«Siońnia varta bić pa ŭsich frantach ciemrašalstva». Historyk Cimafiej Akudovič pra cieni vajny i pierafarmatavańnie krainy
Historyk-papularyzatar, ekskursavod, hramadski aktyvist Cimafiej Akudovič — inicyjatar vialikaj kolkaści prajektaŭ. Jon kiraŭnik płatformy anłajn-hutarak «Volnaja mova», prajekta «Mahistraty kultury» i viadučy telehram-kanała pra biełaruskuju historyju ŭ niezvyčajnych rakursach «Biełaruski Babiłon», aŭtar błoha «Mienski čas». U 2009—2018 hadach byŭ kaardynataram «Festu ekskursavodaŭ». U ciapierašni pieryjad našaj historyi, Cimafiej jarka i paradaksalna vykazvajecca pra pierśpiektyvy hramadskaj supolnaści krainy. Reform.by nie zdoleŭ prajści mima jaho cikavych tezaŭ.
«Kali takoje było?»
— Cimafiej, padstavaj dla našaj hutarki staŭ vaš dopis u sacsietkach pra toje, što naša situacyja «ŭsio bolš pačynaje nahadvać pačatak XX stahodździa, kali biełarusy za dziesiać hod zrabili taki ryvok u farmavańni nacyi, što mała kamu śniłasia. Ale na fonie Pieršaj suśvietnaj i raspadu impieryj, hetuju dynamiku mała chto zaŭvažyŭ i mała chto zachacieŭ acanić. Zrešty, tady ŭsio ž atrymałasia niešta ŭziać. Musić atrymacca i ciapier. Hałoŭnaje zastavacca ŭpartymi i znoŭku stać niečakanymi».
— Sapraŭdy, ja baču padabienstva z pačatkam XX stahodździa, bo tady, paśla 1905 hoda, biełaruskaja sprava imkliva pašyrałasia. I mocna paskoryłasia, kali pačałasia Pieršaja suśvietnaja vajna. Adnak hetuju dynamiku było składana acanić na fonie hłabalnych suśvietnych źmien.
Siońnia my taksama pieražyvajem mocnaje pierafarmatavańnie hramadstva, samoj idei Biełarusi.
Ale ŭ 2020 hodzie hety praces adbyvaŭsia na vačach u ździŭlenaha śvietu. A ciapier, kali hrymnuła vajna va Ukrainie, naša vidaźmianieńnie stała mała kamu cikavaje, navat adbyŭsia adkat — nas znoŭku pačali atajasamlivać z Łukašenkam.
Choć sami źmieny iduć. I jany navat bolš radykalnyja, čym było da vajny. Sapraŭdnyja biełaruskija vajskovyja farmavańni, sapraŭdnyja biełaruskija partyzany. Kali takoje było?
Biełaruskaje hramadstva mianiajecca. Ale ŭsio heta znoŭku adbyvajecca ŭ cieni vialikaj vajny.
— Što vy razumiejecie pad frazaj «pierafarmatavańnie samoj idei Biełarusi»?
— Luboje hramadstva mianiajecca pastajanna. Adnak 2020 hod vielmi mocna paskoryŭ hetyja pracesy, a 2022 hod — radykalizavaŭ.
Častka biełaruskaha hramadstva vučycca žyć za miažoj, častka vučycca žyć pad akupacyjaj. I ŭsie my musim reahavać na niečakany dla nas status suahresara. A kali biełarusaŭ apošni čas abvinavačvali ŭ ahresii? Uvieś hety vopyt viadzie da niezvarotnych źmien, da pieraasensavańnia krainy. My bolš nie možam być krainaj chobitaŭ, jak nas usprymali doŭhi čas. Musim być inšymi. A jakimi — pakul niajasna, bo jakraz znachodzimsia ŭnutry hetaha pracesu…
— Ci možna tady pravieści paraleli pamiž biełaruskim kulturnym adradžeńniem na pačatku XX stahodździa i aktualnymi pracesami ŭ hramadstvie ŭ dačynieńni da biełaruskaj kultury ŭ XXI-m? Ci pieražyvajem my momant «adradžeńnia» biełaruščyny, ci heta tolki nam padajecca? Toj ža Janka Kupała ciapier — znoŭ «na vastryni».
— Mnie padajecca, što pieražyvajem. Tolki słova «adradžeńnie» — nie vielmi pravilnaje. Ni ŭ dačynieńni da XX stahodździa, ni ŭ dačynieńni da XXI-ha. Heta ŭsie etapy vybuchovaha raźvićcia i farmavańnia. I vidavočna stvareńnie novaha, a nie viartańnie staroha.
