Lubista nastolki pasuje dla aramatyzacyi bulonaŭ, što jaje navat nazyvajuć «ziellem Maggi». A voś u narodnaj tradycyi jaje vykarystoŭvali, kab zakachać u siabie abrańnika ci abrańnicu. Piša doktar historyi Aleś Bieły.
Lubista lékavaja, abo aptečnaja (Levisticum officinale) — zdaŭna viadomaja ŭ kultury bolšaści jeŭrapiejskich narodaŭ ziołka, hałoŭny kampanient roznych «eliksiraŭ kachańnia». Biełaruś taksama nie abminuła hetaja mifałohija, choć ciapierašniaje pakaleńnie amal zusim straciła pamiać pra jaje.
Niemcy raślinu «palubili»
Staražytnarymski lekar Dyjaskaryd nazvaŭ hetuju raślinu ligusticum, lihuryjskaj saleraj. Paźniej inšy staražytnarymski lekar Halen pamyłkova źmianiŭ nazvu na levisticum, jakaja i zamacavałasia ŭ aficyjnaj łacinie. U niamieckaj movie łacinskaje słova transfarmavałasia ŭ liebstock. Lijebe pa-niamiecku — kachańnie, i mahčyma, što mienavita dziakujučy łancuhu fanietyčnych pamyłak i vypadkovaj suhučnaści i naradziłasia asacyjacyja raśliny ź miłosnymi čarami, jakaja atrymała tryvałuju prapisku ŭ ahulnajeŭrapiejskaj kultury.
U mnohich inšych jeŭrapiejskich movach nazva raśliny taksama źviazanaja z kachańniem: anhlijskaja lovage, dackaja løvstikke, češskaja libeček. Naŭprost ź niamieckaj movy zapazyčanaja ruskaja (jana ž i ŭkrainskaja) nazva raśliny lubistok — chutčej za ŭsio, davoli pozna, užo ŭ piatroŭskija časy ci navat paźniej.
A ŭ Rečy Paspalitaj lubista źjaviłasia na niekalki stahodździaŭ raniej. Słavuty polski znaŭca ziołak Šyman Syreński pisaŭ u svaim vydadzienym u 1613 hodzie ŭ Krakavie «Zielniku»: «Svojski lubčyk, naš taki zvyčajny, dobra znajomy ŭžo nie tolki haradskim, ale i sielskim žycharam, i ŭ samych zaniadbanych sadach jaho niaciažka znajści. Bo korań jaho nie hinie ŭ ziamli da dvanaccaci hadoŭ».
Polskaja nazva «lubčyk» — adaptacyja niamieckaj, dakładniej, prystasavańnie pad nazvu kankretnaj raśliny słova, jakoje ŭ polskaj movie aznačaje «stymuł dla kachańnia», «pryvarotnaje zielle». Tak daŭniej nazyvali i inšyja raślinnyja (i nie tolki) afradyzijaki. Darečy, u biełaruskich dyjalektach nazva «lubčyk» taksama časta sustrakajecca.
Biełaruskaje litaraturnaje słova «lubista» vyznačyłasia ŭ 1920-ja ŭ pracesie kadyfikacyi nacyjanalnaj bataničnaj terminałohii z šerahu inšych narodnych nazvaŭ, siarod jakich taksama lubiścik, sardečnik, lubim, lubiec, lubka i inšyja.
Zamiest ziernia kavy
Ličycca, što najbolšuju rolu ŭ raspaŭsiudžvańni lubisty ŭ Jeŭropie adyhrali bieniedykcincy, jakija doŭhi čas byli hałoŭnym, samym šmatlikim z usich manaskich ordenaŭ i lubili vysadžvać raślinu ŭ svaich aptekarskich harodach. Jany byccam by žavali korań lubisty, kab nie zasnuć padčas malitvaŭ i čuvańniaŭ, jak siońnia niekatoryja dziela hetaha ž žujuć kavavaje ziernie.
