«Ja taki vožyk u tumanie, jakoha raka sama niasie». Alaksandr Ždanovič — pra emihracyju, vajnu i viartańnie damoŭ
Akciora i viadučaha Alaksandra Ždanoviča bolšaść biełarusaŭ viedaje jak Malavanyča z «Kałychanki». Ale jahonaja tvorčaść značna hłybiej — jon pracavaŭ u teatry, na radyjo, zdymaŭsia ŭ kino, rabiŭ ułasnyja prajekty. U vieraśni 2020 hoda Ždanoviča zatrymlivali na maršach za svabodnyja vybary, a napačatku 2022 hoda zaprašali na dopyty ŭ DFR. U lutym hetaha hoda akcior źjechaŭ z Biełarusi. «Zierkało» pahutaryła z Alaksandram Ždanovičam pra emihracyju i žyćcio ŭ Tbilisi, nadzieju, vajnu va Ukrainie i hod biez teatra.
«Tbilisi pryhožy, ja žyvy, nie ŭ turmie»
— Ź jakimi pačućciami vy źjazdžali? Ci było składana pryniać takoje rašeńnie?
— Mnie lahčej, kali ciažej (śmiajecca). Samaje ciažkaje — heta vybar, sumniaješsia, ci pravilna ty zrabiŭ. A kali ŭžo zrazumieŭ, što ty albo źjazdžaješ, albo chutčej za ŭsio sadzišsia… Siadzieć hady ŭ maim uzroście (24 červienia Alaksandru Ždanoviču spoŭnicca 58 hadoŭ) nie vielmi chočacca. Pamiataju, jak raniej kazaŭ: a čamu ja pavinien źjazdžać, tut maje baćki pachavanyja? Ale kali pryciśnie — ničoha płanavać niemahčyma.
Abstaviny adjezdu byli davoli napružanyja. Ja davoli emacyjny, mahu panikavać, a tut navat ździviŭsia sabie — stan byŭ davoli spakojny. U mianie było kala tydnia, kab sabracca. Ja źjeździŭ na mahiłki baćkoŭ i žonki — razumieŭ, što źjazdžaju nadoŭha.
— Vy dumali, što možacie nie viarnucca?
— Zrazumieła, što nie dumać pra heta niemahčyma. Ale z druhoha boku, kali na hetym zasiarodžvacca — možna zvarjaciecć. U hetym sensie ja taki vožyk u tumanie, jakoha raka sama niasie. Ciapier jana pryniesła mianie ŭ Tbilisi. Pahladzim, što budzie dalej.
Dakładnych terminaŭ u mianie niama. Navat kali ŭ 2020 hodzie ŭsie pytalisia: «Praz kolki pieramoha?» — ja ździŭlaŭsia naiŭnaści adkazaŭ: praź miesiac, da novaha hodu. Nie chaču nikoha pazbaŭlać nadziei svaimi adčuvańniami, bo jana pavinna być na pieršym miescy. Ale jak kazali stoiki: rychtujsia da horšaha, spadziavajsia na lepšaje.
— A jak vam žyviecca ŭ Hruzii? Ci składana było adaptavacca?
— Pieršyja niekalki dzion tut byli pad znakam svabody: Tbilisi pryhožy, ja žyvy, nie ŭ turmie. Uvohule ja płanavaŭ pierajechać u Polšču, ale pakul rabiŭ humanitarnuju vizu, źjavilisia suviazi, prajekty. A potym adno, druhoje, roznyja pierśpiektyvy. Hublać heta ja paličyŭ niapravilnym. Da taho ž, hruziny — mientalna vielmi blizki narod: mnie padabajecca ichniaja adkrytaść, ščyraść. Jany žyvyja.
Darečy, hetaha mnie nie chapaje ŭ rodnym Minsku. Moža praz uładu, a moža i praz našuju mientalnaść horad byŭ chaładnavata-dystylavana čystym. Tbilisi nie nazavieš čystym horadam (śmiajecca), ale pry hetym jość adčuvańnie pryhažości i žyćcia.