— A ŭ čym dla vas pryncypovaja roźnica?
— U tym, što niama vidavočnaha narmatyvu, jak treba vykanać, kab niešta adradzić. Usio novaje — nieviadomaje.
— Ale byli takija tezy, što ludzi adkryli nanoŭ svaju kulturu, viarnulisia da jaje.
— Viarnulisia adkul? Ja dumaju, što mierać rost treba nie kolkaściu taho, kolki razoŭ zhadvajecca Kupała. Napeŭna, dla paraŭnańnia možna mierać abjomy — kolkaść ludziej, na jakich pašyryłasia nacyjanalnaje ŭśviedamleńnie.
Ale nacyja — heta nie tolki simvały, ale i miechanizmy. Kali vielmi hruba, udzielniki dvarovych tusovak dałučylisia da nacyi, bo dałučylisia da dziejańnia. I nie tak važna, ci jany zhadvali Kupału, ci nie. Kupała ŭ ich usio adno musić źjavicca, ale heta moža adbycca paźniej. I moža [pryjści ŭśviedamleńnie Kupały] praź pieśni ruskamoŭnaha Michałka. Nie tak istotna.
«Kalidor mahčymaściej zaležyć ad raźvitaści našych instytutaŭ»
— Vy pazityŭna acanili kanfierencyju «Novaja Biełaruś» u Vilni z pryčyny taho, što ciapier u nas jość dziasiatki aktaraŭ, jakija majuć svaje struktury, svaju aŭdytoryju, svaje biudžety i vopyt raboty. I navat toje, što jany pamiž saboj svaracca, dadaje dynamiki, za jakoj maje sens nazirać. I voś hety pazityŭ — i zusim nie z nahody kanfierencyi, a ź inšych pryčyn — ja naziraju nie tolki ŭ vas. Mnohija stali nahadvać, što koła historyi niepaźbiežna ruchajecca ŭ spryjalnym dla nas i vielmi łahičnym kirunku…
— Svaim dopisam ja źviartaju ŭvahu na adnu reč, jakuju z-za vialikaj kolkaści infarmacyi mała chto zaŭvažaje, — na dynamiku.
Pa zrazumiełych pryčynach adkaz na pytańnie «Kali ž budzie vyzvalenaja Biełaruś?» usie šukajuć u navinach. Što i dzie adbyłosia?
Ale nijaki źbieh padziej nie vyratuje Biełaruś i nie źniščyć jaje, bo ŭładu ŭ Biełarusi trymaje čałaviek, jaki maje pad svaim kantrolem peŭny nabor instytutaŭ, sabranych u sistemu. Pieramoža jaho tolki inšy nabor instytutaŭ, sabranych u sistemu.
Kanfierencyja «Novaja Biełaruś» jakraz abjadnała bolšaść našych instytucyj razam i pakazała, što jany mohuć kaardynavacca.
Vynik tut jak zaŭsiody aceńvajecca tradycyjnaj šklankaj, napałovu zapoŭnienaj vadoj.
Z pazicyi piesimista možna skazać, što našych instytucyj krytyčna mała ŭ paraŭnańni ź biełaruskim dziaržaŭnym aparatam. Prosta nieparaŭnalna.
Z pazicyi aptymista bačna, što tych instytucyj, jakija sabralisia ciapier u Vilni, dva hady tamu jašče nie było. A ciapier jość i palityka, i dypłamatyja, i kultura, i sacyjalnaja śfiera, i siłavy błok. Fantastyčny rost za dva hady.
Tamu vielmi važna sačyć za hetaj dynamikaj, bo što b ni adbyvałasia ŭ śviecie, kalidor našych mahčymaściaŭ zaležyć ad raźvitaści našych instytutaŭ.
«Biez resursaŭ, ale i biez bałastu papiarednich praktyk»
— Na kanfierencyi vystupaŭ Pavieł Libier, jaki raskazvaŭ ab prajekcie ličbavaj Biełarusi. Miarkuju, heta vielmi pieratasoŭvaje ŭsie karty, usie raskłady, bo ŭ rukach hramadzianskaj supolnaści źjaŭlajucca zusim inšyja instrumienty, pra jakija ŭjavić navat było niemahčyma sto hadoŭ tamu… Što moža źmianić u našaj situacyi hetaja ličbavaja dziaržava?
