1863—2023. A ci byŭ sens u tym paŭstańni? I ci pravilna zrabiŭ Kalinoŭski, što admoviŭsia ad emihracyi?
22 studzienia 1863 hoda ŭ Biełarusi, Polščy i Litvie vybuchnuła paŭstańnie suprać caryzmu. Siońnia spaŭniajecca 160 hadoŭ z hetaha dnia. Kiraŭnikom paŭstancaŭ u Biełarusi byŭ Kastuś Kalinoŭski — unikalnaja postać u historyi. Čałaviek redkaj charyzmy, vyklučnaha talentu i, da taho ž, nieasprečny hieroj. Ale ci apraŭdanyja byli achviary?
Davajcie ŭjavim, što paŭstańniaŭ nie było. Što ŭ 1794-m žychary Biełarusi nie padtrymali Kaściušku, u 1812-m nie ŭvajšli z Napaleonam u Maskvu, nie paŭstavali ŭ listapadzie 1830-ha, nie išli za Kalinoŭskim u 1863-m. A miž 1812-m i 1830-m — nie zasnavali fiłamataŭ i fiłaretaŭ, miž 1830-m i 1863-m — hurtki 1840-ch.
Nie było piaci vialikich vystupleńniaŭ za siemdziesiat hadoŭ. Nie było siami «začystak» ciaham žyćcia troch pakaleńniaŭ. Nie było hetaj nieviadomaj vajny.
Cicha i hładka prajšło b XIX stahodździe, i što b my mieli ŭ vyniku?
Paśla kožnaha paŭstańnia była reakcyja. Na ŭzroŭni pryvatnaha čałaviečaha žyćcia heta byli źniavoleńni, vysyłki, kanfiskacyja majomaści, emihracyja.
U maštabach kraju pačynaŭsia novy vitok rusifikacyi dy atamizacyi.
U 1839-m Biełaruś straciła ŭnijackuju carkvu, jakaja mahła abjadnać uvieś narod; u 1840 — svoj zvyčaj i zakon: było spyniena dziejańnie Statuta VKŁ; u 1863 — navat nazvu: zamiest «Litvy» abo «Biełarusi» pačaŭ tatalna ŭžyvacca «Paŭnočna-Zachodni kraj».
Zastałasia adna biełaruskaja mova, dyj na joj zabaroniena było vydavać knihi.
Łajalnaść da ŭłady źbierahła b žyćcio tysiačam patryjotaŭ, siarod jakich znajšlisia b i aśvietniki, i navukoŭcy, i paety. Ale ž usia Jeŭropa bušavała ŭ XIX stahodździ, łamajučy staryja fieadalnyja paradki. I — kali b nie tyja paŭstańni — ci mieli b my Biełaruś u siońniašnim vyhladzie?
Biełarusy paŭstavali razam z palakami. Ci dazvoliŭ by rasijski caryzm ad 1869 drukavać etnahrafičnyja zborniki «na biełorusskom nariečii», kab nie było patreby asłabić polski ruch na hetych terytoryjach? Ci hladzieŭ by jon skroź palcy na navukovuju dziejnaść Kirkora, Karskaha, «krajoŭcaŭ»?
Kaniečnie, havaryć pra štučnaje stvareńnie biełarusaŭ miłaściu cara-baciuchny nie vypadaje. Rasijskaja administracyja, umoŭna kažučy, vysiakała vysokija drevy i nie źviarnuła ŭvahi na padlesak, jaki chavaŭsia ŭ ich ciani. Dumała, ssochnie sam i pole možna budzie zasiejać čym zachočaš. Ale nie ŭličyła siły padziemnych karanioŭ.
Usie paŭstańni XIX stahodździa vyhladajuć iniercyjaj Rečy Paspalitaj. Jak u pačatku 1990-ch sumavali pa SSSR, tak i biełaruskaja šlachta sprabavała adradzić «załatuju volnaść», čas jakoj biezzvarotna syšoŭ. Nie było vyklučeńniem i apošniaje paŭstańnie — jano taksama rychtavałasia i kiravałasia pieradusim šlachtaj. Šlachta stała jaho asnoŭnaj sacyjalnaj bazaj, i ŭdzielniki jašče zbolšaha mroili pra viartańnie Rečy Paspalitaj.
Da kanca nie razumiejučy, što imknucca sieści ŭ toj ciahnik, jaki daŭno syšoŭ i viartacca nie źbirajecca.
Što da sialanstva, samaj šmatlikaj častki tahačasnaha nasielnictva, to jano ŭ masie svajoj i hetaha paŭstańnia nie padtrymała. Prapanavanaja ŭładami sinica ŭ ruce jaŭna pieravažyła ŭ ich vačach paŭstanckaha žuraŭla ŭ niebie.
Ale važna toje, što hetym razam siarod kiraŭnictva paŭstańnia byli ŭpłyvovyja dziejačy, jakija ličyli patrebnym źviartacca pieradusim da sialanstva, patencyjna bačačy ŭ im užo nie dapamožnuju, a asnoŭnuju siłu. Kastuś Kalinoŭski byŭ najbolš jaskravaj asobaj, jakaja trymałasia takich pohladaŭ.
