Paśla prezientacyi Abjadnanym pierachodnym kabinietam novaha pašparta ŭ biełarusaŭ uźnikła šmat pytańniaŭ nie tolki jurydyčnaha płana, ale i da jaho afarmleńnia. Daviedalisia ŭ kiraŭnika Hieraldyčnaj rady, ci byli pačutyja hetyja zaŭvahi. I jakaja karcina i čamu zamienić Šahała.
Kiraŭnik Hieraldyčnaj rady, jaki pažadaŭ zachoŭvać ananimnaść, raskazaŭ, što ŭsie padniatyja raniej hramadskaściu pytańni datyčna vyhladu pašparta razhladalisia imi, ale nie ŭsie ź ich vyrašany na karyść tych, chto pytaŭsia. Pavodle słoŭ kiraŭnika rady, siońnia ŭ jaje skład uvachodzić kala 40 śpiecyjalistaŭ: numizmataŭ, hieraldystaŭ, fiłołahaŭ dy inšych — jakija adkazvajuć za raspracoŭku novaj biełaruskaj simvoliki, uznaharodnaj sistemy, a ciapier jašče i dziaržaŭnych dakumientaŭ, da jakich naležyć i pašpart.
— Paśla prezientacyi prajekta nacyjanalnaha pašparta z boku biełarusaŭ było šmat krytyki za vykarystańnie kłasičnaha pravapisu, t.zv. taraškievicy, jaki na siońnia vykarystoŭvajecca absalutnaj mienšaściu biełarusaŭ. Ci byli pačutyja hetyja zaŭvahi?
— Było šmat naradaŭ roznych, u nas šmat ekśpiertaŭ roznych, u tym liku fiłołahaŭ, jakija adnaznačna ličać, što vyzvaleńniem Biełarusi ad rasijskaj hibrydnaj dyktatury budzie raźviazana i pytańnie pravapisu šlacham admaŭleńnia ad hetaha štučnaha palityčna naviazanaha pravapisu. Kali tłumačyć šyrej, u 1933 hodzie aŭtary reformy nie chavali mety zbližeńnia našaj movy z ruskaj. I hetaje zbližeńnie pryviało da masavaj straty mnohich charakternych rysaŭ biełaruskaha vymaŭleńnia, hramatyki, pravapisu, da niepaśladoŭnaści i raznaboju. Tamu my ličym, što mienavita taraškievica, varyjant pravapisu Branisłava Taraškieviča, jaki byŭ pryniaty ŭsimi častkami tady padzielenaj našaj Baćkaŭščyny, źjaŭlajecca paprostu adzinym. I jon pryznajecca Radaj BNR.
Na žal, biełaruski pravapis źviazany nie tolki z navukaj, ale i z palitykaj — my heta razumiejem. Ale narkamaŭka dla nas nieprymalnaja.
Što tyčycca vykarystańnia narkamaŭki Abjadnanym pierachodnym kabinietam, to siońnia bolšaść biełarusaŭ vymušana vykarystoŭvaje čyrvona-zialony ściah, ale ž heta nie značyć, što jon źjaŭlajecca nacyjanalnym. U 1995 hodzie skazali: davajcie hałasavać za zialona-čyrvony ściah, za beeseseraŭski hierb, jaki byŭ raspracavany ledź nie za noč, — i ludzi prahałasavali.
Ale my arhanizacyja, jakaja nie aryjentujecca na niekaha. My tvorčaja, navukova-daśledčaja arhanizacyja, jakaja niešta robić. My nie kažam, što heta pavinna zastacca nazaŭsiody — budzie praviedziena reforma.
Treba zrazumieć, što pravapis Taraškieviča, abo, jak jaho nazyvajuć, «kłasičny» pravapis, nikoli nie źnikaŭ. Jon faktyčna byŭ zabaronieny ŭ BSSR, tak, heta praŭda. Ale jak tolki pačałasia palityčnaja «adliha» 1980-ch hadoŭ, jon znoŭ viarnuŭsia ŭ šyroki ŭžytak u Biełarusi. Heta i pieryjodyka, i vydańni, i vykładańnie — heta jakraz spryjała kansalidacyi biełaruskamoŭnych dziačaŭ, instytucyj i ŭ emihracyi, i na Baćkaŭščynie.
Uvohule pytańnie biełaruskaha pravapisu, viartańnie da «kłasičnaj» normy abmiarkoŭvałasia z udziełam Akademii navuk u 1990-1994 hadach. Ale, kali pryjšoŭ Łukašenka, abmierkavańni byli admienieny. Tym nie mienš tyja ž samyja navukoŭcy, toj ža samy akademik Alaksandr Łukašaniec, jany pryznajuć taraškievicu paŭnavartasnaj formaj isnavańnia biełaruskaj movy.
