Zahadkavaje i dziorzkaje zabojstva 35-ha prezident ZŠA Džona Kienedzi, ździejśnienaje pasiarod 22 listapada 1963 hoda ŭ Dałasie, dahetul mučyć rozumy ludziej i sparadžaje biaskoncyja interpretacyi. Postać Li Charvi Osvalda, zabojcy-adzinočki, stała pradmietam pilnaj uvahi daśledčykaŭ. «Naša Niva» pahutaryła z Alaksandram Łukašukom, aŭtaram knihi pra minski pieryjad žyćcia Osvalda, kab daviedacca pra jahonuju matyvacyju, minskuju oruełščynu i tatalitaryzm, biełaruskuju histaryčnuju pamiać i toje, čamu moža navučyć hetaja historyja biełarusaŭ.
Na temu zabojstva Kienedzi napisany miljony staronak tekstu, ciomnych plamaŭ u hetaj historyi amal nie zastałosia. Faktyčna ŭsie materyjały pa spravie siońnia dastupny ŭ internecie. Tamu my nahadajem tolki asnoŭnyja tezisy pierad tym, jak pačać hutarku.
U 12:30 pa miascovym časie na Ełm-stryt (Vulica Viazaŭ, da jakoj adsyłaje nazva znakamitych filmaŭ žachaŭ) u Dałasie, pa jakoj prajazdžaŭ kartež prezidenta ZŠA Džona Kienedzi, prahučała niekalki strełaŭ. Strałok, jaki znachodziŭsia na budynku školnaha knihaschovišča, pieršym strełam paraniŭ prezidenta ŭ śpinu. Kula prajšła naskroź i vyjšła praz šyju, taksama paraniŭšy ŭ śpinu, pravaje zapiaście i levaje ściahno hubiernatara Techasa Džona Konali, jaki siadzieŭ napieradzie jaho. Druhi streł, jaki prahučaŭ praź ličanyja siekundy, dabiŭ Kienedzi pramym traplańniem u hałavu.
Strałok paśpieŭ pakinuć budynak da taho, jak jaho ačapili, i viarnucca dadomu, dzie prabyŭ niadoŭha. Kali na vulicy jaho spyniŭ patrulny palicyjant, jon zastreliŭ jaho čatyrma vystrałami z revalvara.
Praz hadzinu i dvaccać chvilin paśla zabojstva Kienedzi strałok byŭ zatrymany ŭ kinateatry, dzie sprabavaŭ dać uzbrojeny adpor. Im akazaŭsia 24-hadovy były marski piachotnik Li Charvi Osvald, jaki hod tamu viarnuŭsia z Savieckaha Sajuza, dzie jon dva z pałovaj hoda pražyŭ u Minsku ŭ domie pa vulicy Kamunistyčnaj z krajavidam na Śvisłač.
Z času viartańnia ŭ ZŠA jon paśpieŭ ździejśnić niaŭdały zamach na hienierała Edvina Uokiera, zaciataha antykamunista i prychilnika siehrehacyi, ale tady strałka nie adšukali.
Svaju achviaru zabojca pieražyŭ nienašmat. Praz dva dni, padčas pieravodu z palicejskaj upravy ŭ akruhovuju turmu, Osvald pad kanvojem palicyjantaŭ byŭ zastreleny ŭładalnikam načnoha kłuba Džekam Rubi.
Zabojstva prezidenta Kienedzi na praciahu dziesiaci miesiacaŭ rasśledavała śpiecyjalna sklikanaja kamisija na čale sa staršynioj Viarchoŭnaha suda ZŠA Erłam Uorenam, jakaja pryjšła da vysnovy, što zabojstva sapraŭdy ździejśniŭ adzinočka Li Charvi Osvald.
U čas pracy hetaj kamisii ŭpieršyniu prahučała infarmacyja pra toje, što Osvald žyŭ u Minsku. Praŭda, savieckaje kiraŭnictva, jakoje samo było pieralakanaje tym, što adbyłosia, i mahčymymi nastupstvami ŭ razhar Chałodnaj vajny, zdoleła advieści ad siabie ŭsialakija padazreńni.
Ale bolšaść amierykancaŭ, jakija byli hłyboka šakavany i traŭmavany hetaj padziej, dahetul nie vierać u aficyjnuju viersiju. Vakoł zabojstva Kienedzi isnujuć šmatlikija teoryi zmovaŭ, jakija kažuć pra niekalkich zabojcaŭ, pra ŭdzieł CRU, kubincaŭ abo mafii ŭ zabojstvie prezidenta. I choć nivodnaja ź ich nie maje paćviardžeńnia, jany zastajucca pryciahalnymi dla miljonaŭ ludziej pa ŭsim śviecie.
Maładaśledavanym zastajecca chiba što minski pieryjad žyćcia Osvalda, tamu što biełaruski KDB dahetul nie rassakrečvaje jahonuju spravu. Tolki ŭ pačatku 1990-ch, u pieryjad karotkačasovaj demakratyzacyi, daśledčyki zmahli atrymać niekatoryja źviestki z hetaj spravy. Adnym z takich byŭ amierykanski piśmieńnik Norman Mejler, jaki praŭdami-niapraŭdami vyvudziŭ kopii materyjałaŭ sa spravy, jakija raskryvajuć detali pilnaha sačeńnia savieckich orhanaŭ za amierykanskim pierabiežčykam. Razam ź dziońnikam Osvalda hetyja materyjały dajuć nie tolki kaštoŭnuju infarmacyju pra asobu zabojcy, ale i raskryvajuć dla nas realii žyćcia ŭ savieckim Minsku 1960-ch hadoŭ.
