«Navat 300 krupinačak — lepš, čym nul». Jak biełaruska z ZŠA źbiraje i zachoŭvaje tradycyjnyja narodnyja stroi
Niadaŭna ŭbačyŭ śviet albom «Biełaruskija tradycyjnyja stroi»: zbor vielmi pryhožych aŭtentyčnych kaściumaŭ z roznych rehijonaŭ krainy. Admietnaść jaho ŭ tym, što aŭtarka i ŭkładalnica Vola Dziemka — biełaruska, pradziusarka i režysiorka, jakaja žyvie ŭ amierykanskim Sietle. Pra supraćstajańnie «paŭzučamu impieryjalizmu», ratavańnie biełaruskich i ŭkrainskich narodnych strojaŭ i maru stvaryć muziej narodnych kaściumaŭ Vola raspaviała ŭ intervju internet-haziecie «Salidarnaść».
Mienavita ŭ ZŠA fizična znachodzicca niemałaja kalekcyja ŭboraŭ, jakija Vola ŭparta rasšukvaje i nabyvaje za ŭłasnyja hrošy na aŭkcyjonach, dalikatna restaŭruje i maryć pieradać u muziej, kab ubačyli ŭ žyvym dasiahu ŭsie achvotnyja.
Jašče adna, važnaja dla razumieńnia, akaličnaść. Vola nie lubić pra toje kazać, adnak užo niekalki hod jana zmahajecca ź ciažkim aŭtaimunnym zachvorvańniem. I ŭsio heta — składańnie kamplektaŭ, maksimalna nabližanuju da aryhinałaŭ rekanstrukcyju adsutnych elemientaŭ, tonki ramont karunkaŭ i vyšyŭki, padbor karalaŭ i huzikaŭ, zdymki madelaŭ — jana robić litaralna ŭ pierapynkach pamiž sieansami «chimii». Robić, možna skazać, nasupierak usiamu tamu, što adbyvajecca. Jana nazyvaje heta «lekavacca pryhažościu».
«Ustać i pracavać, biez varyjantaŭ»
«Heta ŭžo druhoje vydańnie albomu — poŭnakalarovaje, dźviuchmoŭnaje, na 140 staronkach u papiery i elektronnaj viersii. Pieršy varyjant, jaki my vypuścili ŭ 2021 hodzie, — bolš katałožny, prosta pakazać, što naźbirałasia ŭ kalekcyi», — havoryć dziaŭčyna.
Z 2009 hoda razam ź inšymi ŭdzielnicami fołk-hurta VOLYA jana vykonvaje ŭ ZŠA staražytnyja biełaruskija pieśni, za svaje hrošy zładziła etnahrafičnuju ekśpiedycyju i źniała pra ich film, a jašče sabrała adnu z najbujniejšych pa-za miežami krainy pryvatnych kalekcyj aŭtentyčnych strojaŭ.
Pačałasia hetaja historyja ź niehlubskaj kašuli, nabytaj na eBay pad vyhladam «ruskaj». Ciapier u kalekcyi 234 pradmiety adzieńnia i aksesuary, što składajuć bolš jak 30 śviatočnych uboraŭ XIX-pačatku XX stahodździa (u asnoŭnym žanočych, ale jość i niekalki mužčynskich kamplektaŭ).
«Albom ja rychtavała bolš asensavana, padbirajučy ŭbory całkam z kankretnych rehijonaŭ — i pasiki, i vianki (ich u Biełarusi amal niama, to zamaŭlali ŭ majstrychi, štości rekanstrujavali sami). To-bok, heta surjoznaja, hłybokaja i pracajomkaja reč», — tłumačyć Vola.
