«Biaskoncy kanflikt u Afhanistanie nie skončyŭsia». Što čakać śvietu paśla prychodu da ŭłady «Talibana»?
Situacyja ŭ Afhanistanie znachodzicca ŭ centry ŭvahi ŭsiaho śvietu. Čamu taliby tak chutka zachapili krainu? Jakija pamyłki ździejśnili amierykancy? Heta zaviaršeńnie kanfliktu ci pačatak novaha etapa? Na pytańni «Našaj Nivy» adkazvaje historyk i palitołah, kandydat histaryčnych navuk Roza Turarbiekava.
«Heta kraina nikomu nie pa zubach»
— Čamu taliby tak chutka zachapili krainu?
— Ja b mahła adkazać na hetaje pytańnie, jak robiać šerah analitykaŭ u inšych ŚMI. Maŭlaŭ, afhancy nie chacieli zmahacca za svaju svabodu. Ale hety adkaz niapoŭny.
Ruch «Taliban» vioŭ vajnu vielmi daŭno. Jak minimum z 2006 hoda, kali jany adnavili svaje siły paśla ataki amierykancaŭ. Mahčyma, navat raniej.
«Taliban» nikoli nie zdavaŭsia, nie pryznavaŭ svajho paražeńnia i praciahvaŭ ličyć, što viadzie vajnu ź intervientami.
Bo afhancy ličać varožymi lubyja zamiežnyja vojski. Usie, chto ŭryvaŭsia ŭ hetuju krainu — Vialikabrytanija, SSSR i ZŠA, — musili z hańbaj syści. Tamu z histaryčnaha punktu hledžańnia ciapierašnija padziei absalutna zakanamiernyja.
Što tyčycca palityčnaha aśpiektu, to
niekarektna abvinavačvać va ŭsim administracyju Bajdena. Na 70-80% heta była vina papiaredniaj administracyi Trampa.
U lutym 2020-ha jany padpisali damovu z talibami pra vyvad vojskaŭ. Ale nie zaprasili na pieramovy aficyjny ŭrad u Kabule. Administracyja Trampa faktyčna sama vyvieła ich z hulni i nie ŭličvała ich intaresy.
— Siarod inšych pryčyn chutkaj pieramohi talibaŭ analityki taksama nazyvajuć słabuju armiju i karumpiravanaść kabulskaha režymu.
Tak, ja zhodnaja. Ale kali skazali «a», treba kazać i «b». Ci byŭ naohuł u amierykancaŭ šaniec jaje stvaryć? Nie, nijakich šancaŭ nie było.
U pačatku dziasiatych hadoŭ ja aktyŭna abmiarkoŭvała hetaje pytańnie z ekśpiertami, jakija pradstaŭlali NATA. Havorka išła pra pierachodny pieryjad 2012-2014 hadoŭ, kali NATA musiła pieradać kantrol nad Afhanistanam miascovaj administracyi i paralelna stvarać i rychtavać uzbrojenyja siły hetaj krainy. Mety byli ambicyjnyja, na ich vyłučyli vialiki biudžet.
Padčas rekrucinhu ŭźnikła prablema: niahledziačy na dobryja ŭmovy, nie ŭsie chacieli ŭstupić u hetu armiju.
Taliby pačali kontrprapahandu: maŭlaŭ, chto ŭstupić, stavić siabie pad udar. Taksama bajcy «Talibana» pačali sami ŭstupać u armiju. Zdaralisia vypadki, kali padčas trenirovak im davali zbroju, i jany stralali ŭ śpinu svaim instruktaram.
Druhaja prablema źviazana z polietničnaj karcinaj.
U Afhanistanie dahetul zachavalisia elemienty roda-plemiannoha ładu. Kali ŭ peŭnym vajskovym farmiravańni kamandzir budzie adnaho rodu, a padnačaleny — inšaha, na 80% upeŭniena, što jany nie buduć jamu padparadkoŭvacca.
Naprykład, va ŭjaŭleńni afhancaŭ puštuny — heta citulny etnas. Jany nikoli nie buduć ciarpieć kamandzira-tadžyka, uźbieka i asabliva chazarejca (adna z samych dyskryminavanych etničnych hrup Afhanistana). Ja zapytvała, jak amierykancy źbirajucca pieraadolvać prablemu roda-plemiannoha padziełu. Bo kali vy stvarajecie nacyjanalnyja siły, to sałdat nie pavinien być łajalnym svajoj etničnaj hrupie. Faktyčna mnie adkazali, što nie viedajuć.