Hetamu pieryjadu žyćcia Osvalda pryśviečana i kniha biełaruskaha žurnalista Alaksandra Łukašuka «Śled matylka. Osvald u Miensku», vydadzienaja ŭ 2011 hodzie. U joj aŭtar pravodzić asacyjacyju pamiž budučym zabojcam i matylom z najviadomiejšaha apaviadańnia Reja Bredbiery «I hrymnuŭ hrom», hibiel jakoha ŭ minułym pryvodzić da kałasalnych pieramien u budučyni, i aŭtar zadajecca pytańniem: ci sapraŭdy adzin taki «matylok» moža niešta źmianić?
«Naša Niva»: Spadar Alaksandr, što pryciahnuła vas u hetaj historyi, čamu vy vyrašyli jaje daśledavać?
Alaksandr Łukašuk: Pra Osvalda ŭ tyja časy, kali ja zajmaŭsia žurnalistykaj, zusim u Minsku nie havaryli ŭ 1980-ja hady. Tyja, chto jaho viedaŭ, trymali rot na zamku. A tyja, chto viedaŭ jaho jašče bolš — tyja ŭvohule nikoli ničoha nie havaryli.
Ale padčas pierabudovy, u samym kancy, 1989 hodzie ja ŭpieršyniu za šmat hadoŭ vyjechaŭ za miažu da svajakoŭ u Amieryku. I voś moj amierykanski svajak padaryŭ mnie časopis Life 1964 hoda. U hetym časopisie byŭ apublikavany hetak zvany «Histaryčny dziońnik» Osvalda. Upieršyniu jahony zapisy byli apublikavany. Jon ich zdoleŭ bieśpieraškodna vyvieźci ź Minska, spačatku ŭ Maskvu, a paśla praź miažu Biełarusi i Polščy i dalej.
Dla mianie heta było vielmi cikava pačytać dziońnik amierykanca, jaki žyŭ u Minsku na samym pačatku 1960-ch. Ja jaho pierakłaŭ, i tady zdoleli apublikavać jaho ŭ časopisie «Krynica» — heta była takaja manumientalnaja publikacyja, pieršaja ŭ Savieckim Sajuzie. Takim čynam hety dziońnik Osvalda viarnuŭsia nazad.
I stała, kaniečnie, vidavočna, što adnaho dziońnika mała dla hetaj historyi. Tam našmat bolš usiaho. Tak što možna skazać, što takim byŭ pačatak.
«NN»: Ci było niešta ŭnikalnaje ŭ tym, što Osvald pierajechaŭ u SSSR abo ŭ toj čas heta była niaredkaja praktyka? Na jaho ŭździejničała niejkaja prapahanda ci jon zrabiŭ heta prosta nasupierak usim?
AŁ: Čytačy našy, musić, viedajuć amierykanskaha piśmieńnika Džeroma Selindžera, samy znakamity jahony raman «Łaviec u žycie», hałoŭny hieroj jakoha, Kołfiłd, heta faktyčna psichałahičny partret Osvalda. Heta padletak, jaki ŭjaŭlaje samoha siabie bolš samaŭpeŭnienym, bolš adukavanym, bolš daśviedčanym, jaki vałodaje niejkimi tajnymi viedami.
U jaho, Osvalda, vypadku, jon prosta pračytaŭ niejkuju marksisckuju brašuru.
I jon nastolki ŭpeŭniena hladzić na śviet, što jon viedaje, jak by jaho možna było źmianić, pierajnačyć. Heta taki psichałahičny partret.
A ŭ praktyčnym sensie Osvald časta źmianiaŭ škoły, kali byŭ jašče chłopčykam. Siamiejnaja situacyja była niaprostaj: maci była druhi raz zamužam, jany časta pierajazdžali, u jaho byli prablemy ŭvieś čas u škole.
I voś padčas roznych sustreč Osvald sapraŭdy patrapiŭ na schod sacyjalistyčnaj moładzievaj lihi. Jany tam raspaŭsiudžvali marksisckuju litaraturu, jon jaje pračytaŭ.
Jon amal ničoha nie viedaŭ, ale byŭ zanadta samaŭpeŭnienym, i vyrašyŭ, što jon viedaje, što sapraŭdnaje ščaście tolki ŭ Savieckim Sajuzie. U hetym sensie jon, kaniečnie, achviara savieckaj i marksisckaj prapahandy.
«NN»: A ci jość adkaz, čamu dla Osvalda byŭ vybrany mienavita Minsk? Zychodzili z taho, što ŭ Biełarusi lubaja niazhoda zadušana, što niejki amierykaniec užo nie paŭpłyvaje?
