«Možna i aharod uzarać, i viercham na im prajechacca». Za što ceniać biełaruskuju parodu koniej?
«My staranna rychtavalisia da intervju. Rabili Hiełaru piedykiur, pryčesvali», — uśmichajecca Hanna Rudak, navukovaja supracoŭnica NPC NAN Biełarusi pa žyviołahadoŭli. I znajomić z tym, z kim bavić uvieś svoj volny čas, z kim źviazanyja jaje mary pra amatarskija spabornictvy pa kankury i prafiesijnyja abaviazki. Hiełar — heta koń hanovierskaj parody, raskazvaje «Źviazda.
Biełaruski — univiersalny
«Maja praca źviazanaja z daśledavańniem hienietyčnaj karty koniej, vyvučaju ich jakaści. Pracuju ź vierchavymi parodami. Prahnazuju, ci ŭdała koń budzie vystupać na spabornictvach. U Biełarusi nievialikaje pahałoŭje vierchavych koniej, ź ich nam treba vybrać najlepšych dla dalejšaj sielekcyi. Naprykład, pravodzili ekśpierymienty, kab daśledavać ich stresaŭstojlivaść», — raskazvaje Hanna Rudak karespandentu «Źviazdy».
Zajmałasia Hanna i raspracoŭkaj hienatypu idealnaha vierchavoha kania. Vyvučała, jak budova cieła žyvioły ŭpłyvaje na skakavyja jakaści.
Pa słovach Hanny Rudak, vierchavyja koni zvyčajna vielmi patrabavalnyja, pužlivyja. Im nieabchodnyja darahija, dobryja karmy, ciopłaje stojła. A voś naša biełaruskaja paroda niepieraborlivaja, da taho ž spakojnaja i stresaŭstojlivaja. Biełaruskich skakunoŭ možna ŭtrymlivać navat na vulicy, tolki treba karmić i paić.
«Heta ŭniviersalny koń! Možna i aharod uzarać, i viarchom na im prajechacca».
Padychodzić biełaruskaja paroda koniej i dla dziciačaha sportu, bo našy skakuny dobryja, dalikatnyja i kantaktnyja. Mietr vyšyni biaruć spakojna. U prafiesijnych spabornictvach jany pakul nie ŭdzielničajuć, ale amatarskija im pa siłach.
«Na žal, ciapier papulacyja biełaruskich koniej pamianšajecca. Raniej jany vykonvali tolki sielskahaspadarčuju pracu, siońnia heta ŭžo nie tak aktualna. Tamu my starajemsia aryjentavać ich na ŭniviersalnyja patreby čałavieka, kab možna było amataru ŭziać i hadavać biełaruskaha pryhažuna, — raskazvaje Hanna. —
Našy koni padychodziać dla miedycynskich patreb. Bo «biełarus» nie paniasiecca naŭskač, budzie iści spakojna, masažyravać myšcy čałavieka, što karysna dla zdaroŭja. Tamu ŭzajemadziejańnie z kaniami našaj sielekcyi karysnaje ludziam z autyzmam, cerebralnym paraličom, artrytam, traŭmami.
Kali jedzieš viercham, pracujuć takija myšcy, jakija my nie zadziejničajem u zvyčajnym žyćci. Da taho ž, koń — vydatny siabar, jaki tonka adčuvaje vaš emacyjny stan».
Navukoŭcy pierakananyja, što trymać koniej — vyhadna, asabliva biełaruskuju parodu. I chočuć danieści heta da ŭsich zacikaŭlenych asob.
Luboŭ da žyvioł u spadčynu
Koniej Hanna lubić ź dziacinstva. Ź siastroj Nastaśsiaj pravodzili leta ŭ vioscy, dzie ŭ babuli ź dziadulem była vialikaja haspadarka: karovy, aviečki. I koni. Da ich dziaŭčat asabliva ciahnuła.
«Viedajecie, jak heta — pajechać a 6-j ranicy pa siena? O-o-o! Skošany łuh, ty źbiraješ pachučaje siena. A potym lažyš na im, hladziš u nieba, a koń viazie ciabie dadomu», — uspaminaje jana.
Zdajecca, luboŭ da vysakarodnych žyvioł naša hierainia atrymała ŭ spadčynu: imi zachaplalisia jaje baćka i dzied. U dziacinstvie ŭ Hanny było šmat knih pra parody koniej. Čytała i maryła, što ŭ jaje taksama budzie svoj hadavaniec, ujaŭlała, jak budzie kłapacicca pra jaho. Na žal, u Połacku i Navapołacku, dzie praviała dziacinstva, nie było konna-spartyŭnaj škoły, jak, naprykład, u Ratamcy. Nie było i pryvatnych škoł.
