Sto hadoŭ tamu na płaniecie taksama lutavała pandemija. Śmiarotna niebiaśpiečny vid hrypu — «ispanka» — dajšoŭ da samych dalokich kutkoŭ płaniety. Piša Andrej Akuška.
1918 hod byŭ čaćviortym, apošnim hodam Pieršaj suśvietnaj vajny. Mienavita tady ŭ i biez taho spakutavany śviet pryjšła novaja biada — «ispanka». Bolšaść daśledčykaŭ upeŭnienyja, što novy vid hrypu źjaviŭsia 4 sakavika 1918 hoda na adnoj z amierykanskich vajskovych baz u štacie Kanzas. U hety dzień sałdat Albiert Hitčeł paskardziŭsia na hałaŭny bol i vysokuju tempieraturu. Simptomy nahadvali hryp, tamu Albierta špitalizavali. Ale Hitčeł byŭ kucharam i kantaktavaŭ ź dziasiatkami vajskoŭcaŭ. Tyja zarazili inšych — i praź niekalki dzion na bazie ŭžo chvareła bolš za paŭtysiačy čałaviek.
Praź niekalki tydniaŭ chvorych stała 1100 i 48 ź ich pamierli (sam Albiert ačuniaŭ i pražyŭ jašče paŭstahodździa). Amal usie jany byli maładymi, zdarovymi chłopcami, u toj čas jak ad zvyčajnaha hrypu pamirajuć pierš za ŭsio ludzi sastarełyja i z chraničnymi chvarobami. Hety naściarožyła adnaho z aficeraŭ, pałkoŭnika Šrejniera. Jon napisaŭ rapart kamandavańniu ŭ stalicu, ale na jahonaje papiaredžańnie nie źviarnuli ŭvahi.
11 sakavika pieršy vypadak chvaroby byŭ zarehistravany za tysiačy kiłamietraŭ ad Kanzasa — u Ńju-Jorku. Amierykanskija vajskoŭcy tady jakraz hruzilisia na karabli, kab dabracca da Jeŭropy i zmahacca ź niemcami. U krasaviku jany zavieźli novy hryp u Francyju. Tam jon imkliva raspaŭsiudziŭsia pa akopach, dzie ščylna siadzieli sotni tysiač žaŭnieraŭ. A praz pałonnych pierakinuŭsia i na druhi bok frontu. U mai pieršyja chvoryja byli vyjaŭlenyja ŭ horadzie Bresłau na ŭschodzie tahačasnaj Hiermanii (ciapier Urocłaŭ u Polščy).
Prykładna tady ž ispanka trapiła na terytoryju byłoj Rasijskaj impieryi. Viasnoj jana była zafiksavanaja ŭ Adesie, a 13 žniŭnia datujecca pieršy vypadak u Biełarusi — u Mścisłavie. Kolki našych suajčyńnikaŭ zahinuła ad virusa sto hadoŭ tamu, skazać ciažka. Vojny, jakija tady išli na našaj terytoryi, nie dazvalajuć znajści adkaz na heta pytańnie. Da taho ž lekary časta stavili chvorym na ispanku inšy dyjahnaz — tyf. U kožnym razie lik išoŭ jak minimum na dziasiatki tysiač.
Sutyknuŭšysia ź pieršymi vypadkami, miedyki razhubilisia. Jany bačyli, što heta niejki niezvyčajny hryp. Tvar pacyjenta sinieŭ, čałavieka vyvaročvaŭ kašal, a lohkija byccam by niešta raźjadała znutry. Naradžałasia šmat teoryj, što zdaryłasia, navat takaja, što na Ziamlu viarnułasia čuma.
Tady jašče nie viedali, što virus pieranosiać i tyja, chto vyhladaje zdarovym. Sałdaty-pieranosčyki spakojna jechali ŭ adpačynak i vieźli «padarunak» damoŭ. Mienavita tak u červieni 1918-ha chvaroba trapiła ŭ brytanski Mančester i imkliva zachapiła horad. Za paŭtara miesiaca zachvareła bolš za 100 tysiač, vialikuju častku składali dzieci.