A śviataja Childeharda Binhienskaja, słavutaja niamieckaja abatysa-bieniedykcinka CHII stahodździa, pakinuła pa sabie dvuchtomnuju miedyčnuju encykłapiedyju (Liber subtilitatum diversarum naturarum creaturarum, pamiž 1150 i 1160), u jakoj nie abyšła ŭvahaj i lubistu. Jakuju raiła jak srodak, u pryvatnaści, suprać kašlu, bolu ŭ straŭniku i chvarobaŭ serca.
Asabliva papularnaj lubista zrabiłasia va ŭkrainskaj kultury — i z-za svaich hastranamičnych, i z-za lekarskich, i z-za mahičnych ułaścivaściaŭ, tym bolš što klimat Ukrainy pasuje dla jaje vyroščvańnia. Adpaviedna, i na biełaruskim, pamiežnym z Ukrainaj, Paleśsi lubistu lepš viedali i čaściej užyvali, čym na poŭnačy Biełarusi. Ale, ź inšaha boku, na Vilenščynie jana taksama była adnoj z najbolš papularnych narodnych ziołak. Mahčyma, heta tłumačycca blizkaściu stalicy ź jaje ŭniviersitetam i šmatlikimi klaštarami, jakija ŭ časy baroka sfarmiravali śpiecyfičnuju narodna-katalickuju kulturu — spłaŭ sakralnych i apakryfičnych chryścijanskich viedaŭ i mifaŭ z narodnymi vieravańniami.
Zielle pryvarotnaje
Sposaby vykarystańnia lubisty jak pryvarotnaha srodku pa ŭsioj terytoryi byłoj Rečy Paspalitaj byli bolš-mienš padobnymi. Novanarodžanaje niemaŭla — i chłopčykaŭ taksama — ličyłasia karysnym vykupać u advary lubisty, kab u budučyni harantavać jamu pośpiech u procilehłaha połu.
Pry dasiahnieńni paŭnalećcia dziaŭčaty pačynali vysadžvać u harodach lubistu (jak i rutu, pra jakuju hł. artykuł u № 9/2020 «Našaj historyi»), pryčym staralisia, kab jaje niemahčyma było abminuć pry ŭvachodzie ŭ chatu. Vodar raśliny musiŭ schilić hościa — patencyjnaha abrańnika — da sardečnaj «chvaroby». U paraŭnańni z rutaj, jakaja simvalizavała bolš vysoki, simvaličny, aduchoŭleny kampanient kachańnia, lubista adkazvała za hruba-pačućciovy, fizijałahičny jaho bok. Upadabanamu junaku možna było ŭpotaj dadać advar abo sušany parašok ź lubisty ŭ napoj abo ŭkłaści listok u jahonuju kišeniu. Možna było samoj vymyć tvar i vałasy ŭ advary lubisty abo ciškom nasić listok pad pachaj.
Asabliva mahičnyja ŭłaścivaści prypisvalisia lubiście, skradzienaj z harodčyka šlubnaj pary, viadomaj svaim ščaślivym siamiejnym žyćciom. Kali budučy šlub byŭ užo vyrašanaj spravaj, nie škodziła ŭšyć lubistu ŭ padoł viasielnaj sukienki abo ŭpleści ŭ vianok — tady muž musiŭ kachać daŭžej i macniej. Niezdarma va Ukrainie raślinu luboŭna zvali taksama «kachaj-mianie-nie-pakiń». A kali muž nadoŭha źjazdžaŭ z domu, varta było zašyć listok abo ściabło raśliny ŭžo ŭ jahonuju vopratku abo nieprykmietna ŭkłaści ŭ boty.
Zrešty, apošniaje mahli zrabić i sami mužčyny: ličyłasia, što lubista prynosić palohku ŭtomlenym ad doŭhaj chady naham.
Kab choć rusałku nie pryvabić
Uvajšła lubista i ŭ kalandarnyja abrady. Naprykład, jaje lubili ŭplatać u kupalskija i trajeckija vianki, asabliva va Ukrainie dy na Biełaruskim Paleśsi. A na rusalnym, vośmym pa Vialikadni, tydni, naadvarot, stroha sačyli, kab u abradavyja vianki lubista nie trapiła. Vierahodna, bajalisia takim čynam pryvabić rusałku, zamiest taho kab prahnać jaje, bo i rusałka, i lubista ŭsprymalisia jak uvasableńnie ciomnaha, žyviolnaha i tamu niebiaśpiečnaha boku kachańnia.
