Maršrut dla niezabyŭnych vychadnych. Na Naračy vy ŭsie byvali. A pahladzicie, što možna pabačyć vakoł Błakitnych azior
Budsłaŭ—Kryvičy—Kniahinin—Haradzišča—Noviki—Pilkaŭščyna—Kruci—Miadzieł. Hetaj darohaj možna prajechać za adzin dzień, a druhi addać vadzie i lesu. My praviaziom vas darohami Maksima Tanka, Michasia Čarniaŭskaha, Mikoły Paškieviča, Andreja Skurko.
Źjazdžajecie ź minskaj kalcavoj u rajonie Navinak — i daroha viadzie vas na Miadzieł («Miadzieła», kažuć miascovyja). Tradycyjna toj rehijon ličycca krajem azior i sosien, ale jechać da ich pryjdziecca praź ciomnyja mšystyja jałovyja lasy, asušanyja bałoty. Jany niby simvał hetych miaścin — kolki zahadak, zabytych žyćciovych historyj chavaje hety moch i torf…
Darohaj
Pa darozie možna pabačyć pareštki siadziby Łukaviec (źleva ad trasy) — razburanyja haspadarčyja pabudovy XIX stahodździa i simpatyčnaja abnoŭlenaja kaplička stajać na pahorku, dzie až z XVI stahodździa žyŭ rod Pacaŭ — adzin z najbujniejšych u Vialikim Kniastvie.
Nie dajazdžajučy da miastečka Ilja sprava ad darohi na poli, abkružanym lesam — dub i lipa, jakija amal zraślisia. Na ich pabačycie z sotniu par abutku. Nieviadoma chto zapačatkavaŭ tradycyju dla ździajśnieńnia žadańnia zakidać paru abutku na hetyja drevy. Aktyŭna padtrymlivajuć jaje navučency Iljanskaha zaatechničnaha kaledža. Ale nie tolki: davodziłasia bačyć, jak ludzi pakidajuć na ŭzbočynie mašynu i z paraj krasovak u rukach pierasiakajuć pole.
Pierad samaj Iljaj jość pavarot naprava, na viosku Uładyki. Tut adbyŭsia adzin z najbujniejšych bajoŭ paŭstancaŭ 1863—1864 hadoŭ. U samoj Ilji vas sustrenie vieličny niearamanski kaścioł Serca Isusa 1909 hoda pabudovy. A adrazu za Iljaj — Abadoŭcy z reštkami siadziby Bahdanovičaŭ XIX stahodździa (da słavutaha paeta ŭłaśniki dačynieńnia nie majuć). Tut i vinakurnia, i syravarnia, i kuźnia, i aranžareja, i sažałki, i flihieli, jakija ciapier stali žyłymi damami, i reštki siadzibnaha doma dy ŭračystaja nieahatyčnaja kaplica-pachavalnia ź viežačkami.
Na pierajezd ź Vilejskaha rajona ŭ Miadzielski vas błasłavić baročny kaścioł u Kaścianievičach, uźviedzieny jezuitami ŭ 1763 hodzie.
Budsłaŭ
Pačynać znajomstva ź Miadzielščynaj dobra z Budsłava — duchoŭnaj daminanty hetych miaścin. Toje, što ŭ Anhlii adbyvałasia ŭ CHI—CHII stahodździach, u nas adbyłosia ŭ XVI-m: karol Alaksandr addaŭ manacham-biernardyncam kavałak dzikaj puščy. Ciapier tam nacyjanalny sanktuaryj.
Kaścioł sustrakaje vas za kiłamietry ad miastečka, adkul by vy ni padjazdžali. Jak i dźvieście hadoŭ tamu, jaho vielič vyklikaje niamoje zachapleńnie. Heta vilenskaje baroka nieviadomaha architektara, ale nie kłasičnaje: kali zvyčajna dvuchviežavyja chramy taho času imknucca ŭ nieba, dyk budsłaŭski chram ćviorda staić na ziamli. Mahčyma, heta navat samy šyroki kaścioł Biełarusi.
Jak i dźvieście hadoŭ tamu, jaho vielič vyklikaje niamoje zachapleńnie. Heta vilenskaje baroka nieviadomaha architektara, ale nie kłasičnaje: kali zvyčajna dvuchviežavyja chramy taho času imknucca ŭ nieba, dyk budsłaŭski chram ćviorda staić na ziamli. Mahčyma, heta navat samy šyroki kaścioł Biełarusi
Sučasny budsłaŭski kaścioł pabudavany ŭ kancy XVIII stahodździa, ale ŭ im źbiarohsia stary, až z 1649 hoda, draŭlany ałtar. Čorna-załaty, afarboŭka jaho imituje afrykanskaje ebienavaje (čornaje) dreva. Ałtar natchniony italjanskaj iluzornaj pierśpiektyvaj: padajecca, što jon sychodzić hłyboka ŭ ścianu, a nasamreč nie bolš jak na mietr — prosta pamiery jaho elemientaŭ čym bližejšyja da centra, tym bolš źmianšajucca — heta i stvaraje taki efiekt.
