U 2020 hodzie spoŭniłasia 40 hadoŭ z času stvareńnia polskaha prafsajuza «Salidarnaść», jaki nieŭzabavie pieratvaryŭsia ŭ šyroki narodny ruch. Piša kandydat histaryčnych navuk Luboŭ Kozik.
Kryzis za kryzisam
Sacyjalistyčnaja Polšča (z 1952 pa 1989 hod jaje aficyjnaj nazvaj była Polskaja Narodnaja Respublika) prajšła praź niekalki hramadska-palityčnych kryzisaŭ.
Pieršy ź ich adbyŭsia ŭ 1956 hodzie i pryvioŭ da źmieny lidara Polskaj abjadnanaj rabočaj partyi, jakaja mieła manapoliju na ŭładu ŭ krainie. Ułady zmušanyja byli pajści na heta z-za vystupleńniaŭ rabočych u Poznani ŭ červieni 1956-ha. Ich žorstka, z vykarystańniem zbroi zadušyli, pry hetym zahinuli dziasiatki ludziej.
Nastupny kryzis, 1968 hoda, byŭ źviazany z pratestami studentaŭ i intelihiencyi suprać ideałahičnaha cisku. Jon staŭ prajavaj rasčaravańnia ŭ aficyjnych łozunhach i zajavach ab pabudovie spraviadlivaha sacyjalistyčnaha hramadstva, jakija razychodzilisia z realnym žyćciom u krainie. Manifiestacyi i mitynhi byli sprobaj pakazać uładzie, što pieramieny i demakratyzacyja patrebny nie na słovach, a na spravie. Adnak zadušeńnie vystupleńniaŭ u sakaviku 1968 hoda ŭ Polščy, jak i nastupnaje padaŭleńnie Pražskaj viasny ŭ Čechasłavakii, padarvali vieru ŭ mahčymaść demakratyzacyi dziaržaŭnaha ładu ŭ krainie bieź źmieny samoj sistemy.
Paharšeńnie ekanamičnaj situacyi ŭ kancy 1960-ch vyliłasia ŭ masavyja vystupleńni rabočych u śniežni 1970 hoda. Mirnych pratestoŭcaŭ, jak i ŭ 1956-m, žorstka razhaniali. Ale partyjnaje kiraŭnictva znoŭ źmianiłasia, a razam z tym pryjšło i razumieńnie, što vystupleńni hramadzian vyklikanyja pierš za usio ŭnutranymi, a nie źniešnimi faktarami. Kiraŭnictva PNR advažyłasia na pierahlad sacyjalnaj i ekanamičnaj palityki, pašyreńnie kantaktaŭ z krainami Zachadu. Bo tyja mahli nie tolki pradać palakam nieabchodnyja technałohii dla madernizacyi vytvorčaści, ale i dać im kredyty.
U pieršaj pałovie 1970-ch hadoŭ nazirałasia aktyŭnaje raźvićcio infrastruktury, budaŭnictva žylla i sacyjalnych abjektaŭ. Žycharam Polščy stała lahčej vyjazdžać za miažu. Adnak uvieś adnosny dabrabyt taho času byŭ pabudavany na čužyja hrošy, bo sutnaść ekanamičnaj sistemy zastavałasia niaźmiennaj. Heta viało da narastańnia źniešniaj zapazyčanaści i ekanamičnych prablem unutry krainy. A tamu vybuch niezadavolenaści byŭ niepaźbiežnym. Užo ŭ červieni 1976-ha adbylisia novyja vystupleńni rabočych.
Salidarnaść da «Salidarnaści»
Reakcyja ŭłady na hetyja vystupleńni adroźnivałasia ad papiaredniaj. Hetym razam suprać rabočych nie vykarystoŭvali zbroi. Ale najbolš aktyŭnych dziejačaŭ pačali zatrymlivać, zvalniać z pracy, stvarać im prablemy z pracaŭładkavańniem. U hetych umovach pratestoŭcaŭ aktyŭna padtrymali intelihiencyja i studenty, jakija vystupali ź listami salidarnaści, a taksama źbirali srodki dla materyjalnaj i jurydyčnaj dapamohi represavanym.