AŁ: Pierajezd ź ideałahičnych mierkavańniaŭ nie redkaść. U tyja časy było niekalki vypadkaŭ, kali amierykancy, jak my b siońnia skazali, prasili palityčnaha prytułku. Prasili dazvołu zastacca, žyć, atrymać hramadzianstva. I ź imi zaŭsiody raźbiralisia ŭ Maskvie. Bo, pa-pieršaje, ambasady zamiežnyja byli tolki ŭ Maskvie, i ludzi tam admaŭlalisia ad hramadzianstva, a maskoŭskija ŭłady ŭžo vyrašali kudy ich pasłać.
Adnačasna z Osvaldam u SSSR pierajechała adno takoje siamiejstva, taksama pierakananych maładych marksistaŭ. Paprasili prytułku ŭ Maskvie i chacieli, kab ich pasialili ŭ Leninhradzie, ale im admovili ŭ Leninhradzie i naikravali ŭ Adesu. Druhi amierykaniec zakachaŭsia ŭ aficyjantku ŭ restaranie ŭ Maskvie i napisaŭ žoncy i dzieciam, što jon vyrašyŭ zastacca ŭ Savieckim Sajuzie. Taksama paprasiŭ jaho pasłać dalej, ale jaho pakinuli pracavać u Maskvie.
Z Osvaldam situacyja była davoli tryvožnaja. Kali jon pajšoŭ u amierykanskuju ambasadu i zajaviŭ, što jon choča zastacca. Jon jechaŭ z hetym namieram zastacca, heta było nie spantannaje rašeńnie, jon płanavaŭ jaho.
Jaho ŭ ambasadzie sprabavali adhavaryć, bo viedali pra ŭsie hetyja vypadki, jak jany skančalisia. Jany skančalisia davoli adnolkava — jany prosta paśla prasilisia «viarnicie nas u Amieryku chutčej».
Nu i psichična chvoryja byli ludzi.
Osvald zładziŭ tam faktyčna deboš. Dumaŭ, što kali padsłuchoŭvajuć, to niachaj Saviety viediuć, što jon sapraŭdy za savieckuju ŭładu. Ale, kali jon źviarnuŭsia ŭ Inturyst z tym, što jon choča zastacca, jamu admovili. I savieckaja ŭłada jamu skazała: nie, vaša viza skančajecca, vy musicie pakinuć krainu da 12-j hadziny nočy. I tady Osvald zrabiŭ učynak, jaki, kaniečnie, jašče bolš uschvalavaŭ savieckaje kiraŭnictva. Jon pasprabavaŭ ździejśnić samahubstva. U byłym hateli «Bierlin» jon napuściŭ vady ŭ vannu i parezaŭ sabie vieny. Ale pryjšła jaho pierakładčyca, znajšła jaho tam, jaho ŭratavali i advieźli ŭ kliniku dla psichična chvorych, tamu što samahubstva zaŭsiody traktavałasia ŭ Savieckim Sajuzie jak vynik psichičnaj chvaroby.
Jaho nie vysłali. Jon čakaŭ doŭha, narešcie praz paŭtara miesiaca było pryniata rašeńnie jaho pakinuć. Jaho vyklikali ŭ Adździeł viz i rehistracyj (AVIR) i skazali, što jamu dazvolena zastacca, a miescam pryznačany horad Minsk. I Osvald zadaŭ pytańnie: «Heta ŭ Sibiry?» I čynoŭnik AVIRa zaśmiajaŭsia — heta pieršy śmiech, jaki prahučaŭ u savieckaj historyi Osvalda. Hety dyjałoh jon zapisaŭ u svaim dziońniku.
Rašeńnie vybrać Minsk było davoli łahičnym. Pa-pieršaje, uzrovień žyćcia ŭ stalicach respublik usio ž byŭ vyšejšy za luby horad u Savieckim Sajuzie aproč Maskvy.
Pa-druhoje, u Minsku bolš mienš byŭ nie tolki ŭzrovień žyćcia, ale ŭzrovień pracy z zamiežnikami byŭ lepšy, čym u jakim-niebudź Varoniežy.
Minsk byŭ jašče raniej vybrany jak adno ź miescaŭ, kudy rabili «rełakacyju» ispancaŭ, tych chto ź ispanskaj hramadzianskaj vajny zastavaŭsia ŭ Savieckim Sajuzie. U Minsku było cełaje adździaleńnie vialikaje ŭ Čyrvonym Kryžy, jakoje zajmałasia hetymi zamiežnikami. U horadzie tady było ŭžo i davoli šmat studentaŭ zamiežnych, u tym liku z afrykanskich krain, ź Blizkaha Uschodu. U adździele zamiežnikam vydavali dadatkovyja hrošy, zabiaśpiečvali suviaźziu, kali heta było mahčyma, ź ichnimi krainami, sačyli za paradkam.
Minsk byŭ pa pracy z zamiežnikami na vysokim uzroŭni navat cyvilnym, nie tolki ŭ płanie kadebisckaj infrastruktury. A što tyčycca apošniaj, to pakolki BSSR była pamiežnaj respublikaj, a ŭ toj čas pamiežnyja vojski ŭvachodzili ŭ skład KDB, Minsk ličyŭsia zachodnim farpostam. Nadziejnym, nie takim, jak krainy Bałtyi.