Astatnija ałtary ŭ kaściole nie mienš efiektnyja. Heta ałtary-freski, stvoranyja ŭ styli trompe-l'oeuil, tramploj, — «padman zroku». Fizična ich nie isnuje — usie jany malavanyja. Ale vyhladajuć jak całkam realnyja, i časam nohi sami viaduć padyści i pamacać ścienku, kab pierakanacca ŭ aptyčnaj iluzii. Taki styl fresak jašče nazyvajuć «pampiejskim», upieršyniu jaho stali vykarystoŭvać tamtejšyja mastaki niezadoŭha da vyviaržeńnia Viezuvija, piša restaŭratar Ihar Surmačeŭski. Kali Pampiei stali raskopvać, moda na takoje mastactva raspaŭsiudziłasia pa Italii, nieŭzabavie dajšła i da nas.
Budsłaŭskija ałtary z vykarystańniem aptyčnaj hulni ŭvasobiŭ minčuk Kazimir Antašeŭski, jon ža aŭtar rośpisaŭ u kafiedralnym kaściole Minska i ŭ łučajskim kaściole śviatoha Tadevuša. Unikalnaść budsłaŭskich fresak — jany nikoli nie restaŭravalisia. My možam bačyć ich takimi ž, jakimi jany ŭražvali 200 hadoŭ tamu sialan z navakolnych viosak. Takimi, jakimi bačyli ich tutejšyja manachi-biernardzincy, pierad tym jak dałučylisia da paŭstańnia 1863 hoda…
Budsłaŭskaja bazilika ŭ čas pažaru 2021 hoda
Budsłaŭski kaścioł, razam z hrodzienskaj i pinskaj katedrami, atrymaŭ ad Vatykana status małoj baziliki. Jon nadajecca chramam z asablivaj historyjaj i tradycyjami.
Abaviazkova naviedajcie Budsłaŭ u čas Budsłaŭskaha festu, jaki ciapier pravodziać u pieršyja piatnicu i subotu lipienia. Ikona Maci Božaj Budsłaŭskaj źbiraje pilihrymaŭ z usioj Biełarusi, a kulminacyja śviata — abychod płoščy pierad kaściołam sa śviečkami — padoryć niezabyŭnyja ŭražańni. Budsłaŭski fest uvachodzić u śpis niemateryjalnaj kulturnaj spadčyny čałaviectva JUNIESKA.
1 maja 2021 hoda ŭ kaściole zdaryŭsia pažar — zhareŭ dach, abhareli sklapieńni. Heta byŭ naš Notr-Dam. Ludzi pa ŭsioj Biełarusi ŭ toj dzień sačyli za navinami ź Miadzielščyny. I jak tolki kaścioł paprasiŭ pra dapamohu, adhuknulisia.
1 maja 2021 hoda ŭ kaściole zdaryŭsia pažar — zhareŭ dach, abhareli sklapieńni. Heta byŭ naš Notr-Dam
1 130 160 rubloŭ — stolki ludzi sabrali na adnaŭleńnie kaścioła ŭ Budsłavie. Na Novy hod u chramie adnavilisia nabaženstvy. Ciapier kaścioł znoŭ adkryty dla ludziej. Jaho možna naviedać va ŭsie dni, akramia paniadziełka z 10.00 da 17.00. Śviatyja Imšy ŭ budni ŭ 18.00, pa subotach i niadzielach a 12.00.
Kryvičy
Idučy ci jedučy hałoŭnaj kryvickaj vulicaj 17 vieraśnia, jakaja ciahniecca niekalki kiłamietraŭ uzdoŭž raki Servač, možna ŭjaŭlać, jak pad asfaltam, nibyta niabačnyja reki, płyvuć vulicy XVII stahodździa. Ad carkvy da centra — Daniušaŭskaja, ad centra da kaścioła — Kuranieckaja, a kali na centralnaj płoščy paviarnuć na vulicu Marksa, apyniešsia nad Miadzielskaj.
Idučy pa miastečku maršrutami, jakim 400 hod, cikava zaŭvažać ślady roznych epoch i kultur. Urosłaja amal pa vokny ŭ asfaltavy chodnik chatka pobač z novaj kramkaj ź mietałaprofilu; zakinuty handlovy centr, jaki z pompaj adčyniali ŭ 1985-m, pobač z adnoŭlenaj carkvoj, jakaja tady była składam; dalej — restaran u budynku byłoj palikliniki, što jašče daŭniej byŭ rajkamam partyi…
Pamiežnaść Kryvičoŭ pačynajecca ŭžo z samoj ich nazvy, jakaja mahła paznačać miesca sutyknieńnia ekspansiŭnych kryvičoŭ-pałačanaŭ z bałckim moram. Pra tyja pradaŭnija časy siońnia mohuć raskazać chiba tolki łandšafty. Kryvičy stajać na vysokim levym bierazie Servačy — nibyta na ŭźniatym nad rakoj płato, roŭnyja adchony jakoha dzie-nidzie padajucca rukatvornymi.
Pieršaja ž dakumientalnaja fiksacyja adnosicca da časoŭ junactva karala Kazimira Jahiełončyka. Dva miascovyja pravadyry (ci jakim ich nazvać słovam?), jakija mieli jašče dachryścijanskija imiony, ale ŭžo vyrašali sprečki ŭ sudzie, vyznačali, kamu naležali babrovyja honi, a śviedkami brali «ludziej-kryvičanaŭ».