— U Biełarusi ŭ vas była kvatera, ułasny dom, tryvałaje žyćcio. A ciapier treba budavać pobyt nanoŭ, zdymać kvateru…
— Viadoma, moładzi lahčej źmianiać štości i płanavać, čym mnie. Ale ja nie typovy čałaviek svajho ŭzrostu. Mnie zdajecca, ja zachavaŭ u sabie asablivaje ŭsprymańnie suśvietu, unutry mianie žyvie dzicia. Mnie cikava, navat u takich hadach, niešta pamianiać. My ciapier žyviom udvaich sa znajemym biełarusam — tak, treba pryciracca adzin da adnaho, ale ŭsio narmalna.
— Pakul vy zastanieciesia ŭ Hruzii?
— Tak, bo tut jość užo niejkija abaviazki: pačali rabić teatralnuju dziciačuju škołu, ahučvajem filmy dla Warner Brothers, batlejka, tydzień biełaruskaj kultury. Chaču źjeździć u Polšču, pabačycca ź siabrami, ale žyć pakul budu tut.
«Mientalitet, jaki my nazirali ŭ siaredzinie 90-ch, źmianiŭsia»
— Vy časta chodzicie na akcyi dyjaspary ŭ Hruzii. Jakaja tam atmaśfiera? I ci paznajuć vas biełarusy?
— Paznajuć, jašče jak! Asabliva ŭ Batumi, tam uvohule na kožnym kroku vitalisia, dziakavali. I ŭ Tbilisi taksama. U akcyjach udzielčaju. Mianie tolki trochi zasmučaje, kali ŭźnikajuć niejkija ciorki praz movu, chto na jakoj razmaŭlaje. Ale heta nie asnoŭnaje — zrazumieła, jość padtrymka, jość salidarnaść. Chaciełasia b, kab bolš ludziej vychodziła na akcyi, bo ŭ Tbilisi biełarusaŭ šmat.
— A čamu vam važna prychodzić na hetyja akcyi?
— Nu jak čamu? A čamu vychodzili na akcyi ŭ 2020 hodzie? Voś jak skažu: dniami prajšoŭ fiestyval intelektualnaj litaratury, pryjazdžaŭ Uładzimir Niaklajeŭ. I adna z našych aktyvistak zapytała ŭ jaho: «Jaki sens pravodzić takija akcyi za miažoj?» Jon adkazaŭ vielmi dobra: «A jak inakš?»
My pavinny padtrymlivać biełarusaŭ u krainie, sustrakacca nie tolki na paetyčnych viečarynach — biezumoŭna, kulturnaja suviaź važnaja, ale praz akcyi možna źviarnuć na nas uvahu miascovych.
Dy navat pakryčać «Žyvie Biełaruś»! Kali ja pryjšoŭ na pieršuju akcyju, uvohule dziŭna było: ludzi prosta tak na vulicy kryčać łozunhi, jakija zrabili ciabie tym, chto ty jość.
— Vy raniej kazali, što da 2020 hoda nie vielmi cikavilisia palitykaj. Ci nie škadujecie, što nie vykazvalisia da hetaha času?
— Biezumoŭna,
pačućcie viny było adnym z ruchavikoŭ. Bo treba było raniej zaŭvažać niejkija rečy. Jak było napisana na adnym płakacie na maršy «Trusosť otcov — rabstvo dietiej».
I ja razumieju, što niejkaja bajaźlivaść była. Ale sam siabie apraŭdvaŭ: nie było takoj mahutnaj padtrymki źnizu, popytu na pieramieny, na praŭdu, zakonnaść. Bolšaść była zadavolenaja tym, što adbyvałasia.
Ale 2020 hod raspluščyŭ vočy. Nie adrazu, heta było balučaje asensavańnie. I kali pahladzieć na mianie, možna skazać: «O, jon maŭčaŭ 25 hadoŭ, a ciapier!» Ale heta niapraŭda — mnie nikoli nie padabałasia hetaja ŭłada, ja prosta ličyŭ, što vychady na vulicu nie pryviaduć da vyniku. A ŭ 2020 hodzie tak nie chaciełasia i dumać: jak žyć dalej paśla Akreścina, paśla takoj žudasnaj chłuśni?