I bolš-mienš kampaktnym u paraŭnańni z Ukrainaj. Za im było lohka sačyć. U horada na toj čas była dobraja reputacyja industryjalnaha centra, možna było pakazać, što Saviecki Sajuz — raźvitaja industryjalnaja dziaržava.
Było šmat nasamreč arhumientaŭ, čamu byŭ vybrany Minsk, na moj pohlad, davoli słušnyja. Bo pierad orhanami stajała niekalki zadač.
Pa-pieršaje, vyśvietlić ci sapraŭdy Osvald ščyry pierabiežčyk ź ideałahičnych mierkavańniaŭ, ci, mahčyma, heta ahient, jakoha zasyłajuć dziela taho, kab vyśvietlić, jak Saviecki Sajuz, KDB pracujuć ź pierabiežčykami.
Pa-druhoje, ci nie chavaje jon svoj sapraŭdny ŭzrovień vałodańnia ruskaj movaj, bo Osvald zajaŭlaŭ, što viedaŭ ruskuju movu. Viadoma, jon nie havaryŭ, viedaŭ niekalki słoŭ kštałtu «tavaryš».
Pa-treciaje, vyśvietlić taksama, ci nie moža jon być dušeŭna chvorym.
U Maskvie paličyli, što kadry, jakija jany majuć u Minsku, zdolnyja hetyja zadačy vykanać.
«NN»: Uraziła detal, što pierad pierajezdam u SSSR Osvald čytaŭ Orueła. A ŭ kancy vašaj knihi apisańnie sačeńnia za kvateraj Osvaldaŭ było byccam śpisanaje sa staronak ramana «1984», dzie hetak ža sačyli za žyćciom, u tym liku intymnym, hałoŭnych hierojaŭ Uinstana i Džulii. Jakoje ŭražańnie na vas akazała raskryćcio mietadaŭ pracy KDB?
AŁ: Dla mianie jak luboha čałavieka, jaki viedaje zamiežnyja movy, čytaŭ Sałžanicyna, heta było pradkazalna. Viadoma, my i filmy špijonskija bačyli, razumieli, jak mohuć sačyć.
Ale viedajecie, čamu toje, pra što pisaŭ Orueł, supadaje z praktykaj taho, što rabili ŭ Minsku? Tamu što Orueł davoli dobra raźbiraŭsia ŭ praktycy śpiecsłužbaŭ, nie tolki savieckich, ale ŭ pryncypie.
Z savieckimi jon, darečy, sutyknuŭsia ŭ Ispanii padčas hramadzianskaj vajny. Usie śpiecyjalnyja i sakretnyja słužby ŭ śviecie, a taksama palicyja viaduć sačeńnie za svaimi abjektami, jakija ŭjaŭlajuć, na ichniuju dumku, niejki intares — albo pahrozu, albo naadvarot mahčymaść atrymać niejkija vyhody, ekanamičnyja ci palityčnyja.
I ŭ pryncypie mietady pracy hetych słužbaŭ davoli kansiervatyŭnyja. Ja dumaju, što kali pahladzieć praktyku pracy za časami faraonaŭ ci Bibliju pačytać, to my pabačym, što ŭ pryncypie zadača adna — pilnavać, być cieniem hetaha čałavieka, u vypadku z Osvaldam — z dapamahaj najnoŭšych tahačasnych techničnych srodkaŭ.
U ciapierašniaj Biełarusi toje ž robicca z dapamohaj dyhitalnych srodkaŭ, napieradzie, vidać, štučny intelekt, jaki zrobić hetuju pracu bolš efiektyŭnaj dla śpiecsłužbaŭ.
Toje, što ŭ Minsku padyšli da pastaŭlenaj zadačy sačeńnia za Osvaldam vielmi staranna, heta fakt. Fakt taksama, što starannaść nie aznačaje, što sačeńnie viałosia tatalna, nie, kaniečnie. Było šmat pravałaŭ.
I ŭ tym, što jany pisali ŭ svaich daniasieńniach, rapartach, jany błytali davoli šmat usiaho — i daty, i časam spaźnialisia, nie zaŭvažali šmat jakija rečy. Ja b skazaŭ, što jany pracavali z Osvaldam na 3 ź plusam, vidać, lepš nie ŭmieli.
«NN»: Nakolki šokam dla savieckich orhanaŭ było toje, što Osvald, na jakoha jany nijakich nadziej nie ŭskładali ŭ płanie viarboŭki, zdoleŭ sam zabić prezidenta ZŠA? Ci palacieli hałovy?
AŁ: Nie. Viedajecie, KDB Biełarusi zmoh pradstavić u Maskvu ŭsie dakumienty spravy Osvalda, ź jakich dakładna vynikała, što, pa-pieršaje, nie było sprobaŭ viarboŭki, pa-druhoje, što było pasiŭnaje i časam aktyŭnaje sačeńnie.
Tak što abvinavać Saviecki Sajuz u niejkaj pracy, padrychtoŭcy Osvalda nichto nie zmoh by. Kanały niefarmalnaj suviazi pamiž siłavymi strukturami, na palityčnym uzroŭni zaŭsiody isnavali. I ŭ hetym sensie Saviecki Sajuz adčuŭ siabie z palohkaj.