Papiaredniaja viersija vydańnia zajhrała, dziakujučy madeli, Ženi — zvodnaj siastry Volinaj chreśnicy. Stroi maleńkich pamieraŭ vydatna sieli na dziaŭčynu-padletka, i adrazu pieratvarylisia z muziejnych ekspanataŭ u častku narodnaj kultury — žyvuju i pryhožuju. A ŭžo kolki było pytańniaŭ, ci jość u dziaŭčyny žanich…
Z druhim albomam atrymałasia inakš. Praz šerah abstavinaŭ Ženia zmahła dałučycca da pracy tolki častkova. I tut cudam zrasłosia — šukajučy ŭ amierykanskich ahienctvach madelaŭ («jany ŭsie vielmi pryhožyja, vačej nie advieści, ale ŭjavić ich u biełaruskaj kašuli niemahčyma»), Vola zhadała pra biełarusaŭ Antosia i Dašu Słabadu — muža i žonku. Abodva ź Minska, ale zaraz taksama žyvuć u Sietle. Darečy, pracavali biaspłatna — skazali, što heta ichni ŭniosak u zachavańnie biełaruskaj kultury.
Makiet alboma byŭ pieradadzieny dyzajnieru 23 lutaha. I nieviadoma, ci ŭbačyŭ by śviet, bo ŭ žudasnych realijach vajny padavałasia biessensoŭnym štości kazać pra biełaruskuju kulturu.
«Pryjšło 24 lutaha, i ŭ nas va ŭsich znoŭ, jak u žniŭni 2020-ha, zabrali pavietra, — uspaminaje Vola. — Ale, napeŭna, z-za taho, što my žyviem u stanie pastajannaha stresu hetyja dva hady, viarnucca da pracazdolnaści ŭ biełarusaŭ, na moj pohlad, atrymałasia chutčej.
Bo my prosta ŭžo viedajem, jak upaści tak, kab potym uskočyć i rušyć dalej, i nie majem času, kab siadzieć i zajmacca samaškadavańniem — treba ŭstać i pracavać, biez varyjantaŭ.
Tak, vydavać albom zaraz było dziŭna. Navat u hałavie nie ŭdavałasia skłaści niejki kancept — jak adciahvać uvahu ludziej ad dapamohi vajaram, uciekačam, padtrymki inšych važnych prajektaŭ. A potym, asabliva paśla taho, jak u Biełarusi pačali zakryvać niedziaržaŭnyja vydaviectvy, ckavać biełarusaŭ za biełaruskaść — tut jakraz ščoŭknuła, što luby krok da taho, kab zachavać biełaruskaść, nie dać joj rastać u toj ciemry, jakaja nas zachłynaje, heta mienavita toje, što my možam rabić, kali inšyja mahčymaści abmiežavanyja.
Biełaruskija stroi — heta toje, što ja lublu i rablu dobra. I kali Alena Dzianisava darabiła makiet, kančatkova skłałasia adčuvańnie: treba vypuskać. Bo čym bolš jakaročkaŭ biełaruskaści, za jakija možna začapicca, tym bolš šansaŭ napomnić samim sabie i śvietu: my biełarusy, my jość.
Tak, vajna praciahvajecca, i my nie viedajem, ni kolki jana praciahniecca, ni što budzie ŭ vyniku. Pakul jość mahčymaść, pakul nie «začyścili» ŭsio ŭščent i biełaruskaja mova jašče nie zabaronienaja — treba rabić.
«Adkaz na šmatviakovuju hvałtoŭnuju rusifikacyju»
U kalekcyi ciapier jość i ŭkrainskija stroi — ich užo 17 (106 pradmietaŭ), i niekatoryja ŭdałosia ŭratavać amal što cudam. Ukrainskaja dyjaspara ŭ Sietle zaharełasia idejaj sabrać sumiesnuju biełaruska-ŭkrainskuju vystavu i prapanavać jaje miascovamu muzieju mastactvaŭ.
Daśledčyca, daktarantka kafiedry słavianskich, uschodniejeŭrapiejskich i jeŭrazijskich moŭ i kultur Kalifarnijskaha ŭniviersiteta Saša Rejzar z dapamohaj žurnalistki i piśmieńnicy Taćciany Zamiroŭskaj padrychtavali Mission Statement — navukova-papularnaje tłumačeńnie, čamu falkłorny hurt VOLYA i jahonyja prajekty ciapier asabliva važnyja.