Ja taksama vučyŭsia na narkamaŭcy, ja razumieju vaša žadańnie nie padzialać, ale ja pryvioŭ prykład z našymi nacyjanalnymi simvałami. Mova, hierb, ściah, himn — heta našy nacyjanalnyja simvały».
— Byli pytańni i nakont łacinki. Faktyčna biełaruskamoŭnyja nadpisy prysutničajuć dvojčy na staronkach dakumienta. Ci apraŭdana heta? Vykazvalisia mierkavańni, što zamiest łacinki možna było b znajści miesca dla «asnoŭnaj movy bolšaści biełarusaŭ» — ruskaj.
— Łacinka była, jana jość. Biełaruskaja łacinka — heta naš važny nacyjanalny nabytak, najmahutniejšy instrumient suprać hrafičnaha raznaboju. Naprykład, taja ž samaja Cichanoŭskaja, toje, jak jaje proźvišča pišacca pa pašparcie (Tsikhanouskaya. — NN), niemahčyma pračytać. Ci toj ža samy były kiraŭnik dziaržavy Šuškievič, jaho proźvišča zapisać pašpartnaj «łacinkaj» prosta nierealna. Toje ž samaje tyčycca i mnohich inšych proźviščaŭ.
Ale ž u nas jość svaja sistema. My majem dva svaje tradycyjnyja ałfavity — heta kirylica i łacinka. U XIX stahodździ łacinkaj pa-biełarusku pisali ŭsie kłasiki, u tym liku Kupała. Taraškievič vydaŭ łacinkaj pieršuju biełaruskuju hramatyku dla škoł.
Tak, rasijskaja carskaja ŭłada, paśla savieckaja ŭłada zabaraniała łacinku. Ale z 1991 hoda, z adnaŭleńnia niezaležnaści, jana znoŭ adradziłasia.
U nas jość svaje aryhinalnyja łacinskija litary, i jany nam vielmi dapamahajuć pry napisańni našych imionaŭ. Jašče nie zabyvajcie, što pieradača biełaruskich taponimaŭ taksama adbyvajecca biełaruskaj łacinkaj».
Toje, što łukašenkaŭcy niadaŭna admianili biełaruskuju łacinku ŭ pieradačy taponimaŭ, na dumku kiraŭnika Hieraldyčnaj rady, ničoha nie źmienić — jana adrodzicca jak fieniks.
«Łacinku ŭchvaliła hrupa ekśpiertaŭ z Arhanizacyi Abjadnanych Nacyj, heta tolki pytańnie času, kali jana znoŭ vierniecca.
Tamu my ŭ svaim prapanavanym pašparcie Biełarusi (ja nie lublu hetuju nazvu «Novaja Biełaruś», bo ŭ nas adna Biełaruś, niama novaj i staroj) praduhledzieli dźvie sistemy zapisu: biełaruskich imionaŭ łacinskimi litarami — heta niaźmienna, kab identyfikavać čałavieka ź sinim pašpartam (ciapierašnim aficyjnym) — i biełaruskaj łacinkaj, jakaja potym zastaniecca ŭ pašparcie jak asnoŭnaja. Usie litary z ptušačkami buduć zastavacca, zrazumieła, što pry ŭvodzie hetyja ptušački buduć prybiracca (jak siońnia robiać litoŭcy i šmat chto inšy). Ale hučać i čytacca našyja proźviščy buduć značna lepiej.
Zaraz u nas u pašparcie tranślitaracyja, jakaja zbolšaha supadaje z rasiejskimi «HOSTami» — jana nie adpaviadaje našamu hučańniu. Tolki biełaruskaja łacinka moža pieradać hučańnie našych ułasnych imionaŭ.
Ale pakul my zachoŭvajem i hetuju tranślitaracyju, tak zvanuju musaŭskuju, ci milicyjanierskuju, dla zabieśpiačeńnia pierajemnaści. Tolki dla hetaha. Potym jana źniknie».
Nakont vykarystańnia ruskaj movy ŭ novym pašparcie kiraŭnik Hieraldyčnaj rady pryznajecca, što pra takoje navat i nie dumali.
«Usie ludzi, jakija ŭvachodziać u Hieraldyčnuju radu, na adnoj chvali, jany ŭsie biełarusacentryčnyja. U nas budzie adzinaja dziaržaŭnaja mova, ale nichto nikoha nie ŭciskaje. Karystajciesia hetaj [ruskaj] movaj dla znosin, kali łaska».
