Litaratura66

Pievień ci piatuch, vałoška ci vasilok, rovar ci viełasipied, šašok ci tchor? I sotni inšych cikavych prykładaŭ

«Jak havorać biełarusy» — nievialikaje pa abjomie vydańnie, jakoje raskazvaje pra dyjalektnyja asnovy movy, najiarčejšyja asablivaści havorak Biełarusi i toje, jak ludzi havorać tut i ciapier, piša Zosia Łuhavaja.

«…ź jakoha boku ni razhladaj biełaruskuju movu, zaŭsiody znojdziecca niešta admietnaje i svojeasablivaje, što nie dazvolić zasumniavacca ŭ daŭnaści jaje ŭźniknieńnia i praciahłaści isnavańnia» — takim reziume skančaje knihu aŭtar. A ja z hetaha pačnu. 

«Jak havorać biełarusy» — nievialikaje pa abjomie vydańnie, jakoje raskazvaje pra admietnyja rysy sučasnaj biełaruskaj litaraturnaj movy, jaje dyjalektnyja asnovy i najiarčejšyja asablivaści havorak Biełarusi. Varta, adnak, uśviedamlać, što kniha pryznačanaja dla šyrokaha koła čytačoŭ, i admysłoŭcam tut usio i tak budzie viadoma. Ale kali vam raptam treba chucieńka pierakanacca (albo pierakanać kahości), što biełaruskaja — nie amal toje samaje, što rasiejskaja, ukrainskaja ci polskaja, albo — što možna kazać jak rovar, tak i viełasipied, i jak vałoška, tak i vasilok, to hetaja kniha — toje, što treba. 

Aŭtar pačynaje z bazavych asablivaściaŭ biełaruskaj movy ŭ paraŭnańni z rasiejskaj i ŭkrainskaj. Unikalnuju litaru ŭ, badaj, nazavie kožny školnik. Da jaje dadajecca zaŭsiody ćviordy huk «r», a taksama dziekańnie i ciekańnie.

Siarod cikavych dla mianie faktaŭ było toje, što tatary, jakija pačali sialicca na terytoryi sučasnaj Biełarusi z XIV stahodździa, mieli ŭ svaim ałfavicie admysłovyja simvały dla pieradačy miascovych «dź» i «ć». Jany ŭłaścivyja tolki biełaruskaj arabicy: u inšych movach, jakija karystajucca arabskim ałfavitam, takich litar niama.

Akramia asablivaściaŭ jość i supadzieńni, ale čaściej jany tyčacca biełaruskaj i ŭkrainskaj moŭ. Tak, u našych movach słova «dźviery» vyklučna množnaha liku, a ŭ rasiejskaj takoha abmiežavańnia niama: mohuć być i «dvieri», i «dvieŕ». Słovy «šafa» i «šypšyna» va ŭkrainskaj i biełaruskaj žanočaha rodu, a «mazol», «nakip» i «sabaka» — mužčynskaha. U ruskaj movie — naadvarot. Toje ž adbyvajecca i na ŭzroŭni kanstrukcyj. Ažanicca z kim? Zachvareć na što? Śmiajacca z kaho? Dziakavać kamu? Takija kanstrukcyi zbližajuć biełaruskuju z ukrainskaj, ale adasablajuć jaje ad rasiejskaj movy, dzie «žieniatsia na kom-to», «bolejut čiem-to», «śmiejutsia nad kiem-to» i «błahodariat koho-to». Ale jość i kanstrukcyi, jakija roźniacca va ŭsich troch movach: naprykład, «uziać pad uvahu priniať vo vnimanije vziati do uvahi»

Druhi raździeł knihi — pra dyjalektnuju asnovu biełaruskaj movy. Tut mnie było cikava daviedacca, što narmatyŭnymi nie zaŭsiody stanoviacca formy maksimalna pašyranyja ŭ havorkach. Naprykład, mužčynski rod słova «jabłyk» staŭ narmatyŭnym pry tym, što nijaki rod («jabłyka») byŭ bolš raspaŭsiudžanym.

Časam adnolkava pašyranymi źjaŭlajucca niekalki formaŭ i tady abiedźvie traplajuć u słoŭnik. Tak stałasia z formami vałoška/vasilok, rovar/viełasipied, šašok/tchor. Byvaje i tak, što ŭ słoŭnik traplajuć adny i tyja ž słovy, ale z roznym naciskam: doŭhi/daŭhi ci asieńni/vosieński

Ale jość i pašyranyja ŭ havorkach słovy, zamiest jakich u jakaści narmatyŭnych byli abranyja inšyja formy. Čamu? Bo jany byli ŭ bolšaj stupieni padtrymanyja piśmieńnikami, žurnalistami, navukoŭcami. U jakaści prykładu Vadzim Šklaryk pryvodzić słovy «ziaziula», «kačka» i «pievień», jakija stali narmatyŭnymi, zamiest «kukuška», «vutka», «piatuch», što taksama pašyranyja ŭ havorkach.

Adno što mnie, jak prostamu abyvacielu, nie chapiła tłumačeńniaŭ: jak usio ž toje ci inšaje słova traplaje ŭ słoŭnik? Jak navukoŭcy robiać vybar? Bo z tych prykładaŭ, što pryvodzić aŭtar, składvajecca ŭražańnie, što adzinaj sistemy niama albo jana — nie vidavočnaja. 

Samym cikavym akazaŭsia treci raździeł — pra asablivaści sučasnych havorak Biełarusi. Bo tut možna pryhadać, jak havorać u vašych rodnych miaścinach ci jak kažuć svajaki i znajomyja ź inšych kutkoŭ krainy. Ja, naprykład, paznała «čobaty» i «kurýcu» majoj babuli z poŭnačy i ździviłasia zachodniebiełaruskim «hanavicam».