Vosieńniu 1976 hoda ŭ Polščy paŭstaŭ Kamitet abarony rabočych (KAR), jaki arhanizoŭvaŭ jurydyčnuju, finansavuju, miedycynskuju dapamohu paciarpiełym ad dziejańniaŭ ułady, a taksama zbor i raspaŭsiudžvańnie infarmacyi ab represijach. Hałoŭnaj metaj KAR stała vyzvaleńnie ŭsich zatrymanych i aryštavanych i adnaŭleńnie ich na pracy. Členy kamiteta viali svaju dziejnaść adkryta i ŭ miežach pravavoha pola (naprykład, zaklikali vysyłać listy ŭ Siejm z patrabavańniem stvaryć nadzvyčajnuju kamisiju dla rasśledavańnia faktaŭ parušeńnia zakonnaści). Ale ŭłada i takuju aktyŭnaść ličyła niezakonnaj. Polskija śpiecsłužby zatrymlivali asob, źviazanych ź dziejnaściu KAR, pravodzili pieratrusy, zastrašvali, źbivali.
Z-za adsutnaści mahčymaści prapahandavać svaju dziejnaść u aficyjnych ŚMI, KAR (z 1977 hoda pieraŭtvorany ŭ Kamitet hramadskaj abarony) nielehalna vydavaŭ ulotki, časopisy i knihi. Na kantraście z vypustašanymi aficyjnymi ŚMI hetyja vydańni ŭsprymalisia jak hłytok volnaha pavietra.
Z 1977 hoda ŭ Polščy pačali ŭźnikać i inšyja inicyjatyvy i hramadskija abjadnańni. Siarod ich byli «Ruch u abaronu pravoŭ čałavieka i hramadzianina», «Polskaje niezaležnickaje pahadnieńnie», «Latučy ŭniviersitet» i inšyja. U hety ž čas paŭstaŭ i arhanizacyjny kamitet Niezaležnych prafsajuzaŭ, niešmatlikija dziejačy jakoha traplali pad represii. Hetaja tkanka inicyjatyŭ rasła i rasła, bo ludzi byli vielmi niezadavolenyja, što słovy ŭładaŭ zvyčajna razychodziacca sa spravaj.
Miasa jak apošniaja kropla
Pryčynami novaha kryzisu ŭ čarhovy raz stali ekanamičnyja ciažkaści ŭ krainie.
U druhoj pałovie 1970-ch Polšča ŭsio bolš zaležała ad pastavak z Zachadu. Dziaržaŭnyja pradpryjemstvy zastavalisia niekankurentazdolnyja i małarentabielnyja. Tavaraŭ nie chapała, popyt ros. Dla apłaty impartu polskaje kiraŭnictva brała novyja i novyja kredyty. Usio heta viało da chutkaha rostu źniešniaj zapazyčanaści. Pastupova źjavilisia prablemy z zabieśpiačeńniem nasielnictva tavarami pieršaj nieabchodnaści, raśli ceny, kvitnieli śpiekulacyja i błat. Pry hetym aficyjnyja srodki masavaj prapahandy rapartavali pra «pośpiechi i raźvićcio».
Čaša ciarpieńnia pierapoŭniłasia letam 1980-ha. Apošniaj kroplaj stała banalnaje pavyšeńnie cen na miasa. Pry hetym hieahrafija vystupleńniaŭ była zanadta šyrokaj, kab było mahčyma śpisać ich na dziejnaść varožych siłaŭ. Padčas zabastovak pačali vyłučacca lidary, jakija stvarali kamitety, farmulavali śpis patrabavańniaŭ (pieršapačatkova ekanamičnych, a potym i palityčnych), viali pieramovy z kiraŭnictvam i padpisvali pahadnieńni.
Jak i raniej, ułady imknulisia zvolnić z pracy najbolš aktyŭnych udzielnikaŭ pratestaŭ. Adnak hetym razam takaja stratehija dała zboj.
Infarmacyja pra zvalnieńnie z pracy kranaŭščycy Anny Valentynovič stała šturškom dla pačatku 14 žniŭnia 1980 hoda zabastoŭki na sudnavierfi Hdańska.