Ciapier hramadstva inšaje. Biełaruski mientalitet, jaki my nazirali ŭ siaredzinie 90-ch, kali vybrali postsavieckija simvały i pajšli za čałaviekam z vusami, źmianiŭsia.
Syšło z žyćcia pakaleńnie, jakoje išło karaniami ŭ Saviecki Sajuz. Vyrasła novaje, jakoje maje adukacyju i mahčymaść padarožničać, źjaviŭsia siaredni kłas. Z tych 16 ludziej, jakija siadzieli sa mnoj u Žodzina, bolšaść mieła svaju spravu. I voś hetyja ludzi patrabujuć pavahi da sabie. A kali ich nie pavažajuć — jany reahujuć takim čynam.
— Vy časta kazali, što, niahledziačy na pracu ŭ «Kałychancy» i inšych biełaruskamoŭnych prahramach, sami razmaŭlali pa-rusku. Ale ciapier pierajšli na biełaruskuju. Čamu?
— Žadańnie razmaŭlać pa-biełarusku było jašče napačatku 90-ch, ale nie nadta vialikaje. Ja tady ličyŭ, što razmaŭlaju «koriavo» — dyk lepiej udakładniać svaju ruskuju, kab nie być biełaj varonaj. Chacia na radyjo i na telebačańni šmat pracavaŭ na biełaruskaj movie, ale zvyčki razmaŭlać na joj u paŭsiadzionaści nie było. I tolki ŭ 2021-m ja pačaŭ.
Dziŭny paradoks: znachodziačysia fizična ŭ Biełarusi, ja nikoli nie mieŭ biełaruskamoŭnaha asiarodździa. I kali ŭ kramie havaryŭ pa-biełarusku, mnie amal zaŭsiody adkazvali pa-rusku. A tut, za tysiačy kiłamietraŭ ad Biełarusi, vialikaja kolkaść tych, chto razmaŭlaje pa-biełarusku.
«Mianie tresła potym niekalki dzion»
— Kali pačałasia vajna, vy ŭžo byli ŭ Tbilisi. Jak vy ŭspryniali hetuju navinu, kali pahladzieli ŭ telefon — a tam pra toje, što bambiać Ukrainu?
— Heta byŭ čaćviorty ci piaty dzień tut.
Ja pračnuŭsia rana, jak zaŭždy ruka paciahnułasia da navinaŭ — i ź pieršaj siekundy zrazumieŭ, što adbyłosia. Bo treba być naiŭnym čałaviekam, kab nie zrazumieć, što da hetaha rychtavali šmat hadoŭ. Pieršaja asacyjacyja: «Kijev bombili, nam objavili, čto načałasia vojna». Paraleli prosta žachlivyja.
Mianie tresła potym niekalki dzion. Zaraz stała spakajniej, bo čałaviek tak stvorany: kab zachavać svaju psichiku, pavinny być niejkija bufiery. Ale 24 lutaha padzialiła historyju, i maju taksama, na «da» i «paśla». Bo heta nie prosta vajna pamiž pucinskaj Rasijaj i Ukrainaj. Ja baču, što nas rychtujuć i dalej, da niečaha bolš maštabnaha.
— A voś rakiety ź Biełarusi — jak vy heta ŭsprymajecie?
— Nu jak?.. Ja adčuvaju bol za svaju krainu. Bo pačućcie viny — ja hetaha nie adčuvaju. Moža, heta drenna… Ale ja nie viedaju, u čym maja vina?! Kali hetaja ŭłada, jakaja vymusiła mianie źjechać, heta tvoryć. Što mahu — rablu. Ja vykazvajusia ŭ sacsietkach — i mnie prylataje šmat kamientaroŭ z abrazami, navat ad ludziej, ad jakich ja hetaha nie čakaŭ.
Mnie tolki vielmi niepryjemna, što ŭłada robić takoje, a pra jaje kažuć «Biełaruś». Heta nie Biełaruś, heta Biełoruśsija, jakuju jany budujuć užo 25 hadoŭ. Heta nie taja kraina, jakuju ja chaču bačyć.