A ci viedajecie vy, jak nazyvajuć u roznych miaścinach bujnyja ciomna-sinija jahady, šyroka viadomyja jak durnicy? Na poŭnačy i paŭnočnym zachadzie heta pjanicy (z naciskam ci na pieršy, ci na druhi skład), na paŭdniovym zachadzie hety łachiny abo łachačy (što nahadvaje ŭkrainskaje słova łochina), u centralnaj častcy Biełarusi — buhai, a na paŭdniovym uschodzie — bujaki. I hetaja apošniaja forma trapiła ŭ słoŭniki razam z durnicami. 

Kali vy šmat karystajeciesia biełaruskaj movaj, to napeŭna nie adnojčy sustrakali formu dziejasłovaŭ «jamo» i «damo» (i ich ekvivalenty — «jadzim» i «dadzim»). Mnie hetyja formy, pryznajusia, taksama daspadoby, i čas ad času ja ich užyvaju.

Ilustracyi dla vydańnia zrabiła vydatnaja mastačka Nadzieja Leanovič. Šmat chto, napeŭna, bačyŭ jejnyja jarkija i zapaminalnyja karciny ź mienskimi budynkami i vulicami. Dla hetaha vydańnia Nadzieja namalavała piatnaccać važnych architekturnych abjektaŭ — ad Safijskaha sabora ŭ Połacku i Farnaha kaścioła ŭ Navahrudku da carkvy ŭ Synkavičach i siadziby Plateraŭ u Zapolli. 

Hetaja nievialikaja kniha padaryła mnie pryjemnaje adčuvańnie biełaruskaj movy jak vielmi žyvoha arhanizma. Składanaha, źmienlivaha, niepaŭtornaha. Jość knihi i słoŭniki, a jość žyćcio. Usio jašče jość. I my da jaho spryčyniajemsia, kali štodzień havorym pa-biełarusku. 

Darečy, kali jość žadańnie krychu bolš zahłybicca ŭ temu, to amal na kožnaj staroncy knihi jość QR-kody sa spasyłkami na karty z akademičnych «Dyjalektałahičnaha atłasa biełaruskaj movy» i «Leksičnaha atłasa biełaruskich narodnych havorak», za jakija navukoŭcy atrymali Dziaržaŭnuju premiju Biełarusi, a taksama na vieršy biełaruskich kłasikaŭ jak prykłady vykarystańnia peŭnych słovaŭ. 

Vadzim Šklaryk. «Jak havorać biełarusy». Vydaviectva «Technałohija», 2024 hod. Ilustracyi Nadziei Leanovič.

Kamientary6

  • Josik
    03.06.2024
    A ja nabyŭ niekalki asobnikaŭ, košt 10 rubloŭ, ale dobry padarunak tym, chto cikavicca movaj, A nie sychodzić u ha.no ad biełaruskaha słova.
  • 03.06.2024
    Busieł , botian , laleka ( mahčymyma niejdzie i aist ) biełarusam ŭ lubym kutkie ( paviecie ) zrazumieła ))) Tym i adroźnivajecca mova ad " jazyka ". Tojež tyčacca šmat inšach nazvaŭ rečaŭ , živieł ,dziejańniaŭ i .... inšaha. Bo jazyk - hzta dziela pierašturchovańja ježi ŭ rocie, a mova isnuje jak srodak dla dumak , pačuťjaŭ , mar , namieru ... i inš .
    Ŭsio heta vielmi cikava pačuť išaje nazvy ź dziacinstva znajomych sutnastiej ,

    P.S.
    Škadujtia za trasianku )
  • Ihrek
    03.06.2024
    Dakładna nie rovar i nie viełasipied! Jość aŭtachtonnaje biełaruskaje słova dla hetaj pryłady: LESAPIETA.
    A ŭvohule treba budzie pazbaŭlacca ad maskalizmaŭ i pałanizmaŭ.

«Ja taja jašče pamidorka». Što Ihar Tur piša ŭ telehram-čatach sa svajho asnoŭnaha akaŭnta4

«Ja taja jašče pamidorka». Što Ihar Tur piša ŭ telehram-čatach sa svajho asnoŭnaha akaŭnta

Usie naviny →
Usie naviny

Čarha ź lehkavych mašyn viarnułasia na polskuju miažu

ZŠA rekamiendujuć Ukrainie źnizić pryzyŭny ŭzrost da 18 hadoŭ3

Ci stała praściej zapisacca na polskuju vizu paśla ŭviadzieńnia fotavieryfikacyi? Dośvied čytačoŭ11

Za try hady va Ukrainie stała na 300 tysiač bolš ludziej ź invalidnaściu4

U Vilni prajšła akcyja padtrymki Vasila Vieramiejčyka z udziełam kalinoŭcaŭ6

U Biełaruskaj pravasłaŭnaj carkvie abnavili ceńnik? Voś jakija buduć rekamiendavanyja taryfy20

Tramp vyznačyŭsia z kandydaturaj śpiecpasłańnika ZŠA pa Ukrainie. Ukraincam jahony vybar nie spadabajecca13

«Raźjatrana cierabiŭsia». Novyja pierakłady z habrejskaj i polskaj vyklikajuć, chutčej, pytańni3

Stała viadoma, što za biełarus arhanizoŭvaŭ napad na rasijskaha apazicyjaniera Vołkava ŭ Vilni2

bolš čytanych navin
bolš łajkanych navin

«Ja taja jašče pamidorka». Što Ihar Tur piša ŭ telehram-čatach sa svajho asnoŭnaha akaŭnta4

«Ja taja jašče pamidorka». Što Ihar Tur piša ŭ telehram-čatach sa svajho asnoŭnaha akaŭnta

Hałoŭnaje
Usie naviny →