«Tady ja prosta adkarektavała maru. Stała vyvučać koniej. U vieterynarnuju akademiju ja pajšła vučycca razam ź siastroj. Maja siastra Nastaśsia stała vieterynaram, ja — zaatechnikam, navukoŭcam. Vučyłasia staranna, była najlepšaj na kursie. Maryła chutčej pačać vyvučać koniehadoŭlu.
Kali mnie było 20 hadoŭ, moj dziadula kupiŭ na zavodzie ŭ Hłybockim rajonie kabyłu Kaštanku, — uspaminaje žančyna. — Vierchavoha typu z enierhičnym tempieramientam. Ciažka było ź joj spravicca. Takaja chutkaja i ruchavaja, što nie adny koły furmanki pałamała! Ale heta byŭ dobry dośvied u tym, čym mnie chaciełasia zajmacca ź dziacinstva».
Siońnia koni supravadžajuć jaje, zdajecca, na kožnym kroku: u mašynie — koń-suvienir, nabyty ŭ majstrychi na fiestyvali «Słavianski bazar u Viciebsku», doma — karciny, na jakich namalavanyja hetyja vysakarodnyja žyvioły, knihi pra ich.
«Kali jedu viercham, adčuvaju natchnieńnie»
U 2014 hodzie Hanna aformiła apieku nad adnym kaniom na fiermie. Kłapaciłasia pra jaho, pakul žyviołu nie zabrali haspadary. Tady vyrašyła, što nadyšoŭ čas zavieści svajho hadavanca.
«Praz hod pajechała pa pracoŭnaj nahodzie na zavodskuju kaniafiermu «Pałačany», dzie vyvodziać koniej hanovierskaj parody. Jany mnie tady tak mocna spadabalisia, što kupiła tam žarabia. Heta sprava niatannaja, — uśmichajecca Hanna. — Vydatki matyvavali mianie chutčej abaranić kandydackuju dysiertacyju. 16 lutaha adśviatkavali dzień naradžeńnia Hiełara, jamu spoŭniłasia 8 hadoŭ. Zładzili fotasiesiju».
Sapraŭdy, utrymańnie kania — nialohkaja sprava. Na kaniafiermie ŭ Žodzinie kožny haspadar sam kłapocicca pra svajho hadavanca. U štodzionnyja abaviazki Hanny ŭvachodzić karmleńnie i pajeńnie Hiełara, špacyr ź im. Dalej iduć čystka i kupańnie kania, dohlad chvasta i hryvy, skury i kapyt. A jašče treba źjeździć za sienam, a letam jašče i papracavać ź im — asiadłać.
«Hiełar lanivy. Jaho treba prymušać štości rabić. Budzie stajać, machać chvastom, prykidvacca, što spužaŭsia. Miž tym, u jaho ŭstojlivaja psichika. Jechała adnojčy viercham. I tut pralacieŭ vializny hruzavy samalot. Dumała, zaraz koń spałochajecca i paniasie mianie. Ale nie, spakojna dajechali nazad. Ja Hiełaru za heta ščyra padziakavała. Jon razumny, u jaho vielmi dobraja pamiać. Maksimum na dva tydni mahu pakinuć Hiełara na maju siabroŭku. Ale tady jon kryŭdzicca: kali viarnusia, nie choča navat hladzieć u moj bok».
U kožnaha kania svoj charaktar. Jość pasłuchmianyja, adna zaŭvaha haspadara — i ŭsio vykonvajecca. Niekatoryja koni dobra pavodziać siabie pad siadłom, inšyja namahajucca skinuć svajho vieršnika.
Nadychod viasny Hanna źbirajecca pravieści z Hiełaram maksimalna aktyŭna i praduktyŭna:
«Damoviłasia ŭžo pra treniroŭki. Vielmi chočacca paŭdzielničać u amatarskich spabornictvach. I asvoić hałop. Tak što Hiełar budzie pracavać, kab nie staŭ tłustym i lanivym. A ja, kali jedu viercham, ujaŭlaju siabie sapraŭdnaj amazonkaj i adčuvaju natchnieńnie!»
Chto taja žančyna, jakuju Marzaluk u efiry BT abazvaŭ «švallu z Hrodna», i što jana piša ŭ čatach? Raskazvajem pra doktarku Stefanovič22
Kamientary