Jaje padtrymali inšyja pradpryjemstvy horada. Užo praz dva dni zabastoŭščyki stvaryli Mižzavodski stačačny kamitet, staršynioj jakoha abrali Lecha Valensu. Kamitet vystupiŭ z patrabavańniami, siarod jakich byli stvareńnie niezaležnych ad partyi i pracadaŭcaŭ prafsajuzaŭ, harantyja prava na zabastoŭku, svabodu słova i druku, spynieńnie pieraśledu niezaležnych vydańniaŭ i represij pa palityčnych matyvach.
Vystupleńni pry hetym mieli taksama vyrazna nacyjanalny i relihijny charaktar. Vykarystańnie polskaha ściaha i bieła-čyrvonych stužak, katalickaha kryža i partretaŭ «svajho» papy Jana Paŭła II, praviadzieńnie nabaženstvaŭ na terytoryi pradpryjemstvaŭ, jakija bastavali, — usio heta było simvałami, jakija abjadnoŭvali palakaŭ.
U chutkim časie strajkoŭcaŭ Hdańska padtrymali pradpryjemstvy Ščecina i inšych haradoŭ, dzie taksama stvaralisia mižzavodskija stačkamy. Ułady nie mahli ihnaravać maštabny ruch rabočych i nakiravali dla pieramoŭ ź imi partyjnych funkcyjanieraŭ. Tyja imknulisia damovicca ź lidarami, sprabavali šlacham piersanalnych źmienaŭ na klučavych pasadach spynić zabastoŭki. Adnak daremna. I kiraŭnictvu PARP urešcie pryjšłosia pajści na padpisańnie pahadnieńnia sa strajkoŭcami.
Pahadnieńnie (jaho padpisali 31 žniŭnia ŭ Hdańsku) praduhledžvała mahčymaść stvareńnia i rehistracyi novych niezaležnych prafsajuzaŭ, raspracoŭku zakona ab arhanizacyi zabastovak, pierahlad vyniesienych prysudaŭ, adnaŭleńnie na pracy ludziej, zvolnienych pa palityčnych matyvach.
U vieraśni ŭ Hdańsku prajšoŭ źjezd delehataŭ rabočych z 30-ci haradoŭ, na jakim pryniali rašeńnie stvaryć ahulnadziaržaŭnuju «pahadžalnuju kamisiju» na čale ź Lecham Valensam i vykarystoŭvać simvaličnuju nazvu «Salidarnaść».
10 listapada 1980 hoda Niezaležnaje abjadnańnie prafsajuzaŭ «Salidarnaść» było aficyjna zarehistravana.
Nadziei i rasčaravańni
«Salidarnaść» stała nie stolki prafsajuzam, kolki hramadskim rucham. Užo viasnoj 1981 hoda ŭ jaje šerahach było 9 miljonaŭ čałaviek, amal kožny čaćviorty žychar Polščy.
Kiraŭnictva prafsajuza padtrymlivała suviaź ź viadomymi pravaabaroncami, ekanamistami, dziejačami kultury i navuki, karystałasia padtrymkaj ijerarchaŭ Katalickaj carkvy.
«Salidarnaść» adstojvała i abaraniała pravy rabočych, vystupała z krytykaj mietadaŭ kiravańnia na pradpryjemstvach i krainie ŭ cełym, mieła svaje vydańni, raspaŭsiudžvała samvydat, arhanizoŭvała sustrečy ź viadomymi ludźmi i rabiła jašče šmat čaho. Jaje zajavy pra nieabchodnaść palapšeńnia ŭmovaŭ žyćcia, zachavańnie demakratyčnych i vykarystańnie nacyjanalnych tradycyj mocna kantrastavali z tym, što tranślavałasia ŭ dziaržaŭnaj prapahandzie.
Aficyjnyja koły Polščy razumieli, što situacyja ŭ hramadstvie ŭ luby momant moža vyjści z-pad kantrolu. Pry hetym jany znachodzilisia miž mołatam i kavadłam: z adnaho boku była «Salidarnaść», a z druhoha — savieckaje kiraŭnictva, jakoje patrabavała siłavoha vyrašeńnia situacyi ŭ PNR i pahražała siłavym umiašańniem, jak u Vienhryi 1956-ha i Čechasłavaččynie 1968-ha.