«Do rievolucii Kriviči byli miestom, zabytym bohom i lud́mi», — zapomniłasia fraza z alboma ŭ školnym kabiniecie historyi — adzinaj na kaniec 1980-ch celnaj «pracy», pryśviečanaj minułamu miastečka. Hetaja nakinutaja «zabytaść» dahetul mnohim zaminaje bačyć panaramna i historyju krainy, i toj kłastar, jaki zajmaje ŭ hetaj «vialikaj historyi» minułaje tvajoj rodnaj miaściny. Bieź jakoj taja vialikaja histaryčnaja panarama budzie niapoŭnaj.
Historyk Mikoła Vołkaŭ, jaki apošnim časam zaniaŭsia daśledavańniem staražytnych daroh, vyśvietliŭ, što Kryvičy stajać na daŭnim šlachu z Połacka na Vilniu. Hetaja lohkadastupnaść mieła i svaje minusy: Kryvičy rabavali ciaham piakielnaha XVII stahodździa i maskoŭcy, i šviedy, dyj «svaja» tatarskaja charuhva jaho karaleŭskaj mości Jana Kazimira Vazy adznačyłasia.
Ź inšaha boku, łahistyčnaja zručnaść pryvablivała inviestycyi. Kupiŭšy Kryvičy, hietman Januš Kiška zbudavaŭ tut siadzibu i fundavaŭ carkvu. Siudy ŭ hości da staroha hietmana zajazdžaŭ słavuty Januš Radzivił — zachavalisia listy, pisanyja im u Kryvičach.
A hałoŭnym stratehičnym resursam kryvickaj siadziby było siena. Apisańniu jaho zboru i zachavańnia adviedziena niamała miesca ŭ invientarach majontka. Tych invientaroŭ ad XVII stahodździa zachavałasia dva. Pieršy śviedčyć, što siadzibny dom stajaŭ u centry miastečka — dzieści na miescy ciapierašniaj kramy «Rodny kut» na spusku da mosta praz Servač. Praz 50 hadoŭ jon fiksujecca ŭžo za miežami miastečka. Vidać, tam, dzie i da siońnia zachavalisia reštki šlachieckaj siadziby XIX stahodździa.
Siońniašniaja kryvickaja pravasłaŭnaja carkva taksama ŭžo nie Kiškavych časoŭ. Taja, draŭlanaja, prastajała 300 hadoŭ, paśla na jaje miescy zmuravali novuju, u honar admieny pryhonnaha prava. Prodki ŭmieli vybirać miescy dla bažnic: carkva vysoka ŭźniesienaja nad pryrečnym popłavam. Adrazu za joju Servač robić ciapier piatlu, padmyvajučy staražytnyja mohiłki.
Kaścioł u Kryvičach źjaviŭsia na paŭtara stahodździa paźniej. Pra heta niečakana možna daviedacca ŭ Mastackim muziei, razhladajučy partret Andreja Ukolskaha. Toje, što jon fundavaŭ kryvicki kaścioł, napisana prosta na partrecie. Naturalna, aśviečany chram byŭ u honar Śviatoha Andreja.
Ci to strohaja pryhažość jaho architektury, ci to inšyja mierkavańni paspryjali tamu, što padčas likvidacyi Unii niekalki socień, to-bok bolšaść, kryvickich unijataŭ pierajšli ŭ ryma-katalictva, a nie ŭ pravasłaŭje. Mocnaja katalickaja hramada Kryvičoŭ adstajała svoj chram u 1960-ja, nie daŭšy jaho zakryć u časy chruščoŭskaj antyrelihijnaj kampanii.
Carkvu ž tady, papiarednie skinuŭšy kryžy i zvany, pieratvaryli ŭ skład. Hrošy na jaje adnaŭleńnie ŭ pačatku 90-ch taksama masava zdavali kataliki — takaja typovaja dla Biełarusi pavaha da inšaviercaŭ.
U kaściole možna pabačyć miemaryjalnyja tablicy kolišnim ułaśnikam Kryvičoŭ — Chodźkam. Hety šlachiecki rod daŭ biełaruskaj historyi fiłamataŭ, piśmieńnikaŭ, paŭstancaŭ, daśledčykaŭ, vyhnańnikaŭ. Letaś kala Doma kultury, darečy, adkryli kamień ź miemaryjalnaj tablicaj pa adnym z Chodźkaŭ. Vypadkova ci nie, jon adziny z usich, chto čysta vypadkova apynuŭsia ŭbaku ad uzrušeńniaŭ burlivaha XIX stahodździa.
Siadzibny dom na hłybačeznych padmurkach Chodźkavych časoŭ zachavaŭsia dahetul. Jon staić na «Chutary» — uskrajku Kryvičoŭ pry vyjeździe na Budsłaŭ. U tym domie, padzielenym na piać kvater, paščaściła pražyć pieršyja hady žyćcia redaktaru «Našaj Nivy» Andreju Skurko. U pačatku 1980-ch jašče vyraźniej čytalisia abrysy kolišniaj siadziby: vieličnyja klanovyja i tapolevyja alei, zaraśniki akacyj, haspadarčyja budynki, źniesienyja ciapier abo pieratvoranyja ŭ ruiny.
Paśla Druhoj suśvietnaj vajny tut, u byłym siadzibnym domie, mieściłasia tubierkuloznaja balnica. Napaminam pra čas, kali hetaje miesca było nasyčana bolem i trahiedyjami, zastavaŭsia «balničny sad» za domam — ciapier jon amal uvieś zabudavany.