Ale kali hetaje pytańnie nie vyrašyć, armija nikoli nie budzie nacyjanalnaj. Navat kali jaje buduć arhanizoŭvać nie amierykancy, a ruskija abo kitajcy.
Ja zaŭždy krytykavała amierykanskuju palityku i palityku NATA ŭ Afhanistanie. Ale treba hladzieć na situacyju ćviaroza: hetaja kraina nikomu nie pa zubach — tolki samim afhancam.
Situacyja z evakuacyjaj — vidavočny pravał i hańba
— Nakont amierykancaŭ. Jany musili evakujavać ludziej, jakija pavieryli im, pracavali ŭ ich ustanovach? Ci nie byli ich pavodziny svojeasablivaj zdradaj?
— Tak, jany musili zajmacca evakuacyjaj. Ekśpierty nazyvajuć ličbu, jak minimum, u 20 tysiač čałaviek, jakich treba było vyvieźci. Heta biezadkazny momant. Ale nie budziem zabyvacca, što amierykancy ŭkłali vielizarnuju kolkaść hrošaj. Jany mahli spadziavacca, što hetyja ludzi nie pabiahuć pry pieršym nabližeńni «Talibana».
Da taho ž, u historyi amal niama prykładaŭ, kali vialikija hrupy ludziej, jakich nie chacieli pakinuć vorahu, paśpiachova evakuavali. Adno z vyklučeńniaŭ — Dziunkierk, kali anhličanie ŭ 1940-m evakujavali svaich sałdat z Francyi, dzie tyja zmahalisia z nacystami.
Ale heta stała mahčymym, bo prostyja anhličanie sieli na svaje katary i papłyli. Ułasna brytanskich vajennych karabloŭ nie chapiła. Kali ŭ 1989-m sychodziŭ Saviecki Sajuz — naturalna, nie tak haniebna, jak ciapier amierykancy, ale taksama sychodziŭ, — ci adkazvaŭ jon za ludziej, jakija zastalisia ŭ krainie? Naturalna, nie. A chto kali-niebudź nios adkaznaść? Kali heta adbyvałasia?
Paralelaŭ možna pravodzić šmat. Chtości paraŭnoŭvaje z Sajhonam (havorka pra evakuacyja amierykancaŭ z Vjetnama — NN). Na moj pohlad, heta biessensoŭna.
Sioletnija padziei možna paraŭnać z 1979 hodam, kali iranski šach źbieh z krainy, zachapiŭšy zołata, žonak, ale pakinuŭ svaich prychilnikaŭ.
Ja nie apraŭdvaju administracyju Bajdena. Nie viedaju, jakija raźliki jana rabiła, kali praličvała chutkaść ruchu vojskaŭ «Talibana». Čamu jana dumała, što afhancy buduć supraciŭlacca.
Toje, što my ŭbačyli, — vidavočny pravał i hańba. Ale ničoha novaha niama. U hetaj prablemy nie było dobraha rašeńnia.
Inšaja sprava, što sioleta my mahli nazirać za hetymi padziejami ŭ pramym efiry.
«Ciapier taliby nie buduć rabić rezkich ruchaŭ»
— Taliby buduć pravodzić tuju ž palityku, što ŭ 90-ja?
— U lipieni 2021 hoda delehacyja talibaŭ pryjazdžała ŭ Maskvu, kab prezientavać svoj prajekt i abhruntavać ułasnyja pretenzii na ŭładu. Paśla analizu ich vystupleńniaŭ možna mierkavać, što jany zrabili dla siabie peŭnyja vysnovy.
Ciapier dla ich hałoŭnaja zadača — dabicca źniešniaha pryznańnia. Tamu jany naŭrad ci buduć pačynać z publičnych pakarańniaŭ na vulicach.
Kali hetym zaniacca, usio skončycca tak, jak u 2001-m, kali ŭ krainu ŭvajšli amierykancy.
Ale prablem šmat. Talibam treba dakazać śvietu, što ich palityka ŭ adnosinach da žančyn i žanočych pravoŭ nie zastałasia na ŭzroŭni 1990-ch. Niezrazumieła, što im rabić z pakaleńniem, jakoje vyrasła za apošnija 20 hadoŭ. Heta ŭ asnoŭnym haradskaja moładź, jakaja prajšła praz peŭnuju sistemu adukacyi i pa-inšamu bačyć svaju budučyniu.
Isnujuć prablemy i z etnasami. Z etničnaha punktu hledžańnia taliby — heta puštuny. Jany składajuć maksimum 40% nasielnictva Afhanistana. A jak być z astatnimi?
