«Toje, što siońnia adbyvajecca ŭ Biełarusi, i ŭ archivach, i ŭ histaryčnaj navucy, vyhladaje sapraŭdnaj katastrofaj»
U Biełarusi praciahvajecca pieraśled historykaŭ, dla mnohich ź jakich ułada ŭviała faktyčnuju zabaronu na prafiesiju. Pra heta i nie tolki «Radyjo Svaboda» pahavaryła z historykam, kandydatam navuk, hałoŭnaj redaktarkaj almanacha «Zapisy Biełaruskaha Instytuta Navuki i Mastactva» Natallaj Hardzijenka.
«U emihracyi asablivuju važnaść nabyvajuć kantakty z suajčyńnikami-kalehami-adnadumcami»
— Niadaŭna vy ŭdzielničali ŭ pracy Kanhresa daśledčykaŭ Biełarusi, jaki prajšoŭ u Hdańsku. Jakija vašy ŭražańni ad hetaha vialikaha navukovaha schodu?
— Ja ŭdzielničaju ŭ Kanhresach daśledčykaŭ Biełarusi ad samaha pieršaha, ź nievialikimi pierapynkami, i zaŭsiody dla mianie heta važnaje mierapryjemstva. Ciaham kolkich hadoŭ ja arhanizoŭvała śpiecyjalnyja panieli pa historyi i kultury biełaruskaha zamiežža, a na staronkach almanacha «Zapisy Biełaruskaha Instytuta Navuki i Mastactva», jaki redahuju, publikavalisia dakłady ŭdzielnikaŭ tych panielaŭ.
Kavid i padziei 2020 hoda źmianili situacyju i dla mianie asabista, i dla šmat kaho z maich kaleh, i dla arhanizataraŭ Kanhresa. Ciapierašni forum u Hdańsku staŭ dobraj mahčymaściu ŭžo ŭ novych umovach pabačycca z kalehami, ujavić, dzie chto ciapier znachodzicca, čym žyvie i zajmajecca. U emihracyi, jak mnie zdajecca, asablivuju važnaść nabyvajuć kantakty z suajčyńnikami-kalehami-adnadumcami, i hdański kanhres daŭ mnie mahčymaść hetkich kantaktaŭ.
Arhanizatary Kanhresa čarhovy raz zrabili vialikuju pracu, kab sabrać razam kolki socień daśledčykaŭ, dać mahčymaść ahučyć svaje dakłady, abmierkavać aktualnyja prablemy, a razam z tym jašče i paznajomicca z novym horadam. Udzielničała ŭ kanhresach i ŭ Koŭnie, i ŭ Vilni, i ŭ Varšavie. U kožnym horadzie byli svaje asablivaści ŭ arhanizacyi mierapryjemstva, paŭsiul byvajuć i cikavostki, i techničnyja składanaści, što niepaźbiežna.
Hdańsk zapomnicca i aryhinalnym muziejem Druhoj suśvietnaj vajny, u jakim adbyvalisia asnoŭnyja mierapryjemstvy, i razvadnym mostam, da času apuskańnia jakoha treba było prystasoŭvacca, i šykoŭnymi vidami horada ŭ časie pierachodaŭ pamiž placoŭkami Kanhresa. Mahu skazać, što ja była b rada, kali b niejki z nastupnych kanhresaŭ znoŭ adbyŭsia ŭ Hdańsku.
«Kanhres ryzykuje ŭrešcie pieratvarycca ŭ całkam emihracyjnaje mierapryjemstva»
— Arhanizatary Kanhresa acanili jahonyja vyniki jak katastrafičnyja, najpierš bieručy pad uvahu skład i hieahrafiju jahonych udzielnikaŭ. A pa-vašamu, nakolki plonnym byŭ hety vialiki navukovy schod?
— Mnie składana aceńvać plon pracy ŭsiaho Kanhresa, na jakim było 14 tematyčnych kirunkaŭ i kala paŭsotni panielaŭ, kruhłych stałoŭ, prezientacyj i inšych imprez. Tut tradycyjna byli, akramia maich kaleh-historykaŭ, i palitołahi, i sacyjołahi, i ekanamisty, i pravaznaŭcy, i litaraturaznaŭcy, i žurnalisty, i šmat inšych śpiecyjalistaŭ. Dla kožnaha plon budzie svoj. Tamu ja mahu havaryć tolki pra toje, čym staŭ Kanhres dla mianie asabista.