Pa styli zabudovy toj ci inšaj vulicy možna mierkavać pra čas jaje ŭźniknieńnia. U centry jość chatki mikałajeŭskich časoŭ. Miž centram i rečkaj Kutlankaj — elemienty polskaj mižvajennaj administracyjnaj zabudovy: dvuchpaviarchovy palicejski pastarunak, ambułatoryja ź vialikimi voknami, dom dyrektara škoły z draŭlanaj kałonaj. A zusim pobač ź im — zakinuty budynak pieršaha ŭ miastečku pryvatnaha mahazina 1990-ch — ź viežaj i cahlanym płotam u styli italjanskaj fartyfikacyjnaj architektury.
Ciapier, darečy, niekalki kramaŭ u Kryvičach i vakolicach trymajuć dzieci deputata Viarchoŭnaha Savieta CHII sklikańnia Uładzimira Stankieviča, jaki byŭ rodam adsiul (hałasavaŭ za niezaležnaść i dałučyŭsia da Narodnaha Frontu toj deputat-milicyjant). Adzin sa Stankievičaŭ-małodšych adčyniŭ restaran u budynku byłoj palikliniki.
Toje, što jon dekaravany siarpami i mołatami, nie maje ździŭlać. Jak i toje, što praz darohu nasuprać staić roŭna taki samy cahlany dvuchpaviarchovik. Balnicaj i paliklinikaj jany stali paśla ŭzbujnieńnia rajonaŭ. A da taho byli rajkamam i rajvykankamam.
Tak, Kryvičy byli rajonam. I toje, što daviałosia padparadkavacca Miadziełu, jaki nie mieŭ ni čyhunki, ni miascovaj pramysłovaści, ni mikraelektrastancyi na rečcy Nakvie, skrebła dušu kryvičanaŭ.
«Maksim Tank, Siarhiej Prytycki
Prapili rajon Kryvicki»,
— takaja była prypieŭka.
Pa darozie ad Doma kultury, dzie ŭ kancy 80-ch, niby ŭ Staražytnaj Hrecyi, prachodzili spabornictvy charoŭ pracoŭnych kalektyvaŭ, da Chodźkavaj siadziby paślavajennyja šalavanyja chaty paśladoŭna źmianiajucca typavoj šera-cahielnaj zabudovaj 60-ch, paśla bieła-silikatnymi damami pačatku 80-ch, farmalnymi pošukami 90-ch i sučasnymi katedžami.
Kryvičam pašancavała, jany nie byli spalenyja ŭ časie vojnaŭ XX stahodździa. Choć raźvićcio i było padarvanaje pazbaŭleńniem rajonnaha statusu, miastečka jašče niejki čas praciahvała raści. Ale ŭžo sa źmienienym etničnym składam i atmaśfieraj. Niekalki socień nasielnikaŭ zachavanych dahetul davajennych damkoŭ pa kolišniaj Miadzielskaj i inšych centralnych vulicach byli źniščanyja ŭ Kryvickim hieta. Jany lažać na starych jaŭrejskich mohiłkach za Servačču, źleva ad darohi na Daŭhinaŭ, jak jechać ad centralnaj płoščy.
Ad jaŭrejskaj supolnaści Kryvičoŭ — jak i Daŭhinava, Miadzieła, Śviry — zastalisia ličanyja adzinki. Staražyły pamiatajuć staroha narychtoŭščyka Mišu Hlejziera. Kala jaho sialiby lažała hara žaleznaha łamačča — nadzvyčaj pryvabny dla dziaciej abjekt. U centry žyŭ Mulka (Samuił) Kac, dzieci jakoha paśla adčynili restaran «Biełaruś» na Brajtanie. Vialikaja siamja Šnejdaraŭ, Šud, jaki ličyŭsia niefarmalnym lidaram miascovaj jaŭrejskaj hramady, dy Chona, jaki pradavaŭ kanctavary, — voś, badaj, i ŭsio.
Rasčynilisia siarod inšych, prychavaŭšy svaju admietnaść, i kryvickija tatary — Asanovičy, Adamovičy, Abramovičy, Kučynskija i Jacyny.
Vialikaj padziejaj, jakaja mocna adbiłasia na losie miastečka ŭ apošnija dziesiacihodździ, stała pieraprafilavańnie škoły-internata ŭ papraŭčuju ŭstanovu dla niepaŭnaletnich — heta stvaryła dadatkovyja pracoŭnyja miescy, choć i nadało złaviesnaści abličču Kryvičoŭ. Jašče adna pavarotnaja padzieja adbyvajecca prosta zaraz: u Kryvičy narešcie viaduć haz. Jakimi buduć Kryvičy, inšyja miastečki, Biełaruś praz sto-dźvieście hadoŭ?
Hieahrafičnyja aryjenciry źmianiajucca, mahistralnyja trasy ssoŭvajucca, płyvie dalej Servač, ustaŭlenaja pálami starych mastoŭ — niby raka času.
Kniahinin
Jon uźnik jak vialikaja vioska paśla źjaŭleńnia čyhunki i stancyi. Na starejšych kartach heta raskidanyja chutary, falvarki dy paru vułak kala staroj unijackaj carkvy. U Pieršuju suśvietnuju ŭ Kniahininie byŭ špital — tut jość brackaja mahiła zahinułych u Naračanskuju apieracyju. Heta vielizarnaja jama ad sparachniełych ciełaŭ — na mohiłkach u centry miastečka.