Padkreślena była aficyjnaja pazicyja, vykazany spačuvańni Džeki Kienedzi i ŭsiamu amierykanskamu narodu. I ŭ pryncypie, nikoha za heta nie pakarali, jak ni dziŭna, nie tolki ŭ SSSR, ale i ŭ ZŠA, choć voś tam było kaho pakarać za toje, što Osvald dačakaŭ 23 listapada na voli dy z karabinam i zdoleŭ ździejśnić svaje zabojstvy.
«NN»: Ci moh jon razumieć, što jon pad ščylnym kaŭpakom, ci zastavaŭsia dosyć naiŭnym?
AŁ: Ja dumaju, što Osvald pavodziŭ siabie, jak časta pavodziać siabie mnohija navat u ciapierašniaj biełaruskaj emihracyi. Jany viedajuć, što jość niebiaśpieka, za imi sočać, ale ŭ štodzionnych dziejańniach čałaviek tak žyć nie moža, jon rassłablajecca, jon usio roŭna praciahvaje žyć, byccam ničoha hetaha nie isnuje.
Na słovach Osvald pra heta havaryŭ, navat z žonkaj Marynaj padazravaŭ, što ich prasłuchoŭvajuć praz elektraličylniki. I navat śpiecyjalna z tavaryšam majoram havaryli praz hety elektraličylniki. Osvald byŭ vielmi skrytny, nie tolki ad taho, što pa charaktary taki byŭ, ale i tamu što razumieŭ, što treba być takim.
Naprykład, svajmu daŭniamu znajomamu ŭ Minsku, anhłamoŭnamu Ernstu Citaŭcu jon nie raskazvaŭ, što jon užo hod jeździć u Maskvu, sprabuje viarnucca ŭ ZŠA, damahajecca vizy, što ŭžo navat kupiŭ kvitki. Skazaŭ jamu, što adjazdžaje na nastupnym tydni, choć ličyŭ jaho adnym z samych blizkich siabroŭ. Jon chavaŭ hetuju infarmacyju i lišniaha nie havaryŭ. Viadoma, što dla KDB heta ŭsio nie było sakretam.
My tut bačym taki sposab pavodzinaŭ, kali ty viedaješ, što sočać. I siońnia mohuć zaleźci ŭ tvoj telefon ci kampjutar, ale ludzi ŭsio roŭna i daviarajuć, i adkryvajuć fajły, i dasyłajuć infarmacyju. Nu a paśla my nazirajem situacyju, jak na minułym tydni, kali idzie «sieminar pa biaśpiecy» i raptam da jaho dałučajecca čałaviek z KDB (majecca na ŭvazie incydent ź Biełaruskim moładzievym chabam. — NN). Heta zvyčajnaja situacyja.
«NN»: A pa dziońnikach Osvalda možna zrazumieć, u jaki momant jon źmianiŭ svajo staŭleńnie da SSSR?
AŁ: Heta vielmi dobraje pytańnie. Ja dumaŭ pra heta. Dzień nie nazavu, bo dziońniki choć nasamreč karektnyja, ale jany nie pastajannyja, tam byvajuć prabieły pa niekalki miesiacaŭ.
Ja by skazaŭ, što jość adna data, pra jakuju možna tak skazać — heta dzień, kali jon źviarnuŭsia ŭ amierykanskuju ambasadu z prośbaj viarnuć jamu pašpart i zajaviŭ, što choča viarnucca. Heta adbyłosia ciaham pieršaha hoda.
Jon palacieŭ u Maskvu, napisaŭ hety list i staŭ šukać sposabu viarnucca ŭ Amieryku. Jon tady jašče nie ažaniŭsia z Marynaj Prusakovaj, ale ŭžo pačaŭ hetyja zachady. Jany pajšli ŭ ZAHS i jon joj ničoha pra svoj zvarot nie havaryŭ — jašče adna prykmieta jahonaj skrytnaści. Jon užo pryniaŭ rašeńnie kardynalna źmianić svajo žyćcio, a jana jašče raźličvała, što budzie žyć ź im u Minsku.
«NN»: Było niepryjemna daviedacca, što dla amierykanca nie isnavała nijakaj ni Biełarusi, ni biełarusaŭ — usio navokał «rasiejskaje». Ci słušna heta adlustroŭvaje situacyju ŭ Minsku 1960-ch?
AŁ: Ja śpiecyjalna nadavaŭ uvahu hetamu pytańniu.
Viedajecie, my siońnia havorym praz užo bolš čym 30 hadoŭ biełaruskaj niezaležnaści, i to ŭ mianie padazreńnie, što kali b Osvald pryjechaŭ zaraz u Minsk, to možna było b zadać amal što toje ž pytańnie.
Kaniečnie, u pačatku 1960-ch razumieńnie, što Minsk byŭ biełaruski, mieła tolki biełaruskaja kulturnaja elita. Ludzi, možna nie sumniavacca, havaryli pa-biełarusku, tamu što jany ŭsie, u tym liku rabočyja na «Haryzoncie», dzie pracavaŭ Osvald, byli vychadcami ź vioski. Heta było pieršaje pakaleńnie jakoje paśla vajny skončyła škołu i rvanuła z kałhasaŭ.