Ja vystupała z raspoviedam pra toje, jak pradstaŭniki biełaruskaj emihracyi paśla Druhoj suśvietnaj vajny źbirali i pašyrali ŭ zachodnim hramadstvie infarmacyju pra achviaraŭ represij u Biełarusi 1920—1940-ch hadoŭ.
Dakumienty pra heta źbierahlisia ŭ archiŭnych zborach Biełaruskaha Instytuta Navuki i Mastactva (Ńju-Jork). Zachavańnie pamiaci pra achviaraŭ balšavizmu stała nieadjemnaj častkaj misii pavajennych biełaruskich emihrantaŭ na Zachadzie, ich reprezientacyi niezaležnaj Biełarusi. I heta naŭprost pierahukajecca ź dziejnaściu, jakuju ŭ dačynieńni da ciapierašnich represavanych u Biełarusi ažyćciaŭlaje sučasnaja emihracyja. Dakład byŭ pryniaty dobra, było bahata pytańniaŭ, u tym liku i ad ukrainskich kaleh. Tekst budzie apublikavany ŭ čarhovym vypusku almanacha «Zapisy BINiM».
Pa-za ŭłasnym dakładam ja słuchała dakłady kaleh na toj samaj siekcyi pa prablemach dekałanizacyi. Jak čałavieka, jaki maje bahata dačynieńniaŭ z roznymi biblijahrafijami, vielmi ŭraziła praca Natalli Harkovič pa publikacyi biblijahrafii «Minskich jeparchijalnych viedamaściaŭ», što vychodzić u łondanskim vydaviectvie Skaryna-Press. Na bijahrafičnaj siekcyi, arhanizavanaj doktaram Alesiem Smalenčukom, zacikavili dakłady pra Siarhieja Siniaka (Chmaru) i Kastusia Jezavitava, abodva — dziejačy emihracyi, tamu i maja cikavaść da ich zrazumiełaja.
Rada, što zmahła pasłuchać kaleh na kruhłym stale «Historyki Biełarusi i aktualnyja vykliki». Šmat razmoŭ było i ŭ kułuarach. I heta zaŭsiody nadzvyčaj važnaja častka kanhresaŭ. Pabačyła bahata kaleh, u tym liku i tych, ź jakimi nie bačyłasia kolki dziesiacihodździaŭ, mieła mahčymaść abmierkavać ahulnyja prablemy, supolnyja prajekty, paznajomiłasia z novymi ludźmi. Takim čynam, dla mianie asabista kanhres u Hdańsku byŭ plonnym, i ja ščyra ŭdziačnaja jahonym arhanizataram za mahčymaść udziełu.
Ale ja razumieju, čamu moža iści havorka pra katastrafičnaść situacyi.
Na pieršych kanhresach, zdajecca, bolšaść udzielnikaŭ byli ź Biełarusi. Časam navat i mnie zakidali, što paniel pa zamiežžy možna spakojna arhanizoŭvać u Minsku z tymi ž udzielnikami, nie abaviazkova jechać u Koŭna. Pamiatajem i sproby arhanizataraŭ (niaŭdałyja) adzin hod zładzić Kanhres u Minsku.
Ciapier ža pieravažnaja bolšaść udzielnikaŭ znachodziacca ŭ zamiežžy, ź Biełarusi pryjechali abo ŭdzielničali anłajn adzinki. I heta adlustravańnie katastrafičnych źmien u biełaruskaj navucy apošnich hadoŭ.
Kanhres ryzykuje ŭrešcie pieratvarycca ŭ całkam emihracyjnaje mierapryjemstva. Ale heta, pa-mojmu, nie źmianšaje važnaści praviadzieńnia hetych źjezdaŭ navukoŭcaŭ.
Možna zhadać situacyju, u jakoj apynulisia biełaruskija navukoŭcy na Zachadzie paśla Druhoj suśvietnaj vajny. Niekatoryja ź ich znachodzili mahčymaści ŭ novych składanych umovach emihracyi praciahvać daśledavańni ŭ roznych amierykanskich, kanadskich, jeŭrapiejskich univiersitetach. Adnak tady nie było takich maštabnych biełarusaznaŭčych kanfierencyj, jak ciapierašnija kanhresy. U 1970-ch zładzili niekalki Tydniaŭ biełaruskich studyjaŭ u Kanadzie z udziełam niekalkich dziasiatkaŭ daśledčykaŭ, i heta byli najbolš značnyja takoha kštałtu navukovyja mienavita biełaruskija forumy. Ciapierašnija Kanhresy daśledčykaŭ Biełarusi, navat kali jany pieratvoracca ŭ mienavita emihracyjnyja navukovyja forumy, zastanucca važnymi placoŭkami dla daśledčykaŭ.