Narodna-katalicki kalandar taksama mieŭ asablivyja dni dla ŭšanavańnia mahičnych i hajučych ułaścivaściaŭ ziołak, ale, kab jany nie zrabilisia instrumientam ciomnych sił, ich abaviazkova treba było aśviacić. Kataliki heta rabili na zakančeńnie Aktavy Božaha Cieła (60-y dzień pa Vialikadni) i na śviata Maci Božaj Zielnaj (15 žniŭnia). Pravasłaŭnyja — na Spleńnie (28 žniŭnia). Razam ź inšymi ziołkami lubista była adnoj z najbolš papularnych u hetyja dni. A voś viera ŭ toje, što vykapanaja całkam, razam z koraniem i ściobłami, a 6-j hadzinie ranicy 1 kastryčnika lubista spryjaje ŭmacavańniu šlubu, załahodžvańniu kanfliktaŭ u im, — prykład chutčej ciomnaha boku narodnych tradycyj, jaki naŭrad ci ŭchvalaŭsia cerkvami.
Lubista była (a moža, i dahetul zastajecca) adnoj z najbolš tradycyjnych «padvilenskich» ziołak, jakimi handlavali na vilenskich kirmašach: Kaziukach na dzień Śviatoha Kazimira (4 sakavika) i Juraŭskim (isnavaŭ u 1827—1914 jak aficyjozna-pravasłaŭnaja alternatyva Kaziukam).
Alfons Vysocki, mižvajenny litaratar, jaki vykładaŭ niamieckuju movu ŭ Smarhoni, pakinuŭ apisańni hetych kirmašoŭ z 1930-ch i ździŭlaŭsia, što babuli na ich handlavali lubistaj, u adroźnieńnie ad inšych ziołak, z-pad krysa, šeptam i saromiejučysia, byccam by heta byŭ niejki tavar «dla darosłych».
«Kvietańka maja kvitniejučaja, lubista maja viesnavaja!» — pisaŭ budučy akademik Radzim Harecki ŭ liście žoncy Łarysie ŭ 1951 hodzie, ale heta vyklučna intymnaje, nie pryznačanaje čužym vačam pryznańnie.
I lohki hrybny vodar
Sučasnaja biełaruskaja kuchnia lubistu viedaje słaba. Polskaja ž, a asabliva ŭkrainskaja, niamieckaja dyj inšyja jeŭrapiejskija kuchni vykarystoŭvajuć roznyja častki raśliny vielmi achvotna.
U pieršuju čarhu śviežaje abo sušanaje liście ŭžyvajecca dla aramatyzacyi supoŭ i bulonaŭ. A taksama ŭ saleńniach, marynadach, u sałatach z harodniny i miasnych stravach. Dobra dadavać jaje ŭ stravy z makarony i bulby, krupaŭ, a taksama z babovych raślinaŭ. Sousy ź joj majuć bolš padkreśleny, cikaviejšy smak i vodar. Nasieńnie ŭžyvajuć pry vypiečcy chleba i vyrabie nastojek i likioraŭ.
Vysušanyja karani majuć lohki hrybny vodar. Ich dadajuć u stravy ź dzičyny i ptuški, u rahu z harodniny. Davoli papularnaj prypravaj lubista była i ŭ peŭnaj stupieni zastajecca na Vilenščynie. Ź joj hatujuć rahu ź miasa i harodniny, dadajuć u masła abo ŭ maślanku, hatujuć słavutyja litoŭskija kałduny. U raskručanaj nastojcy «999» adzin z 27 kampanientaŭ — nasieńnie lubisty.
Naprykancy prapanuju adzin z tradycyjnych našych receptaŭ, dzie svaju partyju ŭ prypravach hraje i lubista.
Kamientary