Niepadalok carkva, pabudavanaja jašče za ŭnijackim časam. U ciapierašnim budynku, abkładzienym sajdynham, ścipłaja architektura ŭnijackich cerkavak ledź uhadvajecca. Ad starych časoŭ zachavałasia chiba tolki staroje akienca sa staradaŭniaha, toŭstaha, ručnoj vytvorčaści škła (na paŭnočnaj ścianie ŭ rajonie ałtara).
A jašče Kniahinin — heta radzima šmathadovaha redaktara «Źviazdy» časoŭ, kali jana mieła tyraž 200 tysiač asobnikaŭ, Uładzimira Narkieviča.
Haradzišča
Jedučy z Kniahinina ŭ bok Miadzieła, niemahčyma abminuć haradzišča pry adnajmiennaj vioscy. Jano niby samo spyniaje vas na trasie, a potym vydaje maŭklivy dazvoł praciahvać vandroŭku. Hetaje haradzišča ź ledavikovaha ŭzhorka sfarmiravali bałckija plamiony jašče da našaj ery i žyli na hetym miescy kala tysiačy hadoŭ.
A zbočyć z trasy ŭ viosku, dzie žyvuć naščadki bałtaŭ, varta dziela raskošnaj brukavanki. Bruk — biełaruskaja razynka, naša charastvo. Rymskija darohi dahetul pakazvajuć turystam ad Brytanii da Izraila: pa ich ruchalisia vojski, handlary, kurjery z poštaj i zahadami impieratara, jany byli arteryjami, pa jakich biehła kroŭ dziaržavy, jadnajučy razroźnienyja pravincyi ŭ adziny arhanizm. Toje ž było i ŭ nas, i brukavanyja trakty, choć i paźniejšych časoŭ, zachavalisia šmat dzie na našaj ziamli. Akramia Haradzišča, u hetych miaścinach brukavanku možna ŭbačyć u vioskach Starynki, Andrejki, Vuzła, Mikolcy, Kruci.
«Ad kožnaha paroha da Vilni daroha», kažuć tut. Bruk idzie da kanca vioski, mima mohiłak, na jakich zaŭvažny vysoki pomnik z bronzavym bareljefam: profil maładoha mužčyny z pyšnymi kučarami. Heta Mikoła Paškievič, miascovy nastaŭnik i padźvižnik, jakomu Vasil Bykaŭ pryśviaciŭ apovieść «Abielisk». Jak uspaminaŭ piśmieńnik, Paškievič časta pisaŭ jamu, pryčym hnieŭna i bieź pijetetu. Jon dakaraŭ, što litaratary zasiadzielisia ŭ Minsku, zaznalisia i nie chočuć sustrakacca z čytačami. U vyniku takoha markietynhu ŭ Svatkaŭskaj škole ŭ 60-ja pabyvaŭ uvieś ćviet tahačasnaj litaratury: Bykaŭ, Karatkievič, Mielež, Šamiakin, Hilevič, Baradulin… Paškieviča biez pary zabrała ankałohija.
Brukavanka abminaje mohiłki i biažyć dalej u padlesku. Heta staraja daroha na Svatki, jakoj Paškievič chadziŭ na pracu ŭ takija pahodnyja vosieńskija dni. Jana hublajecca miž pieraaranym polem i ščylnym jelnikam.
Dalej pa trasie — kruhłaje Naŭranskaje aziarko i schavanyja ŭ lesie bolš za sotniu kryvickich kurhanaŭ Ch—CHII stahodździaŭ.
Svatki, Macki, Pilkaŭščyna
Zajedziem u centr da staroha carkvišča. Ciapier tut, na pahorku, tolki reštki kamiennaj aharodžy. Stary draŭlany chram, što stajaŭ tut z unijackich časoŭ, zhareŭ u vajnu razam z susiednim majontkam Marcinova. U toj carkvie chryścili narodnaha paeta Biełarusi i padpolščyka Maksima Tanka.
Nazva Svatki, zhodna z narodna-etymałahičnaj lehiendaj, pachodzić, kaniečnie ž, ad słova «svaty», ale ŭ dakumientach XVII stahodździa my znachodzim pana Kryštapa Śviatku, ułaśnika vioski Łutčycy i majontka Małaja Vuzła, jakija z časam pačali nazyvacca Śviatkoŭščynaj i niedzie tolki ŭ apošnija 100 hadoŭ — Svatkami.
Na starych kartach Naŭranskaje voziera, što za kiłamietr ad Svatak, nazyvajecca pa-staromu «Piłsudskaje». Ale nie ŭ honar načalnika polskaj dziaržavy, jaki abiacaŭ biełarusam aŭtanomiju, a paśla pieradumaŭ. Jaho daloki starejšy svajak vałodaŭ niekali Svatkami (dakładniej — majontkam Marcinova) — i pachavany tam. Mahiła jaho cudam zachavałasia.
Vyjazdžajem sa Svatak, pierasiakajem darohu na Miadzieła i traplajem u viosku Macki.