U nas nazirałasia vialikaje pierasialeńnie ź biełaruskaj vioski ŭ harady. Jany nie ŭmieli havaryć pa-rusku, jany havaryli na trasiancy, bo staralisia havaryć «pa-haradskomu», vyśmiejvali tych, chto drenna havaryŭ — usio heta było. Ale, kaniečnie, jany nie ŭśviedamlali siabie biełarusami.
Navat elita, adukavanyja ludzi, ź jakimi pracavaŭ Osvald, jak, naprykład Stanisłaŭ Šuškievič (Šuškievič vučyŭ Osvalda ruskaj movie. — NN), ni razu nijakim namiokam nie dali jamu zrazumieć, što heta niešta inšaje.
Jaho žonka, Maryna Prusakova, pryjechała ź Leninhrada. Tamu nie było prosta padstaŭ dzie-niebudź hetuju nacyjanalnuju temu sustreć ci pabačyć.
Ja dumaju, što i mnohija siońniašnija biełarusy, kali b jany pajechali ŭ Ispaniju, to byli b vielmi ździŭlenyja, što katałoncy heta zusim inšaja nacyja, ci što Šatłandyja heta nie Anhlija, što histaryčna heta zusim roznyja narody, historyja, kultura. Čaho ž čakać ad Osvalda?
My mnohaje možam viedać i razumieć pra śviet. Ale kali my śpiecyjalna nie zadajom sabie niejkaha pytańnia, to my nie budziem bačyć navat, što adbyvajecca hłabalnaje paciapleńnie.
Kab «pabačyć» Biełaruś, treba było mieć na heta i słych, i voka, i padkazki. Ani słychu, ani voka, ani padkazak vakoł Osvalda nie było.
«NN»: U vašaj knizie jość tezis pra toje, što Biełaruś była vielmi kaštoŭnaja dla zachodnich daślednikaŭ u tym płanie, što tut zastalisia nieskažonymi, zakansiervavanymi ŭspaminy ludziej. Siońnia biełarusy pieražyvajuć losavyznačalnyja padziei, ci možna niejak źbierahčy ad skažeńniaŭ svaje ŭspaminy abo heta mahčymaje tolki ŭ zakrytych tatalitarnych sistemach, dzie jość zahad maŭčać?
AŁ: Heta vielmi važnaje pytańnie. Sapraŭdy, acenka biełaruskaj histaryčnaj pamiaci jak nadzvyčaj čystaj, mocnaj, nadziejnaj naležyć Normanu Mejleru. Kali ja havaryŭ ź im, to jon prosta nachvalicca nie moh, jakaja vydatnaja ŭ Biełarusi pamiać u paraŭnańni z amierykanskaj.
U amierykanskim hramadstvie było stolki napisana pra Osvalda, pakazana i raskazana, što ludzi nie pamiatali, ci jany sapraŭdy heta viedajuć, ci prosta niedzie pračytali abo pabačyli. A ŭ Biełarusi maŭčali, i kali daśledčyk źviarnuŭsia da ich u 90-ch — heta byŭ pieršy raz, kali jany adkryvali hety reziervuar pamiaci.
Što adbyvajecca ź biełaruskaj pamiaćciu siońnia? Adbyvajucca dva pracesy. Pa-pieršaje, usio ž vielmi šmat taho, što adbyvałasia pačynajučy z 2020 hoda, biełaruskija niezaležnyja ŚMI — i «Naša Niva», i «Radyjo Svaboda», «Biełsat», «Zierkało», «Jeŭraradyjo», «Racyja», šmatlikija sajty — paśpieli zafiksavać adrazu.
Takaja kolkaść fiksacyi, jak adbyvałasia za hetyja try hady, raniej była prosta niemahčymaja. Pry čym zroblena heta było niezaležnymi ŚMI, jakija imknulisia padavać fakty tak, jak jany ŭ toj momant usprymalisia. U nas užo zakładzienaja vielizarnaja baza hetaj pamiaci momantu histaryčnaha pierałomu.
Pa-druhoje, mnohija ludzi, zrazumieŭšy histaryčnuju značnaść hetych padziej, taksama dziakujučy ŚMI, pačali rabić svaje zapisy. Vyjšła davoli šmat tekstaŭ, napisanych aŭtarami sa sprobaj asensavać toje, što adbyvałasia vakoł ci ź imi samimi.
Voś niadaŭna ŭručałasia premija za turemnuju litaraturu imia Alachnoviča. Ludzi, jakija stali łaŭreatami za apošnija niekalki hadoŭ, jany ž zafiksavali mnohija detali.
Treci momant, jaki ŭsialaje aptymizm, choć nie samy lepšy, heta toje, što adbyłasia vielizarnaja traŭma dla socień tysiač ludziej. Ludzi vyjechali i nie mohuć viarnucca ŭ miaściny, jakija im vielmi darahija. Heta stvaraje niečakany efiekt katalizacyi pamiaci. Ludzi vielmi mocna (heta niejrafizijałahičny efiekt) pačynajuć zachoŭvać toje, što było.