«Na kanhresie ŭ Hdańsku ad roznych kaleh čuła, što samaje važnaje — zastacca ŭ prafiesii»
— Sotni biełaruskich navukoŭcaŭ za apošnija try hady vymušanyja byli źjechać ź Biełarusi, u ich liku i vy. Ci ŭdajecca vam i vašym kaleham praciahvać paŭnavartasnuju navukovuju pracu za miažoj? Što i chto ŭpłyvaje na mahčymaści biełaruskich daśledčykaŭ zajmacca vyvučeńniem prablem radzimy, pakinuŭšy jaje?
— Varta zaŭvažyć, što maje kalehi stali vyjazdžać ź Biełarusi ŭ vyniku cisku i čystak i ŭ Instytucie historyi ŭ Minsku, i ŭ Hrodzienskim univiersitecie značna raniej. Adnak ciaham apošnich hadoŭ emihracyja stała sapraŭdy bolš intensiŭnaj.
Zrazumieła, što tyja, chto źjechaŭ raniej, ciapier u lepšym stanoviščy. Časam kaleham davodzicca vyjazdžać u nikudy, kab uratavacca ad represij.
Zusim niezapłanavanaja była i maja emihracyja. Adnak maim paratunkam stała ŭ peŭnym sensie tema, jakoj ja zajmałasia jašče ŭ Biełarusi — historyja emihracyi. Napracavanyja za dva dziesiacihodździ kantakty z roznymi strukturami biełaruskaha zamiežža, z arhanizacyjami, jakija ź im pracujuć, dali svoj plon.
Ja atrymała vialikuju padtrymku, za jakuju ŭdziačnaja i Biełaruskamu Instytutu Navuki i Mastactva ŭ Ńju-Jorku, i Biełaruskaj fundacyi Kračeŭskaha, i byłomu Zhurtavańniu biełarusaŭ śvietu «Baćkaŭščyna», i inšym strukturam i kankretnym asobam u emihracyi.
Siońnia ja faktyčna mahu praciahvać zajmacca tym ža, čym zajmałasia ŭ Biełarusi. Ale moj vypadak, napeŭna, možna ličyć vyklučnym.
Viedaju, što kaleham byvaje značna składaniej znachodzić pracu, stažyroŭki, padtrymku dla svaich daśledavańniaŭ u navukovych instytucyjach Jeŭropy, składana zastavacca ŭ «svajoj temie». Časam davodzicca šukać mahčymaści i prosta pracavać dziela zarobku, kab zabiaśpiečvać siabie i svaich blizkich. Na kanhresie ŭ Hdańsku ad roznych kaleh čuła, što samaje važnaje — zastacca ŭ prafiesii.
Zajmacca histaryčnymi daśledavańniami ŭ emihracyi, biezumoŭna, składaniej, asabliva dla tem, zaviazanych na biełaruskich archivach. Adnak, jak śviedčyć praktyka, zastavacca ŭ prafiesii mahčyma. Časta mohuć dapamahčy kalehi, što vyjechali raniej. Mnie zdajecca, uzajemadapamoha siarod biełaruskich historykaŭ i ahułam intelektuałaŭ u emihracyi davoli značnaja, i heta vielmi važna. Kalehi dzielacca infarmacyjaj pra hranty, stažyroŭki, kanfierencyi, vydańni, dapamahajuć uładkoŭvacca, kali jość takija mahčymaści. Navat źjaŭlajecca adčuvańnie, što, niahledziačy na hieahrafičnuju raskidanaść, prafiesijnaja supolnaść historykaŭ u emihracyi zrabiłasia bolš źnitavanaju. Mahčyma, heta tolki majo ŭjaŭleńnie jak navaśpiečanaj emihrantki, ale na kanhresie ŭ Hdańsku ŭ mianie byli mienavita takija adčuvańni.