U hetych umovach novym lidaram PARP zamiest blakłaha Stanisłava Kani byŭ abrany hienierał Vojciech Jaruzelski, jaki pierad tym zajmaŭ pasadu premjer-ministra i ministra abarony.
Vosień 1981 hoda vydałasia składanaj. U «Salidarnaści» naziraŭsia raskoł i rasčaravańnie. Niekatorym zdavałasia, što jana nie vykanała svajoj mety — demakratyzacyi sistemy i palapšeńnia ŭmovaŭ žyćcia, a tamu nieabchodna pierachodzić da bolš radykalnych i rašučych dziejańniaŭ.
Tym nie mienš «Salidarnaść» zastavałasia mocnaj siłaj, ź jakoj nielha było nie ličycca. I kiraŭnictva krainy prademanstravała, što stavicca da pahrozy ź jaje boku surjozna, pryniaŭšy rašeńnie pra ŭviadzieńnie z 13 śniežnia 1981-ha vajennaha stanovišča.
U noč z 12 na 13 śniežnia byli aryštavanyja dziejačy «Salidarnaści».
U krainie zabaranili schody, manifiestacyi i zabastoŭki, uzmacnili kantrol cenzury, uviali kamiendanckuju hadzinu, abmiežavali pieramiaščeńnie pa krainie, prypynili dziejnaść prafsajuzaŭ, hramadskich abjadnańniaŭ i tavarystvaŭ, uviali žorstki kantrol na pradpryjemstvach, prypynili vypusk niekatorych haziet. Luboje parušeńnie vajennaha stanovišča praduhledžvała pakarańnie ad 3 da 10 hod turemnaha źniavoleńnia, štraf ci časovaje zatrymańnie.
Sychod u partyzanščynu
«Salidarnaść» nie była hatovaja da takoha rašeńnia ŭładaŭ.
Najaŭnaść na vulicach tankaŭ, uzbrojenych patruloŭ, vobšuki aŭtamabilaŭ strašyli ludziej i błakavali mahčymaść supraciŭleńnia. Na pradpryjemstvy, dzie byli sproby pačać zabastoŭku, nakiroŭvali milicyju (jaje śpiecyjalnyja padraździaleńni — Mataryzavanaja padtrymka hramadzianskaj milicyi (anałah biełaruskaha AMAPa) — ZOMO), armiju, a časam i tanki. Pry sprobach supracivu rabočych žorstka razhaniali i zatrymlivali. U niekatorych vypadkach u ich stralali. U 1982 hodzie «Salidarnaść», jakaja i tak dziejničała ŭ nievialikich hrupach i kanśpiratyŭna, kančatkova zabaranili.
Pa aficyjnaj infarmacyi, za čas dziejańnia vajennaha stanovišča (1981—1983 hady) u Polščy było aryštavana 9 736 čałaviek. Ludziej zastrašvali, pravodzili vychavaŭčyja razmovy, sprabavali vierbavać. Pa palityčnych matyvach sudzili zvyš 13 tysiač čałaviek.
Formami pratesnaha ruchu ŭ hety čas stali bajkot aficyjnych ŚMI, prahułki padčas navinaŭ na telebačańni — u tyja časy telekanałaŭ było adzin-dva, i vypusk navin pakazvali adzin na ŭsie kanały ŭ vyznačany čas. Ludzi taksama masava prymacoŭvali na vopratku rezistary zamiest zabaronienych simvałaŭ prafsajuza, admaŭlalisia kuplać knihi praŭładnych aŭtaraŭ (a časam i adsyłali im raniej kuplenyja knihi). 13 dnia kožnaha miesiaca, u pamiać pra dzień uviadzieńnia vajennaha stanovišča, hramadzianie arhanizoŭvali karotkija akcyi pratestu, a viečaram tušyli śviatło ŭ kvaterach i stavili na padakońnie zapalenyja śviečki.
Siarod palakaŭ byli papularnymi vykazvańni typu «zima vaša, viasna naša», «varona arła nie pakanaje» (adsyłka da polskaha hierba — arła, i da abrevijatury WRON, Vojskova rada ocalenia narodoveho, stvoranaha ŭ noč na 13 śniežnia 1981 hoda Vajennaha savieta nacyjanalnaha vyratavańnia, jaki palaki pahardliva nazyvali «vrona» — varona).