Toje samaje adbyvałasia šmat dzie. Ale ŭ Mančestery znajšoŭsia čałaviek, jaki vyrašyŭ zmahacca z pandemijaj. Heta byŭ inśpiektar achovy zdaroŭja Džejms Nivien.
Daktary suprać ispanki
Džejms Nivien zrazumieŭ, što typovy siezonny hryp nie moža raspaŭsiudžvacca tak chutka. Jon zabiŭ tryvohu i prapanavaŭ zakryć škoły. Častka dyrektaraŭ admoviłasia słuchać hałoŭnaha doktara horada, i jon ničoha nie zmoh z hetym zrabić. Zastavałasia tolki drukavać dziasiatki tysiač pamiatak z rekamiendacyjami, jak źmienšyć šancy padchapić chvarobu. Vy ich viedajecie, bo jany nie źmianilisia da siońnia: myć ruki i mienš kantaktavać ź inšymi ludźmi.
Namahańni Niviena, choć i vyhladali baraćboj ź vietrakami, usio ž nie prajšli darma. Niekatoryja kalehi prysłuchalisia i pačali ŭvodzić miery zaściarohi, viedajučy, što chvaroba pieradavałasia pavietrana-kropielnym šlacham. Daktary i miedsiostry pačali nasić maski, jakija vykidali adrazu paśla źmieny. Praŭda, mnohija ŭsio adno zachvareli. Dy i masak na ŭsich nie chapała.
Na žal, heta byli tolki paŭmiery. Ludzi praciahvali naviedvać teatry i stadyjony, a chvaroba zachoplivała novyja harady i krainy. Jana zabiła tysiačy ludziej, a ŭłady zabaraniali pra heta pisać u presie — navat kali spyniałasia pramysłovaść, jak šachty pad Ńjukasłam, dzie ŭ lipieni chvareła 70% rabočych.
Mahčyma, čynoŭniki apamiatalisia b i ŭviali karancin. Voś tolki ŭ žniŭni ispanka (tady jana była ŭžo viadomaja pad hetym imieniem) adstupiła. Bolšaść chvorych ačuniała. Nivien zanatavaŭ u svaim dziońniku, što 3 žniŭnia 1918-ha situacyja palepšała.
Śviet supakoiŭsia, nie viedajučy, što samy žach tolki pačynajecca.
Virus viartajecca
Naprykancy leta 1918-ha virus muciravaŭ i viarnuŭsia. Ciapier jon moh zabić čałavieka za sutki ci navat chutčej. Druhaja chvala pajšła ź niekalkich krain, adnoj ź jakich znoŭ stali ZŠA. Da kanca vosieni pandemija dabrałasia navat da samych addalenych miescaŭ płaniety. Achviaraŭ stała bolš, ludzi zachłynalisia kryvavaj makrotaj i adychodzili na toj śviet. Ale praciahvałasia vajna, jakoj nadavali značna bolš uvahi, čym niebiaśpiečnaj chvarobie.
U kancy vieraśnia pierapoŭnienyja karabli z amierykanskimi vajskoŭcami — u tym liku zaražanymi — nakiravalisia ŭ Jeŭropu. Sotni pamierli, nie dajechaŭšy da Staroha Śvietu, i ich cieły prosta vykinuli ŭ mora, bo na sudnach nie było miescaŭ dla ich zachavańnia.
Typovym prykładam byŭ karabiel «Levijafan». Jon pieraŭtvaryŭsia ŭ płyvučy łazaret jašče da adychodu ad pryčału. 120 žaŭnieraŭ adpravili na bierah, bo jany nie mahli vytrymać darohu. Dalej było tolki horš: za pieršyja paŭtara sutak padarožža zachvareli 700 čałaviek. Praz tydzień ich było ŭžo 2 tysiačy. Toje samaje rabiłasia i na inšych sudnach, za što jany byli prazvanyja «karablami śmierci».