Pieršuju zhadku pra jaje ja znajšoŭ u knizie aktaŭ Ašmianskaha hrodskaha suda za 1660-ja hady. Jana była ŭ pieraliku nasielenych punktaŭ, razrabavanych maskoŭskim vojskam, kali car Alaksiej Michajłavič išoŭ na Vilniu. Vidać, atrady furažyraŭ i šukalnikaŭ zdabyčy šyroka rassypalisia paabapał vilenskaj darohi i adzin ź ich natrapiŭ na Macki, jakija składalisia tady z dvuch dvaroŭ i naležali šlachcicu Mackoviču. Dzie była jaho sialiba? Moža być, sprava ad darohi, pry kancy viaskovaj vulicy, na ŭzhorku?
Macki stajać na vysokim uzhorku — Mackoŭskaj hary.
Niedaloka ad miesca, dzie daroha paviartaje naprava, da Novikaŭ, jość nieprykmietnaja puciavina naleva, u les. Heta stary šlach na viosku Škalnikova, pierad jakoj u lesie znachodzicca ŭročyšča Stary Dvor. Apošnija zhadki pra toje, što tut žyli ludzi, adnosiacca da 1820-ch. Kala zabałočanaha aziarka, što nazyvajecca Pamialnica, lažać niekalki vałunoŭ, z-nad zrezanaj buldozierami ziamli na prosiecy vysakavoltnaj linii pad travoj siarod bruśničnika prahladajecca stary bruk — jon vyklikaje asacyjacyi z zakinutymi darohami mahutnaj niekali cyvilizacyi maja.
Lehienda kaža, što ŭ Starym Dvary žyŭ stary pan, jaki puściŭ sialan na volu paśla taho, jak zahinuŭ, upaŭšy z kania, jaho syn. Što chavajecca za joj? Adkazu pakul niama.
Jašče adna lehienda, źviazanaja ź sialanskaj svabodaj, znajšłasia ŭ susiednich Novikach. Pavodle jaje, ludzi ŭ Novikach kaliści byli volnyja i mieli śpiecyjalnuju hramatu, jakaja heta paćviardžała. Hramata zachoŭvałasia ŭ chacie samaha pavažanaha viaskoŭca. Ale padłohi ŭ tyja daŭnija časy byli ziemlanyja, i adnojčy pany padkapalisia dy hramatu vykrali…
Moža być, heta zachavany ŭ narodnaj pamiaci ŭspamin pra toje, što ŭ časy Rečy Paspalitaj Noviki byli karaleŭskaj, a nie pryvatnaj ułasnaściu? A karaleŭskija sialanie mieli bolej pravoŭ.
Noviki pa-miascovamu nazyvajucca Słabada — tak nazyvali vioski, dzie žyli vyzvalenyja sialanie. Pamiž Mackami i Słabadoj, ź levaha boku, lažyć pole, jakoje nazyvałasia Kryžyki: na im koliś stavili kryžy, kab adharadzicca ad niejkaha moru, na jakija było bahataje minułaje našaha kraju. Dyj sama Słabada ŭ dalokija časy, paśla vialikaj pošaści, była pieraniesienaja na novaje miesca.
Zachavaŭsia invientar Novikaŭskaha starostva, što składałasia ź vioski Słabada i było zasnavanaje za časam karala Aŭhusta III: u staroj Słabadzie, aproč dziasiatka mužyckich siemjaŭ, była jašče adna jaŭrejskaja, jakaja trymała karčmu i brovar pry joj. Prykładnaje raźmiaščeńnie pieršapačatkovaj vioski viadomaje — uročyšča Doŭhi Biareźnik. Niekalki stahodździaŭ tamu tut kipieła žyćcio, ciapier znaku niama ad jaho ŭ hetych hrybnych pa vosieni miaścinach.
Jašče ŭ Słabadzie jość stary mahilnik, dzie pachavany paet Maksim Tank. Jon naradziŭsia ŭ susiedniaj Pilkaŭščynie, jakuju zasnavali ŭ pačatku XIX stahodździa vychadcy sa Słabady. I z tych časoŭ pilkaŭščanie chavajucca na mohiłkach u Słabadzie.
Hetyja mohiłki pakidajuć niezabyŭnaje ŭražańnie: hara zastaŭlenaja kamiennymi pomnikami roznych stahodździaŭ.
Kali zajści na samuju viaršyniu hary, na jakoj mieścicca mahilnik, možna zaŭvažyć reštki nievialikaha padmurka z vałunoŭ. Tut stajała ŭ pačatku XX stahodździa draŭlanaja kaplica, jakuju pastaviŭ i ŭpryhožyŭ raźblonymi skulpturami śviatych miascovy čałaviek — Piotra Skurka. Zhodna z padańniem, jon zvaliŭsia z dachu taje kaplicy i ŭ chutkim časie pamior.
Kaplica prastajała da 1950-ch, a mahiła Piotry, jakoha nazyvali Baharob, była bačnaja kala jaje jašče ŭ 1990-ja. Vidać, jon byŭ pravobrazam Lucyjana Tapoli z adnajmiennaj paemy Maksima Tanka.
Toj Lucyjan Tapola ličycca pieršym reniesansnym hierojem u biełaruskaj litaratury.
Na ćvintary, siarod dzikich kamianioŭ, jakimi paznačanyja daŭnija sialanskija pachavańni, vyłučajucca časanyja hranitnyja pomniki Dubiahaŭ — ułaśnikaŭ falvarku Dubavoje. Ciapier heta prosta ŭročyšča, kavałak pola siarod lesu. Haspadaroŭ vyvieźli ŭ Sibir u 1939-m.
Tut ža lažać i prodki Andreja Skurko.