— U pašparcie napisany himn pavodle «kłasičnych» praviłaŭ, a padpisany jon jak «Himn Biełaruskaj Narodnaj Respubliki». Kali trymacca taraškievicy, to pravilna, zdajecca, pisać «Himn Biełaruskaje Narodnaje Respubliki». Ci vypravili hetuju niestykoŭku?
— Nasamreč my pytalisia nakont hetaha ŭ fiłołahaŭ, u nas u Hieraldyčnaj radzie ich troje, i mierkavańni padzialilisia. Ale ŭ rešcie rešt my vypravili napisańnie na «Biełaruskaje Narodnaje Respubliki.
— Što datyčyć samoha himna, ci nie paśpiešna vyznačylisia z vybaram? Kali nakont ściaha i hierba jość ahulny kansensus u hramadstvie, to nakont himna jaho, vidavočna, niama.
— U nas, pa ščyraści, niama sumnievaŭ, što budzie praciah pierajemnaści hetych himnaŭ. Nakolki viadoma, u 1990-ch hadach himn Kraŭcova byŭ adnym z favarytaŭ na status našaha nacyjanalnaha. I my ličym, što jon i zachavajecca. Ale my nikomu jaho nie naviazvajem: my tak i napisali, što heta «Himn Biełaruskaj Narodnaj Respubliki». Jon źmieščany ŭ pašparcie jak danina pavahi.
My ž nie mankurty, my mieli Biełaruskuju Respubliku. My pakazali hetym pierajemnaść. U tym liku my pakazali pierajemnaść na apošniaj staroncy, dzie raźmieščany ŭsie hierby VKŁ, BNR, sučasny hierb Kulika (varyjant hierba «Pahonia», zaćvierdžany ŭ 1991 hodzie. — NN) — pastaralisia ŭličyć ŭsie našy nacyjanalnyja tradycyi i historyju.
My pahladzieli apošnija trendy, što pavinna być i architektura, kab ludziam było cikava i pa krainie pajeździć. My admovilisia raźmiaščać, jak u mnohich pašpartach, biełaruskich hierojaŭ, bo my vizavaja kraina, a stavić štampy na tvary nie vielmi pryhoža».
— Pavodle jakich praviłaŭ možna budzie zapisvać svajo imia ŭładalniku pašparta? Ci buduć adnačasova isnavać ludzi ź imionami Dźmitryj, Dźmitry, Źmicier i Źmicier u pašparcie? (Ci nie vykliča takaja raznastajnaść i razychodžańnie z raniejšymi paśviedčańniami asoby prablemy ŭ karystalnikaŭ pašparta?)
— Heta važnaje pytańnie, jano kančatkova nie vyrašana, tamu što mienavita dla hetaha pierachodnaha pieryjadu ŭ nas źjaŭlajucca dva pali: adno dla zapisu «milicejskaj» łacinkaj, a druhoje nam patrebnaje, kab pisać sapraŭdnaj biełaruskaj łacinkaj, jakaja ŭ budučyni vycieśnić «milicejskuju». I ŭ tym liku nam treba budzie pisać i dva varyjanty kirylicaj. U płanie identyfikacyi nam dastatkova imia «milicejskaj» łacinkaj. Tut užo adkrytaje pytańnie, jak lepš pisać, taraškievicaj ci narkamaŭkaj, ale my nie bačym vialikich adroźnieńniaŭ, budzie miakki znak ci nie budzie.
Siońnia my robim bijamietryčny pašpart, u nas niama dadatkovaj staronki, dzie b my mahli danyja pradublavać, u nas jość tolki danyja na polikarbanacie. Tamu, pa ščyraści, brakuje paloŭ. My razhledzim hetaje pytańnie, mahčyma, daviadziecca achviaravać imiem pa baćku, bo jość šmat praciŭnikaŭ hetaj praktyki — jana to źnikała, to znoŭ viartałasia va ŭžytak. Pakul my nie pryniali rašeńnia, čym achviaravać.
(Kiraŭnik Hieraldyčnaj rady adznačyŭ, što było b kaštoŭna pačuć mierkavańnie čytačoŭ «Našaj Nivy» nakont taho, ad čaho varta ŭ hetym vypadku admovicca.)
— Ci treba budzie dla atrymańnia pašparta padavać niejki dziejučy dakumient, kab paćvierdzić svaju asobu i napisańnie imia? Abo možna vybrać luboje imia i formu jaho napisańnia?