Stroi jak častka tradycyjnaj kultury, tłumačać jany — heta nie prosta rasšytyja majstrychami pryhožyja kašuli, chustki dy fartuški, ale mocny instrumient samaidentyfikacyi i antykałanijalnaha supracivu: «Adkaz na šmatviakovuju hvałtoŭnuju rusifikacyju i vyniščeńnie rodnych kultur u rehijonie histaryčnym i sučasnym rasijskim impieryjalizmam. Va ŭschodniesłavianskich movach «vola» aznačaje «svaboda», i heta jakraz toje, da čaho my imkniemsia».
— Kaniešnie, muziej — heta płany na budučyniu, pakul heta tolki prapazicyja, bo dahrukacca da muziejščykaŭ dosyć ciažka. A pakul ja rablu toje, što mahu, kab pryciahvać uvahu da biełaruskaha pytańnia i kab pra Biełaruś viedali nie tolki jak pra rasijskaha suahresara.
Z taho, što ŭžo atrymałasia realizavać — dabračynny viečar z modnym pakazam, srodki ad jakoha skiravali na dapamohu biežancaŭ z Ukrainy. Jaho zładzili znajomyja Voli, a jana adšukała ŭ svaich kalekcyjnych kufrach niekalki ŭboraŭ.
Pieršyja ź ich, uspaminaje, akazalisia ŭ jaje amal vypadkova — nijak nie atrymlivałasia znajści spadnicu dla biełaruskaha brahinskaha stroju, zatoje trapiŭsia na vočy čarnihaŭski — i hetyja kamplekty byli vielmi padobnyja.
— Zvyčajna ŭ znaŭcaŭ etničnyja stroi kaštujuć vielmi niamała, časam jak kryło samalota, a tut pašancavała, što ŭsio było ŭ dobrym stanie i za adekvatnyja hrošy. Zamoviła niekalki pamiežnych strojaŭ, jakich nie chapała ŭ biełaruskaj kalekcyi. Naźbirałasia dva poŭnyja kamplekty, kijeŭski i čarnihaŭski.
Pabačyła, što dziaŭčaty-vałanciorki z fondu, jaki źbiraje hrošy na vadu, ježu, miedykamienty dla ŭciekačoŭ i tych, chto žyvie ŭ pryfrantavych rajonach, i vyrašyli zładzić dabračynny viečar da Dnia vyšyvanki. A pakolki heta maje siabroŭki, prapanavała im hatovyja stroi, potym jašče siabroŭka paprasiła, ja pakorpałasia — i naźbirała praz svaje kanały rečaŭ jašče na try ŭkrainskija stroi.
Karaciej, toj dabračynny viečar u vyniku atrymaŭsia, i aŭkcyjon zładzili — usio raźlaciełasia, uklučajučy našu vycinanku, sabrali, zdajecca, 38 tysiač dalaraŭ. A zaraz damovilisia, što ja daramantuju i davodžu da ładu kalekcyju ŭkrainskich strojaŭ, a dziaŭčaty akurat pasprabujuć pracisnuć jaje ŭ muziej.
«Nie z padtrymkaj dziaržavy, a nasupierak»
Litaralna niekalki hod tamu Dzień vyšyvanki šyroka adznačaŭsia i ŭ Biełarusi — kałarytnyja śviaty z modnymi pakazami i zamiežnymi pasłami ŭ biełaruskich strojach ładziŭ MZS, a ministr Makiej zajaŭlaŭ, što vyšyvanku treba nasić čaściej. Ale z 2020-ha adliha źmianiłasia represijami, «niapravilnuju» biełaruskaść i kramy z nacyjanalnaj simvolikaj pačali začyščać, a śviata farmalizavaŭ, zaideałahizavaŭ i padmiaŭ pad siabie BRSM. Siońnia ŭ krainie čyrvony arnamient na biełym — ličy, pikiet.
Pytajusia ŭ Voli, ci adčuvaje jana ciažar adkaznaści za toje, kab zachavać hetuju častku biełaruskaj kultury.
«Ščyra kažučy, ja rablu heta tamu, što nie mahu nie rabić, — uśmichajecca jana. — Bo razumieju, što ŭ takim farmacie ŭ ciapierašniaj Biełarusi heta prosta niemahčyma.