Pieryjadyčna pratesty ŭspychvali z novaj siłaj. Viasnoj 1982-ha ŭ Polščy prajšli manifiestacyi, jakija byli brutalna razahnanyja. «Salidarnaść» zaklikała bajkatavać aficyjnyja mierapryjemstvy, ihnaravać aficyjnyja radyjo i telebačańnie. Ludzi źbirali hrošy na dapamohu palitźniavolenym, masava naviedvali patryjatyčnyja słužby ŭ kaściołach.
Prafsajuz karystaŭsia padtrymkaj svaich prychilnikaŭ za miažoj (pierš za ŭsio emihrantaŭ), vykarystoŭvaŭ hrošy zachodnich fondaŭ, arhanizoŭvaŭ kantrabandnyja pastaŭki drukarskaha abstalavańnia — tady nie było internetu, i rola drukavanaha słova była bolšaja, čym u našy dni.
Važnuju rolu ŭ padtrymańni patryjatyčnych nastrojaŭ u hramadstvie adyhraŭ vizit na radzimu papy Jana Paŭła II u červieni 1983 hoda, a taksama prysudžeńnie ŭ tym ža hodzie Nobieleŭskaj premii miru Lechu Valensu.
Prymus da reformaŭ
Ekanamičnaja situacyja ŭ Polščy ŭ druhoj pałovie 1980-ch była patavaja. Sproby pravieści abmiežavanyja reformy skončylisia ničym, tolki jašče bolš razzłavali nasielnictva.
Hetym skarystałasia «Salidarnaść», jakaja viasnoj — letam 1988 hoda zmahła arhanizavać sieryju zabastovak pa krainie. Ich zavadatarami časta stanaviłasia radykalna nastrojenaja moładź. Kiraŭnictva krainy taksama pryjšło da razumieńnia, što biez sutnasnych, hłybokich źmienaŭ u sistemie nie abyścisia, adnak u partyjna-dziaržaŭnych orhanach chapała i ludziej, jakija pa-raniejšamu ličyli, što z «vorahami» možna dziejničać tolki siłaj.
I tut hałoŭnuju rolu syhraŭ sam hienierał Jaruzelski. Heta jon nastajaŭ na pošuku kampramisu z apazicyjaj. Heta jon nastajaŭ na pieramovach z pamiarkoŭnym kryłom «Salidarnaści».
U jakaści pasiarednika-naziralnika ŭłady vybrali kaścioł — tamu što i ŭłady, i apazicyja biskupam daviarali.
Ź lutaha da krasavika 1989 hoda — amal try miesiacy — u Varšavie doŭžyŭsia kruhły stoł, u jakim brali ŭdzieł pradstaŭniki palityčnych partyj i katalickich abjadnańniaŭ, apazicyi i niezaležnyja ekśpierty.
Vynikam praciahłych dyskusij stali rašeńni, jakija źmianili sistemu kiravańnia krainaj. Adnym ź ich lehalizacyja «Salidarnaści» i jaje ŭdzieł u parłamienckich vybarach.
U žniŭni 1989 hoda ŭpieršyniu ŭ paślavajennaj Polščy kiraŭnikom urada staŭ nie kamunist, a pradstaŭnik demakratyčnych siłaŭ, daradca «Salidarnaści» Tadevuš Mazaviecki. Heta stała kulminacyjnym punktam baraćby palakaŭ za pieraŭtvareńni ŭ krainie.
-
«Najbolš adčuvalnyja źmieny — u prezientacyi paŭstańnia Kalinoŭskaha». Jak źmianilisia biełaruskija padručniki pa historyi
-
90 hadoŭ z dnia naradžeńnia Stanisłava Šuškieviča — archiŭny film «Našaj Nivy» pra pieršaha kiraŭnika niezaležnaj Biełarusi
-
Vychadziec ź biełaruskaj šlachty 28 hadoŭ kiravaŭ savieckaj zamiežnaj palitykaj. Čym zapomniŭsia Hramyka, jaki atrymaŭ mianušku Mistar Nie
Usio zdaryłasia na Novy hod. Śmierć samaj publičnaj supracoŭnicy minskaha AMAPa dahetul pakidaje pytańni14
Kamientary