Pamierłych było ŭ razy bolš, čym u pieršuju chvalu, chavać heta stanaviłasia ciažej — i pa armijach krain Antanty papaŭźli čutki. U chvarobie vinavacili ŭ tym liku niemcaŭ, jakija nibyta ŭžyli novy vid chimičnaj zbroi. Praŭda, u listapadzie 1918-ha vajna skončyłasia, i stała zrazumieła, što Hiermanija tut ni pry čym.
Tym časam situacyja stała krytyčnaj. Naprykład, u Łondanie nie pracavali mnohija kramy, a tracina palicejskich zachvareła. Rezkaha ŭsplosku złačynnaści nie zdaryłasia tolki tamu, što kryminalnyja elemienty taksama pakutavali ad virusa.
U asobnych haradach dajšło da taho, što cieły pamierłych nie chavali pa niekalki tydniaŭ. Tyja, chto pavinien byŭ hetym zajmacca, lažali chvoryja. Dy i trun na ŭsich nie chapała. Časam, kab vyrašyć prablemu, usich chavali ŭ vializnaj brackaj mahile, prosta kinuŭšy tudy cieły.
Zapoźnienyja miery
Daktary praciahvali šukać pryčynu ispanki. Jany daśledavali makroty, ale znachodzili tolki zvyčajnyja bakteryi: virusy ŭ aptyčnych mikraskopach było nie razhledzieć. Prychodziłasia raspracoŭvać mietady supraćdziejańnia chvarobie intuityŭna.
Nivien i jaho kalehi raspaŭsiudžvali ŭlotki i navukovyja filmy. Raskazvali pra hihijenu i nieabchodnaść admieny masavych mierapryjemstvaŭ. Narešcie ich pačuli. U Francyi ministerstva ŭnutranych spraŭ u kancy 1918-ha zahadała zakryć teatry, siniematohrafy, rynki i handlovyja centry. Ale realizacyja zahadu pakidała žadać lepšaha.
Pieršaj krainaj, što ŭspryniała niebiaśpieku surjozna, stała niejtralnaja Ispanija, ad jakoj chvaroba i atrymała svaju nazvu. Letam 1918-ha jaje ŭrad źviarnuŭ uvahu na čyhunki i karabli, praź jakija chvaroba pryjšła na Pireniejski paŭvostraŭ. Usich, chto pryjazdžaŭ z-za miažy, raźmiaścili ŭ karancinnych centrach. A marskija party pieraŭtvaryli ŭ rehijony sucelnaha karancinu.
Praŭda, i tam nie ŭsio było hładka. Rašeńnie admianiać ci nie admianiać masavyja mierapryjemstvy dazvolili prymać municypalitetam. U rehijonach paličyli, što zabarona śviata ŭradžaju ŭ kancy žniŭnia źniščyć miascovuju ekanomiku. Da taho ž urad tradycyjna relihijnaj Ispanii nie ryzyknuŭ zabaranić nabaženstvy. Adno i druhoje paspryjała ŭ vyniku raspaŭsiudžvańniu chvaroby.
Vosieńniu 1918-ha amal usie dziaržavy zrazumieli nieabchodnaść zmahańnia z pandemijaj. U kožnaj krainie i kožnym horadzie heta rabili pa-svojmu. Najbolš paśladoŭna dziejničali ŭ paŭdniovaafrykanskim Kiejptaŭnie. Tam stvaryli 14 składoŭ, dzie možna było znajści biaspłatnyja ježu i leki. Pa damach chadzili vałanciory, jakija dapamahali chvorym. Dla socień maleńkich hramadzian, čyje baćki znachodzilisia ŭ ciažkim stanie ci skanali, zrabili śpiecyjalnyja dziciačyja damy. Masavyja mierapryjemstvy zabaranili, a ruch transpartu abmiežavali. 14 tysiač haradžan usio roŭna zahinuli. Ale daktary ŭpeŭnienyja: kali b nie hetyja zachady, śmiarotnaść była b vyšejšaj.
Apošniaja chvala
Na miažy 1918—1919 hadoŭ karancin dziejničaŭ užo šmat dzie. Ludzi ŭ maskach na vulicach i abmiežavańni ŭ pieramiaščeńni stali zvyčajnaj spravaj. Heta było darečy, bo ŭ pieršyja miesiacy 1919-ha pačałasia treciaja chvala pandemii.
