych papieraŭ, što zastalisia ad jaje archivu paśla vizytaŭ mienskich daślednikaŭ. A nieŭzabavie jana pamierła…
Va ŭspaminach pra Ŭłasava jahonaj plamieńnicy Viery Nižankoŭskaj karotka zhadvajecca, što spadaryniu Alaksandru z synami vysłali ŭ Paŭładarskuju vobłaść u ssyłku, adkul jany viarnulisia ŭ Homiel praz šmat hadoŭ. Ale sama spadarynia Alaksandra pra hety epizod mnie ničoha nie skazała. Chutčej za ŭsio, starałasia vykraślić z ułasnaha žyćcia ŭsio, što chacieła jaje ŭ im rasčaravać, ale było ŭspryniataje jak prykraja i niaznačnaja drobiaź.
Dla mnohich Alaksandar Ułasaŭ staŭ uvasableńniem biełaruskaha adradžeńnia pieršaj pałovy XX stahodździa — mahutnaha i plonnaha, jak nikoli ŭ historyi, žyćcialubnaha, prasiaknutaha zdarovym avanturyzmam i biaźmiežnaj luboŭju. U 1930-ja hady hety ruch, jak i sam Ułasaŭ, byŭ biaźlitasna źniščany pad korań savieckaj uładaj i bolš takoha razmachu nie dasiahaŭ nikoli. Kožnaha novaha razu nie paśpiavaŭ dasiahnuć.
Chtości siońniašni inšym razam ździvicca: čamu ich, paetaŭ, krajaznaŭcaŭ, akademikaŭ, jak ciapier kažuć, «batanikaŭ» (i batanikaŭ u tym liku), całkam biaskryŭdnych ludziej, źniščali fizyčna? Nia tak, jak siońniašnich, jakich asudžajuć na hady turmaŭ, ale, prynamsi, nie na sibirskuju katarhu ci rasstreł. I mnie znoŭ zhadvajucca słovy pra les, što stajaŭ jak začaravany.
Adradžency pieršaj pałovy minułaha stahodździa pamirali ad tyfusu, ad hoładu, hinuli ŭ vojnach i ŭ stalinskich katavalniach, ciarpieli parazy i niespraviadlivaść… Ale niaźmienna byli začaravanyja žyćciom i svajoj biełaruščynaj, svajoj tvorčaściu, krainaj, ludźmi, minuŭščynaj, luboŭju… I karniki čakali ad ich samaha hałoŭnaha — rasčaravańnia, na jakoje jany paprostu zdatnyja nie byli. Napeŭna, heta śviedčyła pra celnaść natury i śvietapohladu, što ŭ siońniašnich hierojach sustrakajecca nia časta.
Adzin z apošnich prykładaŭ — mirnyja maršy 2020-ha, dzie biełaruski aptymizm vidavočna pieravažaŭ pryziemlenyja matyvy kryŭdy i pratestu. Dzieści tam, navat siarod socień tysiač, vyłučałasia dvuchmetrovaja postać asiłka-atleta z pastaŭlenym hołasam-basam. Jon to pakazvaŭsia ŭ chvalach bieła-čyrvonaha-biełaha mora, to źnikaŭ. I z vusnaŭ jaho nie sychodziła ŭśmieška absalutnaha ščaścia.
Papularny tyktokier z Rasii tusić u darahich restaranach Minska: «Byccam bamžu padali. Žarycie, na zdaroŭje»30
Kamientary