Vaładar vod i baćka Usiasłava Čaradzieja. Jakimi jašče byvajuć biełaruskija cmoki?
Pa kitajskim kalendary sioleta 10 lutaha nastupiŭ hod Drakona. U biełaruskim falkłory jaho vobrazu adpaviadaje cmok. Što heta za źvier, raskazvaje «Zialony partał».
Cmoka ŭ biełaruskich havorkach zvali taksama smok, čmok, źmiej. Najbolš viadomy piersanaž — badaj što Źmiej Harynyč. Kazki pra jaho šmat chto čuŭ i čytaŭ u dziacinstvie, ale chiba nie kožny viedaje, što pa adnoj ź viersij «radzima» hetaha kazačnaha piersanaža — raka Haryń na biełaruskim Paleśsi, adkul i mianuška.
U biełaruskaha cmoka moža być adna, try, šeść, siem, dzieviać albo dvanaccać hałoŭ, jakija patychajuć ahniom. Kali hieroj ich ścinaje, hałovy mohuć adrastać. Kab hetaha paźbiehnuć, ranu treba prypiačy ahniom.
Cmok maje taksama kryły, tamu moža pierasoŭvacca ŭ vadzie, na sušy i ŭ pavietry. Žyvie jon u bałocie (a dzie ž jašče žyć biełaruskaj pačvary!).
Moža žyć taksama ŭ mory. Vobraz mora ŭ biełaruskim falkłory šmatznačny i adsyłaje da mifałahičnaj «vialikaj vady», tahaśvietu.
Vaładar vod
Daśledčyk Siarhiej Sańko ličyć, što «hałoŭnaja mifałahičnaja funkcyja cmoka == heta vaładarańnie vodami», što dakazvaje nastupnymi arhumientami: «Adno sa značeńniaŭ słova «cmok» — heta viasiołka, jakaja, pavodle pavierjaŭ, vysmoktvaje vadu z raki i pierapampoŭvaje jaje nazad na nieba.
Słoŭnik Ivana Nasoviča całkam padtrymlivaje heta pavierje, dajučy asnoŭnyja značeńni słova «cmok» / «smok» u biełaruskaj movie: 1) «nasos, mašina, upotrieblajemaja dla pierieliva kakoj-libo židkosti»; 2) «žieleznaja vodostočnaja truba»; 3) «požarnaja truba» (dla zaliŭki pažaru); 4) «skazočnoje nazvanije źmieja».
Niezdarma zabićcio Pierunom źmieja vyklikaje bieśpierapynnyja zalevy, jakija pahražajuć suśvietnym patopam. Uratavacca ŭdajecca tolki pachavaŭšy cmoka-źmieja z dapamohaj zaprežanaha ŭ łapać pieŭnia. Naprykład, la vioski Dabryń Dubrovienskaha rajona jość Źmiejevy mahiły, jakija, pa lehiendzie, utvarylisia mienavita takim čynam.
Cmok-uzbahačalnik
Pievień maje dačynieńnie da naradžeńnia źmieja, jakoha možna ŭmoŭna pryručyć: pa adnoj ź viersij, kab vyhadavać sabie cmoka, jaki budzie nasić hrošy, haspadar pavinien try hady trymać za pazuchaj jajka, źniesienaje čornym pieŭniem.
A kali vyłupicca, štodnia karmić hadavanca małakom ci śviežaśpiečanaj jaječniaj (a heta dla sielanina nie aby-jakija vydatki), inakš cmok moža spalić chatu. Taki źmiej lotaje ŭ vobrazie vohnienaha šara, moža pieratvaracca ŭ čałavieka i nosić haspadaru čužyja bahaćci.
Pra taho, chto žyvie, jak siońnia skazali b, na niepracoŭnyja dachody, ci kamu prosta vielmi šancuje ŭ hrašovych spravach, kazali, što «jamu cmok hrošy nosić».
Mahčyma, mienavita vobraz takoha chatniaha cmoka raźvivajecca ŭ byličkach, jakija apaviadajuć, što cmok moh pieraŭvasablacca ŭ pryhožaha junaka, chadzić na viečaryny, zalacacca da dziaŭčat, a kryły chavać pad pinžakom.