— Ci možacie skazać, jakija kankretna temy i prablemy vy ciapier daśledujecie? I čym adroźnivajecca vaša praca ŭ emihracyi ad toj, jakoj vy zajmalisia ŭ Biełarusi?
— Jak i raniej, praciahvaju zajmacca temaj historyi i kultury biełaruskaj emihracyi. Jak i raniej, źjaŭlajusia siabram Upravy Biełaruskaha Instytuta Navuki i Mastactva ŭ Ńju-Jorku — instytucyi, jakaja ad 1951 hoda abjadnoŭvaje biełaruskich intelektuałaŭ i tvorcaŭ u emihracyi. Jak hałoŭnaja redaktarka almanacha «Zapisy BINiMa» praciahvaju pracu nad čarhovymi jahonymi vypuskami. U supracy z kaleham pa BINiMie Lavonam Jurevičam, a taksama Zhurtavańniem biełarusaŭ śvietu «Baćkaŭščyna» dalej praciahvajem vydavać spadčynu biełaruskich emihrantaŭ. Sioleta ŭžo pabačyŭ śviet zbornik «Vybranaha» paeta Michasia Kavyla, nieŭzabavie z drukarni vyjdzie tomik vybranych prac ajca Lva Haroški. Na varštacie taksama vialiki albom-daviednik pa biełaruskich pachavańniach na Zachadzie i roznyja inšyja vydańni.
Biezumoŭna, sami ŭmovy pracy źmianilisia. Parušylisia raniejšyja miechanizmy, asabliva źviazanyja z vydańniem knih. Niedasiažnymi zrabilisia niekatoryja archiŭnyja materyjały. Adnak znachodziacca novyja mahčymaści, jakija my i vykarystoŭvajem.
Prynamsi, u knihavydaviectvie naładzilisia dobryja suviazi z vydaviectvam Fond Kamunikat.org u Biełastoku. U płanach na nastupnyja hady znoŭ kala dziasiatka novych vydańniaŭ, i ŭ hetym dla mianie, badaj što, u emihracyi ničoha nie źmianiłasia.
«Daśviedčanaha historyka abo archivista niemahčyma zamianić prosta nabraŭšy vypusknikoŭ z histfaka»
— Nie tak daŭno pa Biełarusi prakaciłasia novaja chvala pahromu navukovych asiarodkaŭ, u pryvatnaści, prajšli masavyja zvalnieńni supracoŭnikaŭ archivaŭ. Vy taksama archivistka i možacie prafiesijna acanić nastupstvy takich dziejańniaŭ ułady dla biełaruskaj histaryčnaj (i nie tolki) navuki. Jakoj vy bačycie jaje budučyniu ŭ Biełarusi?
— Biezumoŭna, toje, što siońnia adbyvajecca ŭ Biełarusi, i ŭ archivach, i ŭ histaryčnaj navucy, vyhladaje sapraŭdnaj katastrofaj. Vyciaśnieńnie prafiesijanałaŭ z navukovych ustanoŭ nie moža nie adbicca na ŭzroŭni pracy, jakaści daśledavańniaŭ.
Daśviedčanaha historyka abo archivista niemahčyma zamianić prosta nabraŭšy vypusknikoŭ z histfaka. Čałaviek sychodzić razam z usimi svaimi viedami, časam razam z temaju, jakoju nichto inšy prosta nie zajmajecca. Kab vyhadavać novaha śpiecyjalista anałahičnaha ŭzroŭniu, nieabchodnyja hady. Vyniki tych čystak, jakija adbyvajucca siońnia, buduć adhukacca biełaruskaj navucy ciaham doŭhich hadoŭ.
Adnoj z važnych prablem robicca ŭsio bolšy razryŭ pamiž navukoŭcami, jakija, niahledziačy na składanaści, praciahvajuć pracavać u Biełarusi, i tymi, chto zmušany byŭ vyjechać u emihracyju. Čym dalej, tym bolšym budzie hety razryŭ, tym składaniej jaho budzie pieraadolvać. I tym važniejšaja rola Kanhresa daśledčykaŭ Biełarusi jak placoŭki, dzie hety padzieł pamiž kalehami ŭ emihracyi i ŭ Biełarusi mahčyma było b choć krychu minimizavać.
Bajpoł nazvaŭ imiony mahčymych zabojcaŭ Andreja Zielcera. I zajaviŭ, što siłavika «Nirvanu» zastreliŭ svoj ža6
Kamientary