Ujavicie: u stalicy krainy niama nie toje što narmalnaha muzieja strojaŭ, ale i muzieja narodna-prykładnoha mastactva. Jość Raŭbičy, tam u filijale mastackaha muzieja vystaŭlajucca vielmi pryhožyja ŭzory narodnych ramiostvaŭ, u tym liku sialanskija harnitury. Ale ŭ stalicy — nul.
I dzie ŭbačyć, dzie pahladzieć heta bahaćcie i raznastajnaść tradycyjnaha kaściuma, kali navat albom «Biełaruskaje narodnaje adzieńnie» Ramaniuka byŭ vydadzieny ŭ 1981-m i zastaŭsia ŭ asobnych znaŭcaŭ?
Pa ščyraści, heta maja mara — kab u Miensku źjaviŭsia muziej nacyjanalnaha stroju. Nie zakrytaja dla šyrokaj publiki kalekcyja, jak u Akademii navuk, nie čatyry ekspanaty na ŭvieś histaryčny (pryhadajem, z muzieju dniami prybrali postaci Jahajły i Vitaŭta razam sa šlachieckimi ŭborami — paśla skarhi, «što tut robiać polskija akupanty» — S.). U ideale — kab u kožnaj biełaruski byŭ svoj stroj, ci chacia b svaja vyšyvanaja kašula. Chaj navat niazhrabnaje, dy biełaruskaje, a nie kakošnik i «vo pole bieriozka stojała».
Ale zaraz umielcaŭ, narodnych majstroŭ nie toje, što niama: jany jość tut, tut i tut, na krainu ŭ 9,5 miljonaŭ čałaviek vielmi mała. Ja kali pracuju z ukrainskimi strojami, płakać chočacca, bo ŭ ich u kožnym rajonie jość niejki centr adradžeńnia spadčyny, da ich možna źviarnucca i jany prakansultujuć, dzie zamović sabie kamplekt.
U Biełarusi ž heta albo kramy, jakija nie hrebujuć mašynnaj vyšyŭkaj i dosyć dziŭna ŭjaŭlajuć sabie narodnyja stroi, albo kropkava šukać niešmatlikich majstroŭ, jakija tabie dapamohuć. Pryčym usio heta robicca nie z padtrymkaj dziaržavy, a nasupierak.
Jak pakazali raniejšyja dni vyšyvanki, kali heta nie pryciskajecca, jano kvitnieje — bo ŭsio naturalnaje raźvivajecca samo, nie treba tolki pieraškadžać. A pakul — robim, što možam, kab zachavać svajo. Kaniešnie, z tyražom u 300 asobnikaŭ naš albom nie ŭratuje situacyju. Ale heta adna z krupinačak u spravie, i navat 300 krupinačak — lepš, čym nul.
P.S. Vola Dziemka praciahvaje źbirać i adnaŭlać kalekcyju etničnych — ciapier užo i biełaruskich, i ŭkrainskich — strojaŭ, dzielicca svaimi zdabytkami z narodnymi majstrami i kiraŭnikami dziciačych hurtkoŭ, a ciapier jašče prymaje ŭ siabie ŭciekačoŭ z Ukrainy.
Voś tut možna virtualna pahartać albom biełaruskich strojaŭ i zamović jaho ŭ papiarovym ci elektronnym farmacie, a tut — padtrymać samu Volu.
Kamientary
mova nie źniknie nikoli. jana zaŭždy budzie žyć.
stomlenaja ŭ piatnicu ja zabiahaju na Kamaroŭku pa višniu. jak pradavačka mnie - dziakuj! nie "spasibo", a dziakuj. zdajecca drobiaź, ale jak pryjemna. i heta zusim nie drobiaź. asabliva pa ciapierašnim časie...
usio bolš zaŭvažaju, jak ludzi ciahnucca da movy... jak pačynajuć lubić navat trasianku, jakaja raniej razdražniała šmat kaho...
a ja kažu - trasianka - heta taksama naš skarb. heta łancužok... jaki nie daść nam zabycca movy