Tamu paŭstańnie ŭ razumieńni Kalinoŭskaha było skiravana na raźvićcio, u budučyniu. Sam Kalinoŭski, syn paśpiachovaha pradprymalnika, vyhladaŭ dalokim ad apietaj Mickievičam fieadalna-zaściankovaj kurtuaznaści. Zhadajcie jahonaje «ŭ nas niama panoŭ, u nas usie roŭnyja».
Jon imknuŭsia praz «Mužyckuju praŭdu» zahitavać sialan jak roŭnych sabie, a nie pavieści ŭ zahadnym paradku, jak čatyrysta hadoŭ vadziŭ šlachcic svaich chałopaŭ u nabieh na susieda. I, što važna, jaho pry hetym nie spyniali piarečańni niekatorych paplečnikaŭ, što sialanstva na ziemlach byłoha VKŁ moŭna i kulturna niapolskaje, što, admaŭlajučysia ad apory na šlachtu, jon tym samym adšturchoŭvaje ad siabie adziny sacyjalny elemient, jaki tut uvasablaje polskaść.
Za što Kalinoŭskaha, hetaha Uiljama Uolesa našaj nacyjanalnaj mifałohii, i siońnia nienavidziać tyja, chto nie prymaje fakta isnavańnia biełaruskaj dziaržaŭnaści?
Admietna, što ni Kaściuška, ni Tamaš Zan, ni pravadyry 1830-ha nie vyklikajuć u ich nijakich emocyj.
Bo Kalinoŭski ŭ «Mužyckaj praŭdzie» na prostych prykładach pakazaŭ, što nasielniki hetaj ziamli — nie ruskija i nie palaki. Asobny narod. Praŭda, pakazać jon heta pakazaŭ, a voś naŭprost, adnaznačna i adkrytym tekstam skazać heta na ŭvieś śviet nie paśpieŭ. Nie zdoleŭ vyrazna sfarmulavać nacyjanalnaj idei, pakinuć paśla siabie niejkuju tearetyčnuju spadčynu, ad jakoj mahli b naŭprost adšturchoŭvacca paśladoŭniki, u pracesie dapaŭniajučy i raźvivajučy idei «baćki nacyi». Choć jaŭna da hetaha išoŭ. Kali b jaho nie zabili, jon, musić, toje sfarmulavaŭ by.
Hatoŭnaść Kastusia Kalinoŭskaha abapiracca nie na šlachtu, a na sialanstva, šturchała jaho na šlach vypracoŭki biełaruskaj nacyjanalnaj idei naturalna i absalutna niepaźbiežna. Bo sialanstva na terytoryi Biełarusi było spres biełaruskamoŭnaje, a tamu praca siarod jaho była mahčymaja tolki pa-biełarusku. Heta ž, u svaju čarhu, vyklikała b nieabchodnaść rupicca pra raźvićcio litaraturnaha standartu movy, kłapacicca pra stvareńnie adpaviednaj adukacyi — karaciej, pra ŭsio toje, na hruncie čaho ŭzrastaje nacyjanalnaje ŭśviedamleńnie, jakoje paśla nie spynić, nie strymać…
Hałoŭnaje, što Kalinoŭski byŭ taki nie adzin. Kali b hetych ludziej tady nie pieraviešali adnych i nie raśsiejali druhich pa śviecie, reakcyja, mahčyma, biełaruskaja ideja kryštalizavałasia b raniej na pakaleńnie — u adzin čas ź litoŭskaj ci słavackaj. I tady b my mieli ŭžo zusim inšuju historyju Biełarusi i biełarusaŭ.
Bolš za toje, navat inšuju historyju ŭsiaho rehijona, pakolki najaŭnaść tut vialikaj masy nacyjanalna nieŭśviadomlenaha nasielnictva pradvyznačyła mnohija nastupnyja padziei, što ŭ im adbyvalisia. Bo nadta vialikaja była spakusa vykarystać heta «ničyjo» nasielnictva ŭ jakaści etničnaha materyjału prychilnikami adrazu niekalkich uzajemna kankurentnych nacyjanalnych prajektaŭ.
Ale ŭ vyniku stałasia inakš.
Admova Kalinoŭskaha paśla parazy źjechać na emihracyju i listy z-pad šybienicy pa-biełarusku vyhladajuć častkaj asensavanaj stratehii. Tolki ci była hetaja stratehija pravilnaj? Tak, paśla jaho pakutnickaj śmierci mužycki narod choć i praź dziasiatki hadoŭ, ale ŭsio ž sfarmulavaŭ ułasny zapyt na samastojnaje byćcio. Ale kali b žyvy Kalinoŭski zrabiŭ heta na tyja ž dziasiatki hadoŭ raniej, ci nie byŭ by histaryčny los biełaruskaha naroda kudy ščaśliviejšy?
Łukašenka: Bamžoŭ, darmajedaŭ u krainie nie budzie7
Kamientary