Bolš za toje, cmok moh zajmacca ź dziaŭčynaj seksam, ale ŭ jaje, pa adnoj ź viersij, nie naradžalisia dzieci. Kazali, «ad ich nie byvajeć». Pamierły ŭ vobrazie vohniennaha cmoka moh prylatać da svajoj udavy. Ad takoj suviazi dziaŭčaty i žančyny marnieli i z časam pamirali, kali nie zdahadvalisia, što ich kachanak — źmiej, i nie stasavali achoŭnych srodkaŭ.
Pa inšaj viersii, ziamnaja žančyna ŭsio ža taki mahła zaciažaryć ad źmieja. Navukoŭcy pišuć: «Hety matyŭ vielmi staražytny na biełaruskich ziemlach i sustrakajecca jašče ŭ pahanskija časy. Jaho zafiksavała bylina pra Vołcha Usiasłaviča, u vobrazie jakoha daśledčyki bačać baćku histaryčnaha połackaha kniazia Usiasłava Čaradzieja».
Zmahańnie śviatoha Jurja z Cmokam
Pa ŭsioj Jeŭropie na abrazach i ŭ skulpturach śviatoha Jurja vyjaŭlajuć padčas pracinańnia cmoka kapjom. U Biełarusi sustrakajucca pieśni, jakija apaviadajuć hetu historyju. Najčaściej ich vykonvali padčas postu pierad Vialikadniem. Voś adzin z takich tekstaŭ:
Žyli ludzi niaviernyja,
Nia vieryli hospadu bohu,
A vieryli biazdennamu cmoku,
Davali dań pa čałavieku.Była ŭ karala adna dačka,
Adna dačka Nastasička.
Uziaŭ karol svaju dačku,
Svaju dačku za pravuju ručku.Pavieŭ dačku k siniamu moru.
Pasadziŭ dačku na bieražočku.
— Siadzi, dačka, nie ŭlakajsia,
Na hospada boha spadziavajsia.Biazdenny cmok moram płyvieć,
Śviaty Jury na kanie jedzić.
Biazdenny cmok k bierahu padpłyvajeć,
Śviaty Jury kaniem naciskajeć.Jak ciaŭ miečču pa jaho plečču,
Jak ciaŭ kapjem pa jaho rabrom.
Siniaja połyń u jaho rotu,
Pakuryŭsia dym iz jaho vušej,
Pasypalisia iskry iz jaho vačej.
Biazdenny cmok patanuŭ na dno,
Śviaty Jury na bierah vypłyŭ.
A voś inšy varyjant pieśni pra Jurja i Cmoka, apracavany hurtom «Stary Olsa»:
Faktyčna apisanaje ŭ kazkach zmahańnie hieroja sa Źmiejem Harynyčam — heta siužet-papiarednik paźniejšaha, chryścijanizavanaha siužeta pra śviatoha Jurja i cmoka. Daśledčyki pravodziać paraleli sa staražytnahreckim mifam pra Piersieja, jaki zabiŭ marskuju pačvaru i vyratavaŭ Andramiedu.
Źmiej-kraviec
Adpaviedna biełaruskim pavierjam, źmiej moža žyć taksama ŭ kamianiach, jakija atrymlivali nazvu «šaŭcy» ci «kraŭcy». Takija vałuny čaściej za ŭsio znachodzilisia ŭ nizinie, la vady (a jak my ŭžo viedajem, źmiej-cmok vaładaryć vodami).
Da kamiania nibyta možna prynieści tkaninu ci skuru, a źmiej za noč pašyje jakasnaje adzieńnie ci boty. Praŭda, jaho vyraby nielha nadziavać u carkvu, dzie jany raspalisia b na kavałki.
Voś tolki niekatoryja miascovaści, la jakich jość takija vałuny: «šaŭcy» — kala Łukomla, a taksama kala viosak Kuraniec Vilejskaha rajona, Kamień i Daminova Vałožynskaha, a «kraŭcy» — kala Varonina Sieńnienskaha rajona, Kraśniki — Dokšyckaha.
Kult kamianioŭ raspaŭsiudžany pieravažna ŭ paŭnočnaj Biełarusi, dzie ich šmat dziakujučy kolišniamu ledaviku sa Skandynavii.
Takim čynam, biełarusam vobraz kitajskaha drakona nie čužy, padobnyja istoty apisanyja i ŭ našym falkłory.
Kamientary