Z adnaho boku, jany starajucca, kali heta vielmi niepryjemny dośvied, adkłaści jaho, nie viartacca da jaho. Ale adnačasna jon vielmi mocna zafiksavany ŭ takoj narodnaj pamiaci, ź jakoj zaraz nastupaje čas pracy. Bo my ŭstupajem u pieryjad niekalkich hadoŭ, kali my čakajem vialikich źmienaŭ, nie vybaraŭ, viadoma, u Biełarusi i Rasii, a źmienaŭ, źviazanych z žyćciovym cykłam dyktataraŭ.
I voś u hety pieryjad važna mieć prahramu ŭ niezaležnym hramadstvie, jakaja pačynaje zadavać pytańni i śpiecyjalna ludziej raspytvać.
Takija prahramy i praktyki isnujuć u śviecie. U Amierycy memorial history, vusnaj historyjaj, inšym słovam razmovami ź ludźmi i zapisam uspaminaŭ pra peŭnyja padziei ź ichniaha žyćcia, jak jany ich adčuvali i pieražyvali, zajmajucca ŭniviersitety, dziaržaŭnyja ŭstanovy, departamient vusnaj historyi jość u Kanhresie, jość u Pientahonie.
U biblijatecy Kanhresa ZŠA jeść vielizarnaja kalekcyja, jakuju pačali na dziaržaŭnym uzroŭni stvarać jašče ŭ hady Vialikaj depresii. U 1935 hodzie ŭrad Ruźvielta, kab dapamahčy žurnalistam, biblijatekaram, redaktaram jakija zastalisia biez pracy, prydumaŭ prahramu, u ramkach jakoj nabirali na pracu, kab apytvać ludziej, jakija byli, naprykład, śviedkami rabstva, udzielničali ŭ Pieršaj suśvietnaj vajnie, pieražyli suchi zakon, budavali amierykanski pavietrany fłot.
Li Charvi Osvald z žonkaj Marynaj i jaje ciotkaj Luboŭju Aksionavaj. Fota: Wikimedia Commons
Hetaja prahrama praciahvałasia až da samaj Druhoj suśvietnaj vajny i ŭ vyniku amierykancy atrymali nadzvyčaj kaštoŭny archiŭ vusnaj histaryčnaj pamiaci, ź jakim ciapier pracujuć i kiniematahrafisty, daśledčyki, studenty, piśmieńniki.
Biełaruskaja nacyjanalnaja pamiać zaraz patrabuje takoj ža da siabie ŭvahi. Chacieŭ by skazać našym kaleham, žurnalistam i piśmieńnikam, što hetuju reč važna rabić.
U nastupnym hodzie ja spadziavajusia jakraz takuju prahramu raspačać, i z dapamohaj u tym liku «Našaj Nivy» my zmožam pryciahnuć da jaje ŭdziełu značnuju kolkaść ludziej.
«NN»: Nie pakidaje ŭražańnie, što historyja Osvalda — heta matroška: kožnaje novaje pakaleńnie daśleduje nie tolki zabojstva i asobu zabojcy, ale i pašyraje daśledavańnie na abstaviny, ludziej, padziei i na toje, jak daśledavali hetuju temu papiaredniki. Minuła ŭžo 60 hadoŭ z momantu zabojstva, zdajecca ŭžo ŭsio viadoma, ci spynicca ciapier, na vašu dumku, hety praces vyvučeńnia osvaldaznaŭstva ci ŭ jaho jašče jość patencyjał?
AŁ: Kali havaryć na ŭzroŭni dakumientaŭ, nieviadomych raniej, hety praces praciahvajecca. U Amierycy navat sioleta była rassakrečana vialikaja kolkaść dakumientaŭ.
Ale što tyčycca Biełarusi, to tut, jak kažuć, koń nie valaŭsia. Usia sprava Osvalda dahetul niedastupnaja daśledčykam.
Norman Mejler na pačatku niezaležnaści atrymaŭ za vialikija hrošy dostup da hetaj spravy, dyj to nie naprastki, a jamu rabili kopii. Jašče adnym takim čałaviekam byŭ Siarhiej Navumčyk, jamu spravu pakazali jak deputatu Viarchoŭnaha Savieta, jon trymaŭ jaje ŭ rukach. Ale naprastki daśledčyki ŭ cyvilnym (u sapraŭdnym cyvilnym) ź joju nie pracavali. Tak što ŭ hetym płanie jość jašče na što spadziavacca.
A z punktu hledžańnia bolš šyrokaha pytańnia, viedajecie, hetaja historyja ŭžo jak Biblija. Jana biaskoncaja, jana zanadta jarkaja, kab spyniłasia. Zdajecca było ŭžo ŭsio, byŭ navat miuzikł pra Osvalda.
Ale sama pa sabie historyja ŭsio roŭna praciahvaje pryciahvać ludziej, tamu što ŭ joj jość navat nie zahadka, a stymuł. Ci moža Nichto źmianić kurs historyi? I ci moža David pieramahčy Halijafa? Ci moža sapraŭdy heta adbycca, ci moža čałaviek być nastolki mocnym, što ništo jaho ŭ śviecie nie moža spynić?
Voś hetaje zachapleńnie samoj situacyjaj zabojstva budzie ŭ dušach maładych, asabliva nie raźvitych, ambitnych, budzie zaŭsiody pryciahvać, budaražyć ich fantaziju.