Zaraz «Taliban» nibyta zrabiŭ vysnovy ź niaŭdałaha vopytu 1990-ch hadoŭ i sprabuje damovicca ź inšymi etnasami. Naprykład, Iran budzie ŭvažliva sačyć, jak taliby staviacca da chazarejcaŭ (tyja, jak i irancy, źjaŭlajucca šyitami — NN). Kali praciahniecca raniejšaja palityka dyskryminacyi, to Iranu daviadziecca vykazvać svajo niezadavalnieńnie. Tadžykistan budzie ŭvažliva sačyć, jak žyvuć tadžyki (ich u Afhanistanie kala čverci nasielnictva).
Toje ž možna skazać i pra susiednija krainy, i pra inšyja vialikija dziaržavy, u kožnaj ź ich — svaje intaresy. Jany zacikaŭlenyja ŭ stabilizacyi Afhanistana, ale ŭ kožnaha jość svajo ŭjaŭleńnie, jak heta pavinna adbyvacca.
Tamu dumaju, što ciapier taliby nie buduć rabić rezkich ruchaŭ. Pakul usie ich zajavy nakiravanyja na supakajeńnie hramadstva i mižnarodnaj supolnaści. Naturalna, zaraz pačniecca kansiervatyŭny adkat nazad. Dziela hetaha taliby i pryjšli da ŭłady. Ich meta — budaŭnictva isłamskaj dziaržavy.
Ale kali jany nie buduć źmianiać hramadstva, ustupać u dyjałoh, intehravać va ŭładu ludziej, jakija nie padzialajuć ich pazicyi, kali nie buduć hnutkimi, Afhanistan znoŭ vybuchnie i paŭtorycca situacyja pačatku nulavych hadoŭ (naturalna, u inšym varyjancie i pry inšych abstavinach).
Nichto nie moža vyrašyć prablemu akramia samich afhancaŭ.
— Taliby 1990-ch asacyjavalisia z narkotykami i teraryzmam…
— Hetyja prablemy nikudy nie źnikli. Naturalna, taliby ździajśniali akty teraryzmu. Inakš jany by tak nie zapužali afhancaŭ, jakija kidali zbroju pry ich pieršym nabližeńni.
U svoj čas taliby abviaščali siabie nieprymirymymi baraćbitami z narkotykami.
Ale Afhanistan — nadzvyčaj biednaja kraina, jana nadta zaležyć ad ekspartu hierainu. Tamu pazbavicca ad hetaj krynicy prybytku budzie nadzvyčaj składana. Tym bolš, što dla talibaŭ chutčej za ŭsio heta była adna z asnoŭnych krynic finansavańnia.
Inšych likvidnych resursaŭ tam niama. Dakładniej, dla ich vykarystańnia treba isnavańnie cyvilizavanaj krainy z narmalnaj ekanomikaj i industryjaj, z pryznańniem z boku inšych dziaržaŭ.
«Taliban» vystupaje jak adzinaja palityčnaja arhanizacyja, ale ahułam ruch nie źjaŭlajecca adnarodnym. Isnujuć i radykalnyja hrupy. Pahladzim, što budzie dalej. Hałoŭnaje vyprabavańnie, jakoje staić pierad «Talibanam», — vyprabavańnie ŭładaj. Pakul ciažka skazać, ci zmohuć jany kančatkova zamacavacca ŭ krainie.
Vajna skončyłasia ci čakać novaj uspyški?
— Biaskoncy kanflikt, jaki idzie z 1970-ch, skončyŭsia ci heta budzie novy etap biaskoncaj vajny?
— Nie, jon nie skončyŭsia. Jon moža być zavieršany, kali taliby zdolejuć vybudavać bałans, znajści ŭnutrany emacyjny kansensus, jaki byŭ stračany ŭ 1970-ch, kali źvierhli Zachir-šacha, apošniaha karala Afhanistana.
Na maju dumku, znajści ich nie tak prosta. Ja b pakul pačakała z acenkami.
Ale ŭ mianie nie nadta dobraje pradčuvańnie. Kali mierkavać pa ideałahičnaj daktrynie talibaŭ, jana nie praduhledžvaje pošuk takoha bałansu, jaki padtrymlivała tradycyjnaja manarchija.
A značyć, isnuje vierahodnaść, što ŭ adkaz na hvałt źjaviacca hrupy supraciŭleńnia, chtości kamuści pačnie dapamahać, i my zmožam nazirać adnyja i tyja padziei pa trecim kole.
Brat udavy Zielcara: Kadebisty išli ŭ kvateru pa mianie6
Kamientary