— Mnie nie vielmi padabajecca hetaje supraćpastaŭleńnie ličbavaj i nialičabavaj dziaržaŭ. Usie dziaržavy ciapier ličbavyja. I Biełaruś u tym liku. Pytańnie ŭ efiektyŭnaści. Sučasnyja technałohii dajuć mahčymaść pabudovy novych, bolš chutkich instrumientaŭ vystaŭleńnia hramadstvam zamovy i atrymańnia spravazdač. Čym bolš efiektyŭnyja hetyja instrumienty, tym lepš pracuje hramadstva/dziaržava. Prosta ŭ jeŭrapiejskich krainach hetaja dzidžytalizacyja idzie pavolna, bo sutykajecca ź iniertnym dziaržaŭnym miechanizmam. A biełarusy pastaŭlenyja va ŭnikalnyja ŭmovy, kali musiać sistemu budavać z nula, bieź dziaržavy. Heta značycca, biez resursaŭ, ale i biez bałastu papiarednich praktyk. Heta naš šaniec. A voś skarystajemsia my, ci nie spužajemsia — pakaža čas.
— Mocnyja haryzantalnyja suviazi — jašče adna pieravaha hramadzianskaj supolnaści. Niadaŭna vy inicyjavali prajekt «Mahistraty kultury», meta jakoha — stvaryć sietku kulturnych mieniedžaraŭ u zamiežžy, zychodziačy z zapytaŭ biełarusaŭ na miescach. Možna skazać, što heta taki vyviernuty vonki kraŭdfandynh. Jak technična vy źbirajeciesia jaho realizavać? Ličbavyja instrumienty, prapanavanyja Paŭłam Libieram, vidavočna, jakraz toj instrumient, jaki vam patrebny…
— Kraŭdfandynh u niejkija momanty — supierefiektyŭny, a dzieści barachlić. «Mahistraty kultury» — heta vyviernuty vonki kraŭdfandynh, bo my raspracoŭvajem taki miechanizm, jaki dazvalaŭ by damaŭlacca i farmavać ahulnuju zamovu, a paśla skidvacca na zaprašeńnie mieniedžara.
Zrazumiełaja suma, zrazumieły pieryjad, zrazumieły «viš-list», zrazumieły vynik, jaki možna pamierać.
Adnak naš prajekt — heta nie hatovaje rašeńnie, a sproba znajści takoje rašeńnie. Technična my pradumali niekalki miechanik, jakija chočam pasprabavać. I budziem hladzieć, jakaja lepš pracuje. Na prajekt Paŭła Libiera my vielmi raźličvajem i čakajem jaho, bo hledziačy pa prezientacyjach, tam buduć amal što ŭsie patrebnyja nam miechaniki.
— Razvažajučy pra naš źmienlivy čas, pra pierśpiektyvy hramadzianskaj supolnaści, my znachodzim paraleli i padtrymku ŭ padziejach pačatku XX stahodździa. Adnak, kali my nazirajem za ŭładaj, to zhadvajucca vyklučna 1930-ja. Uvohule, zabaŭna za imi było b nazirać, kab heta nie było tak sumna. Čynoŭniki rehularna «prakołvajucca», pakazvajučy svaje słabyja miescy. Naprykład, u śfiery idej, prapahandzie… Što jany mohuć tut prapanavać, akramia instrumientaŭ hvałtu? Tak, niadaŭna adzin namieśnik ministra skazaŭ, što niebiaśpieku dla dziaržavy ciapier ujaŭlajuć tyja piać pracentaŭ ludziej, jakija čytajuć knihi. Ad ich usia smuta i idzie. I knihi pačali zakopvać ekskavataram…
— Knihi majuć doŭhaterminovy efiekt. Pakul usio spakojna, to na ich raspaŭsiudžvańnie mała chto źviartaje ŭvahi. Na što ŭpłyvajuć pakuty Hanny la piečki ci Andrusia ź miatłoj u teatralnym dvary? Heta hulni intelihiencyi. A kali chrusnuła, to ŭsim, navat vielmi niedalokim čynoŭnikam, stanovicca zrazumieła, što na pavodziny ludziej mocna ŭpłyvaje sukupnaść pračytanych imi knih. Tady biahuć palić zadniaj dataj.
Ciapier paraić čałavieku dobruju knihu i dabicca taho, kab jon jaje pračytaŭ — heta jak varožy tank padbić. Možna na kasiaku dźviarej zorački vyrazać za kožnaje pračytańnie.
Tamu na vajnie jak na vajnie — varta bić pa ŭsich frantach ciemrašalstva.
I ŭ nas na hetym poli mahčymaściej značna bolš, čym u taho boku.
Prosta treba nie bajacca maštabnych prajektaŭ.
Kamientary