Sa Słabady traplajem u Pilkaŭščynu. Sučasnaja kamfortnaja daroha tudy — zdabytak mielijaracyi. U pačatku 1950-ch tut lažała hrebla cieraz bałota, kala jakoj možna było zanurycca z hałavoj. Pilkaŭščyna stajała na bałotnym vostravie, nakštałt mieležavych Kuranioŭ. Nazva hetaj vioski starejšaja za jaje samu. Pilkaŭščynaj hetaje miesca zvałasia jašče nie byŭšy zasielenym u XIX stahodździ (pra heta śviedčyć invientar zhadanaha Novikaŭskaha starostva). Pachodzić nazva ad imia Pilka — Pilip, jakomu u prakavietnyja časy naležała heta ziamla.
Na ŭskrajku Pilkaŭščyny byŭ mahilnik, prynaležnaści jakoha nichto nie pamiataŭ. Jaho źniščyli ŭ 90-ja, budujučy darohu i damy dla čarnobylskich pierasialencaŭ. Mahčyma, pieršy raz Pilkaŭščyna była zasielenaja ŭ časy Žyhimonta Aŭhusta i Ustavy na vałoki, a paśla ludzi ź niejkaj pryčyny syšli ci vymierli ŭ čas pošaści.
Pilkaŭščyna dzielicca na mikrarajony: Centra, Pivaryšča, Chutary, Machnatka… Pa ich možna chadzić, spyniajučysia la kožnaj kamiennaj krušni, što paznačaje kolišniuju sialibu, i raskazvać historyi — viasiołyja i vuścišnyja — pra žyćcio, jakoje niekali tut viravała. Tut u baby, hetaja chata zachavałasia, baviŭ leta našaniviec Andrej Skurko.
Hałoŭnaja pilkaŭskaja słavutaść — baćkoŭski chutar Maksima Tanka. Jon dalekavata za vioskaj, u lesie. Tam zachavałasia chata, pieraviezienaja ź vioski ŭ pačatku XX stahodździa. «Maja kałyska», nazyvaŭ jaje Tank. Tut źnikaje Narodny paet Biełarusi i staršynia Viarchoŭnaha Savieta i źjaŭlajecca Chviedaraŭ Ženia.
Adsiul jaho ŭ 1933-m zabrała palicyja. Ženia Skurko nie paśpieŭ i z chaty vyskačyć: jaho vyvałakli na dvor, pad pasadžany baćkam dub, i na vačach u maci i małodšaha brata bili prykładami. Paśla, pryviazaŭšy viaroŭkaj da furmanki, pahnali koniej kala lesu… Maci kinułasia śledam z krykam: «Panočki, puścicie jaho! Jon ničoha błahoha nie rabiŭ!» Lacieła, pakul nie ŭpała.
Junaka, što vałoksia za furmankaj, čakali turma ŭ Vilni i słava.
U vialikim śviecie jaho čakała novaje imia — Maksim Tank. U Vilni, akramia viaźnicy, jaho čakała kachańnie na ŭsio žyćcio i pieršaja paetyčnaja kniha, jakaja zrobić jaho słavutym. Byŭ i načny pierachod praź miažu, vyhnańnie z savieckaha «raju» nazad u zachodniebiełaruskaje «piekła». Ščaślivaje vyhnańnie: usich, kaho nie vyhnali, zabili ŭ Kurapatach u 1937-m…
Isnuje stereatyp, što rodnaja vioska Tanka — aziorny sasnovy kraj. Nasamreč heta kraj bałot i zmročnaha tajamničaha jelniku. Aziory ź piasčanymi bierahami čakajuć napieradzie — kirujem na Miadzieł i vakolicy.
Miaściny archieołaha Michasia Čarniaŭskaha
Malaŭničyja Kruci z brukavankaj i staražytnymi, jašče z XVII stahodździa, z časoŭ ustavy na vałoki, mohiłkami. Chutar Hinieŭka ź sinimi lasami da haryzonta. Haradzišča Čornaja hara — miesca pieršych jaho raskopak.
Na padmurku chaty ŭ Hinieŭcy — chutary, dzie prajšło jaho rańniaje dziacinstva. Michaś Čarniaŭski mieŭ asablivyja pačućci da hetaha miesca.
Miastečka Mikasieck z falvarkam, panskim dvarom (Michaś Čarniaŭski mierkavaŭ, što jaho ŭłaśnik braŭ udzieł u paŭstańni 1830 hoda abo jašče raniej padtrymaŭ Napaleona, i ziamlu za heta adabrała dziaržava).
Pabudavanaja za polskim časam carkva (1926) — pomnik narodnaha dojlidstva, pracavała pry savietach uvieś čas.
Nie abminicie i mahiłu Michasia Čarniaŭskaha na rodavych mohiłkach u Kruciach.
Miadzieł
Nielha abminuć heta miastečka na bierazie voziera — i až z dvuma zamkami.
Da pieršaha zamka — pamiežnaj krepaści časoŭ Połackaha kniastva — možna dapłyć čaŭnom. Zamčyšča znachodzicca na vostravie Zamak na aziarcy Miadzieł. Vierahodna, heta pra jaho ŭ liście kryžakam 1324 hoda zhadvaje Hiedymin. Vialiki kniaź vinavacić rycaraŭ u parušeńni miru i napadzie na «mocny zamak miadzielski». Ludzi žyli tam jašče ŭ XVI stahodździ, raskazvaje historyk Mikoła Vołkaŭ: jon adšukaŭ zhadku pra tamtejšuju carkvu za 1584 hod.