— Hałoŭnaja prablema budzie tolki ŭ tym, što na pieršapačatkovym etapie my musim identyfikavać ludziej mienavita «milicejskaj» łacinkaj. Inšyja pažadańni, kali ludzi zachočuć, naprykład, napisać «Źmicier», a nie «Dźmitryj», kali łaska, ja nie dumaju, što heta budzie prablemaj. Asabisty identyfikacyjny numar ź siniaha pašparta, jaki nie budzie zabiracca, usio roŭna zachavajecca ŭ novym.
— A jak buduć afarmlać novy pašpart tym, chto zhubiŭ stary sini pašpart?
— U nas jość bazy danych da 2020 hoda, dzie jość usie źviestki, u tym liku numar pašparta, napisańnie «milicejskaj» łacinkaj. Tamu ja nie dumaju, što tut budzie prablema. Heta ŭsio budzie vyrašacca ŭ pracoŭnym paradku.
— Čytačy nie darujuć, kali my nie spytajem. Mnohim palubiŭsia (jak miem) mužčyna kala płota z karcin Šahała, jakoha ŭ pašparcie «abrezali». Jaho ŭ pašparcie ŭsio ž nie budzie?
— Prablema ŭ tym, što ŭžo Šahała niama. Reč nie ŭ mužyku, jaki «pa spravach» siadzić, a ŭ tym, što my sutyknulisia z aŭtarskim pravam.
Z momantu śmierci Šahała nie minuła 70 hadoŭ, kab tvor pierajšoŭ u hramadski nabytak. Pakolki karcina była pradadziena Traćciakoŭcy, rasijski muziej vałodaje pravami na jaje. Tak tłumačać jurysty.
Siońnia pravy na Šahała maje Traćciakoŭka, ale my nie chacieli spyniać prajekt. Była mahčymaść transfarmacyjaj šahałaŭskaj karciny abyści dazvoł Traćciakoŭki. «Sieruna» z karciny prybrali mienavata dla hetaha, ale, jak vyśvietliłasia, usio roŭna mohuć być iski.
Pašpart budzie vydavacca na terytoryi Jeŭrapiejskaha sajuza, a tut vielmi strohija praviły. My nie chacieli atrymlivać lišnija iski i spryniać praces, chacieli, kab ludzi jak maha chutčej atrymali pašparty.
Tamu my vyrašyli zamianić karcinu — ciapier heta karcina Filipoviča «Na Kupalle». Vielmi pryhoža vyhladaje, heta simvał adradžeńnia, spaleńnia ŭsiaho błahoha. Tak, zamiena kaštavała nam času, enierhii, srodkaŭ, ale što rabić.
Karcina Michała Filipoviča «Na Kupalle» na staronkach pašparta va ŭltrafijaletavym vypramieńvańni
Kab vy razumieli, i «Na Kupalle» Filipoviča, i «Palot nad horadam» Šahała buduć bačnyja tolki pamiežnikam i inšym słužbam, jakija buduć praviarać pašpart pad ultrafijaletam. Zvyčajny čałaviek zmoža ich pabačyć, tolki kali nabudzie admysłovuju lampu.
Pašpart budzie adnym z najpryhažejšych u śviecie. Dla jaho stvareńnia daviałosia pierałapacić bolš za 100 pašpartoŭ i ŭziać ź ich najlepšyja vizualnyja i simvaličnyja rašeńni.
Tak, naprykład, ideja z zubraniom, jakoje biažyć, była pazyčana z pašparta Finlandyi — tam, praŭda, pry hartańni staronak «biažyć» łoś. A ideja z bukvarykam, kab ludzi mahli bačyć svaju łacinku i kirylicu, — z hruzinskaha pašparta.
Praz toje, što Biełaruś zastajecca vizavaj krainaj, u novym pašparcie zrabili 52 staronki, kab jon jak maha daŭžej vykonvaŭ svaje funkcyi jak treveł-dakumient. Ciapierašni pašpart našmat tančejšy — u im usiaho 32 pranumaravanyja staronki.
Takaja vialikaja kolkaść staronak dazvoliła taksama dadać mahčymaść zapisvać (ałoŭkam) u novy pašpart imiony svaich blizkich, telefony, kab pry stracie pašparta čałavieku mahli patelefanavać i viarnuć dakumient.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ«Novaja Biełaruś» zapuściła prajekt, jak biełarusy vyrašajuć prablemy ź lehalizacyjaj
Ad zachapleńnia dyzajnam da abureńnia pravapisam — u siecivie spračajucca pra alternatyŭny nacyjanalny pašpart
Kryž z «Pahoniaj». Abjadnany pierachodny kabiniet zasnavaŭ uznaharodu dla biełaruskich partyzan i padpolščykaŭ
Kamientary