Chvarobu znoŭ raspaŭsiudzili vajskoŭcy. Pieršaja suśvietnaja skončyłasia, i sałdaty viartalisia dadomu, zachapiŭšy z saboj virus. Ale achviaraŭ na hety raz było mienš. Tych, chto pryjazdžaŭ z-za miažy, praviarali. A kali padazravali ispanku, vymušali zastavacca na karancinie. Chvaroba stała patrochu adstupać. Mahčyma, z-za hetych pieraściaroh, a mahčyma, tamu što značnaja častka nasielnictva ŭžo pierachvareła i atrymała imunitet. Choć asobnyja vypadki fiksavalisia navat viasnoj 1920-ha (časam ich nazyvajuć čaćviortaj chvalaj).
My i siońnia nie viedajem, kolki ludziej tady zahinuła. Zvyčajna miedyki pišuć, što chvaroba zachapiła paŭmiljarda čałaviek. A zabiła — ad 17 da 50 miljonaŭ. Nazvać bolš dakładnyja ličby naŭrad ci realna. Bolš-mienš adekvatnaja statystyka viałasia tolki ŭ Jeŭropie i ZŠA, ale i tam ciažka było zrazumieć, pamior čałaviek ad ispanki ci ad zvyčajnaha hrypu. A ŭ inšych rehijonach z padlikami było zusim kiepska. Naprykład, Kitaj byŭ padzieleny na niekalki častak, jakija vajavali pamiž saboj. I nichto nie ličyŭ, kolki žycharoŭ zahinuła z-za dziejańniaŭ armij, a kolki z-za ispanki. U kałonijach čynoŭniki ŭvohule mahli zapisać usich pamierłych jak achviar chvaroby. Navat kali realnaj pryčynaj byŭ hoład, što ŭźnik z-za złoŭžyvańniaŭ.
Tym nie mienš pamiać pra pandemiju zachavałasia. Naprykład, u naroda ihbo, što žyvie ŭ Nihieryi, uźnikła śpiecyjalnaje słova dla abaznačeńnia dziaciej, što naradzilisia ŭ 1919—1921 hadach. Na biełaruskuju jano pierakładajecca jak «tyja, chto naradziŭsia paśla hrypu».
Nastupstvy pandemii
U pandemii byli i niečakanyja nastupstvy. Skažam, dahetul ličyłasia, što hramadzianin abaviazany samastojna kłapacicca pra svajo zdaroŭje. «Vyžyvuć macniejšyja» — prykładna takim byŭ łozunh miedycyny da Pieršaj suśvietnaj.
Ale ispanka vymusiła jaho pierahledzieć. Zrazumieła čamu: virusu było ŭsio roŭna, bahaty pierad im ci biedny. Miljanier moh skanać hetak ža chutka, jak i dvornik. A słužanka prynosiła chvarobu ŭ dom da svajoj zamožnaj haspadyni — i jany pamirali pobač.
U nastupnyja dziesiacihodździ mnohija jeŭrapiejskija krainy źmianili sistemu achovy zdaroŭja. Daktary i leki stali bolš dastupnymi. Adnym ź pijanieraŭ tut byŭ SSSR, dzie spačatku dekłaravali ideju absalutnaj roŭnaści ŭsich hramadzian u balnicach.
Ispanka źniščyła šmat maładych ludziej ad 20 da 40 hadoŭ. A vinavaty byŭ… ich dobry imunitet! Arhanizm reahavaŭ na virus zanadta mocna i ŭ vyniku zabivaŭ sam siabie, bo antycieły, što vypracoŭvalisia ŭ praźmiernaj kolkaści, sami rabilisia atrutaj. Ale razabracca ŭ hetym vučonyja zdoleli daloka nie adrazu. Bo pryčynu ispanki — minijaciurny virus — vyjavili tolki praź dziesiacihodździ, kali źjavilisia dobryja elektronnyja mikraskopy.
Kamientary