Paralelna pobač raźvivałasia karaleŭskaje miastečka Miadzieł. U im zbudavali svoj zamak. Vołkaŭ znajšoŭ krynicu, što prypisvaje budaŭnictva zamka Alžbiecie Sakovič, dačce miadzielskaha starosty Bahdana Sakoviča. I nie tolki zamka! Paśla spaleńnia Miadzieła maskoŭskimi vojskami ŭ čas vajny 1512—1522 hadoŭ Alžbieta pieraniesła miastečka i kaścioł na novaje miesca. Žančyny budavali zamki! Archieołahi kažuć, što zamak mieŭ kamiennuju viežu habarytaŭ Kamianieckaj, draŭlanyja ścieny i pałac.
Zamak stajaŭ na vostravie, abaronieny dadatkova vozieram i bałacinoj. Da jaho vioŭ most, jaki išoŭ nižej uzroŭniu vady. Narodnaje padańnie kaža, što šviedy nie mahli doŭha ŭziać zamak, bo nie viedali, dzie toj most, pakul nie ŭbačyli, jak karova idzie pa im «aki posuchu»…
Jak ličyłasia, paśla taho varožaha napadu zamak nie adnaviŭsia. Ale historyki vyśvietlili, što ŭsio było mienš ramantyčna, ale bolš cikava. Šlachta palubiła źjazdžacca siudy na svaje sudy — i ŭ 1618 hodzie ŭ čas balavańnia vypadkova spaliła zamak! Bolš jaho nie adnaŭlali.
Było niekali abniesiena vałami i samo miastečka — ciapier ciažka adnavić tapahrafiju hetaha staroha radziviłaŭskaha ŭładańnia. U časie maskoŭskich vojnaŭ adna husarskaja charuhva Rečy Paspalitaj vybivała ź Miadzieła inšuju charuhvu, kab stać na pastoj; u 1830-m Miadzieł padtrymaŭ paŭstańnie: rehularnym vojskam procistajaŭ atrad apałčencaŭ pad zahadam 70-hadovaha jašče kaściuškaŭskaha kapitana. Jany mieli try harmaty, dźvie ź jakich byli draŭlanyja…
Na bierazie voziera staić i ŭračysty kaścioł Maci Božaj Škaplernaj, zbudavany pry klaštary karmielitaŭ bosych u 1730—1750-ja hady. Architektura jaho niezvyčajnaja dla našych miaścin: nižni abjom čatyrochhranny, vierchni vaśmihranny, a na im hraniony kupał. Anałahi sustrakajem u Vilni dy Varšavie.
Try hady tamu ŭ ścianie kaścioła znajšli mietryčnyja knihi i kavałački moščaŭ śviatych Terezy, papy Hryhoryja i Cycylii — apiakunki muzykaŭ, što žyła ŭ II stahodździ. Vyjaviłasia, ich zamuravali ŭ 1940-m, ratujučy ad balšavikoŭ, jakija zrabili ŭ kaściole skład chimičnych uhnajeńniaŭ.
U Miadziele zachavalisia jaŭrejskija mohiłki, a adrazu za miastečkam, jak jechać na Narač, možna pakłanicca tatarskamu kosmasu. Tut chavajuć svaich niabožčykaŭ biełaruskija tatary z usioj Miadzielščyny. Pomniki padpisvajuć kirylicaj i arabicaj. Dzie-nidzie partrety i kvietki — niahledziačy na surovuju zabaronu mufcija (jana visić nad bramaj). Ale mahiły pa tradycyi abkładajuć kamianiami.
Miadzielski muziej narodnaj słavy
pakidaje dziŭnaje ŭražańnie. Jon niby zastyŭ u kancy 1960-ch, u časie svajho zasnavańnia. U jakim jašče biełaruskim muziei možna ŭbačyć stend «Uźjadnańnie biełaruskaha naroda z Rasijaj u XVIII stahodździ»?
«Svajoj eklektykaj dy miešaninaj muziej źbivaje z pantałyku luboha hledača, a afarmleńnie vitrynaŭ pakidaje žadać lepšaha. Miadzielščyna dała cełuju plejadu vybitnych archieołahaŭ, i daśledavany hety kraj tak, što inšym tolki pazajzdrościć — ale jak ža tut kryva prezientujuć archieałahičnyja znachodki, prytym heta najpierš datyčyć sučasnych dabaŭleńniaŭ u ekspazicyju», — kaža muziejny krytyk Alaksiej Łastoŭski. Pry hetym tutejšy muziej — adzinaje pakul miesca, dzie možna pabačyć adzinkavyja rečy z kryvickich kurhanoŭ u Naŭrach.
Dajechać da Miadzieła ź Minska možna za paŭtary hadziny.
Usia vandroŭka zojmie vychodny dzień. Kali chočacie dobra vypłavacca na aziorach — samaje dobraje dla kupańnia nazyvajecca Biełaje, u im niama cerkaryjozu — zapłanujcie načleh i pajezdku na dva dni.
Hajdukievič uziaŭ novy ŭzrovień chamstva — prapanavaŭ znajści žančyn, jakija aceniać, ci jaho člen byŭ na dykpiku23
Kamientary