— Ci vy ŭjaŭlajecie, kali zmožacie viarnucca dadomu, čakajecie toj momant?
— Vielmi časta my nie atrymlivajem taho, čaho čakajem, i praz heta adčuvajem rasčaravańnie.
Viartajučysia da stoikaŭ, i navat da pravasłaŭnaj fiłasofii žyćcia: my nie viedajem, što budzie. I nichto nie viedaje. Kažuć: kali chočaš naśmiašyć boha, raspaviadzi jamu pra svaje płany. Tamu treba rabić, što možaš — i niešta budzie.
— To bok płanaŭ u vas niama, ale nadzieja i spadziavańnie na toje, što Biełaruś my jašče pabačym, jość?
— Viadoma! (paśmichajecca) Heta dakładna. Asabliva maładyja, vam jašče budavać ŭsio heta. Moža jašče navat rasčarujeciesia, kali hetaja ŭłada sydzie, a pryjdzie nie toje, čaho my ŭsie čakali. Heta ž žyćcio, zaŭsiody pošuk, šlach, praces. Nie moža być takoha, kab ty namalavaŭ, i ŭsio mienavita tak pavinna być.
«Paśla žniŭnia 2020 hodu ja nie mahu malavać»
— Kali kazać pra žyćciovy šlach, chaciełasia b zhadać vaš sychod z Dramatyčnaha teatra imia Horkaha. Nakolki vam zaraz nie chapaje hetaj pracy?
— Ja 36 hadoŭ prapracavaŭ u teatry, i heta vialikaja častka majho žyćcia, majoj tvorčaści. Ale maja dziejnaść nikoli nie zamykałasia tolki na hetym. Napeŭna, ja nie adnošusia da toj katehoryi akcioraŭ, dla jakich albo teatr, albo śmierć.
Voś užo prajšoŭ hod, jak ja nie vychodziŭ na kłasičnuju scenu. Kaniečnie, škaduju. Ale tut jość ruski teatr imia Hrybajedava — i voś ja pachadziŭ vakoł, ale niešta mianie strymlivaje ad pracy tam.
— A vy ciapier malujecie?
— Hety praces zaŭsiody davaŭ mnie štości, što nie davaŭ ni teatr, ni inšaja dziejnaść. Jon natchniaŭ, zasiarodžvaŭ na čymści svaim, indyvidualnym. Ale paśla žniŭnia 2020 hoda ja nie mahu malavać.
Adnojčy tolki ŭziaŭ pendźlik — ja zamoviŭ batlejku i lalek dla čarhovaha prajektu, i sam rabiŭ ekskizy. I znoŭ adčuŭ, što malavańnie — navat prosta ŭzory, a nie piejzažy, jak raniej — vyklikaje asablivyja pačućci.
Darečy, my budziem praciahvać raźvićcio dziciačaha Youtybe-kanała «Bejbus». I adzin z mahčymych kirunkaŭ — prajekt, u jakim Malavanyč pryjazdžaje ŭ cikavaje miesca, maluje i raskazvaje pra jaho. Hetaja ideja mnie spadabałasia, bo heta mahčymaść viarnucca da karcin.
— Vy skazali pra vobraz Malavanyča. To bok i praz stolki hod jon zastajecca z vami?
— Na paetyčnych viečarynach u Hruzii ja žartuju: voś ja tut dźvie hadziny čytaju surjeznyja vieršy, a nasamreč ludzi pryjšli pahladzieć na Malavanyča. I heta cikavaja historyja. Ja kala 19 hadoŭ vioŭ hetuju prahramu, i vielmi časta chacieŭ syści — mnie padavałasia, što Malavanyč nie vielmi spryjaje majmu prafiesijnamu raźvićciu. Chutčej za ŭsio, jano tak i było. Ale chto b viedaŭ taho Alaksandra Ždanoviča, kali b nie hety Malavanyč? Hety vobraz macniejšy za mianie, i niachaj jon žyvie. Tamu, viadoma, ja Malavanyč.
Kamientary