U hetym sensie sprava Osvalda adna z tych archietypičnych historyj XX stahodździa, katorym nakanavana amal što bieśśmiarotnaść.
«NN»: Jak vy staviciesia da taho, što asoba zabojcy pieratvaryłasia dla Minska ŭ peŭny «turystyčny brend», jaki prezientujuć zamiežnikam. Ci heta prosta taki sposab praz znajomaje paznajomić zamiežnikaŭ ź nieznajomym, to-bok Biełaruśsiu? Adna sprava raspaviadać turystam pra toje, jak žyli niejkija abstraktyja ludzi ŭ Minsku 60-ch, a inšaja — jak žyŭ Osvald u tych ža ŭmovach.
AŁ: Patencyjał takoha padychodu, viadoma, jość. Žyćcio savieckaha vialikaha horada, stalicy krainy vačyma amierykanskaha pierabiežčyka, čamu nie?
Mnie, praŭda, nie viadoma, kab hetaja historyja stała brendam i ź joj pracavali. Ja sam, kaniečnie, svaich amierykanskich haściej abaviazkova vadziŭ i pakazvaŭ. U mianie byli dobryja adnosiny z haspadarom kvatery, dzie žyŭ Osvald, i zavodziŭ ich abaviazkova ŭ tuju kvateru. Nu i, kaniečnie, ja viedaŭ šmat ludziej, jakija viedali Osvalda. Ale nie skažu, što mnie viadoma, kab heta vykarystoŭvałasia.
Kali havaryć ahulna pra prafiesijny padychod da hetaha, to heta narmalna. Naprykład, u Prazie mohuć pakazać miesca, dzie byŭ zrobleny zamach na haŭlajtara Bahiemii padčas vajny, ci dzie byli pakaranyja śmierciu niejkija histaryčnyja dziejačy, u Francyi vam pakažuć miesca, dzie stajała hiljacina.
Takija staronki historyi pryciahvajuć uvahu i, vy pravilna kažacie, dajuć mahčymaść raskazać praź ich pra toje, jak žyli ludzi, jak adbyvałasia historyja, jakija nastupstvy padziei majuć, ci naadvarot — nie majuć, pra toje, jak my z vami žyviom.
«NN»: Pra nastupstvy. Osvald va ŭspaminach pakinuŭ praroctva, što stalinizm vierniecca ŭ Biełaruś i Hruziju. Z Hruzijaj, zdajecca, nie apraŭdałasia, ale ź Biełaruśsiu… majem, što majem. Ci praŭda ŭ padmurak krainy było zakładziena niešta takoje, što navat 60 hadoŭ tamu dazvalała zamiežniku bačyć, da čaho heta pryviadzie, abo heta prosta vypadkovaje traplańnie ŭ cel?
AŁ: Kali Osvald pryjechaŭ u Minsk, tut ža jašče pomnik Stalinu stajaŭ. Jon taksama pieražyŭ XXII źjezd KPSS, kali Stalina vynosili z maŭzaleja, a jon ža jašče byŭ u maŭzalei, kali Stalin tam lažaŭ.
Hetaja vysnova ŭ jaho źjaviłasia nie prosta tak, nie tamu, što, jak kažuć, lapnuŭ što chacieŭ.
Jak čytač Orueła, jon vielmi nie palubiŭ toje, z čym sutyknuŭsia na zavodzie — palitinfarmacyjaj i schodami. Dla jaho heta stali sinonimam takoha tatalitaryzmu.
Jon raptam pabačyŭ, jak vyhladaje nasamreč toje, pra što jon čytaŭ jašče z knih. I choć tak adbyvałasia va ŭsich savieckich respublikach, jon byŭ usio ž u Minsku…
U jaho byli padstavy pra heta kazać paśla hoda aznajamleńnia z savieckaj rečaisnaściu i paśla razmovaŭ ź siamjoj Zihieraŭ, emihrantaŭ z Arhienciny, jakija viarnulisia ŭ Saviecki Sajuz i žyli ŭ Minsku, i jakija vielmi chutka zrazumieli, kudy jany, pavieryŭšy, viarnulisia. I asabistyja jaho siabry taksama skieptyčna byli nastrojeny da savieckaj rečaisnaści.
U jaho byli svaje nazirańni, i vakoł jaho byli ludzi, jakija vykazvali svaje mierkavańni. Toje, što jon napisaŭ, heta była ŭśviadomlenaja acenka.
«NN»: Vy kazali, što pierakananyja ŭ tym, što zajbojcam usio ž byŭ Osvald, ale ci jość niejkaja teoryja zmovy vakoł hetaha zabojstva, jakaja zdajecca vam cikavaj, abo jany ŭsie vyklučna marhinalnyja?
AŁ: Teoryj zmovaŭ vakoł Osvalda sapraŭdy šmat, niekatoryja ź ich cikavyja, tamu što jany nasamreč davoli dakładna charaktaryzujuć jak myśleńnie, tak i niekatoryja palityčnyja realii taho času, jany jak by vyśviečvajuć detali.
Ź ich možna niešta ŭviedać pra toje, jak byŭ uładkavany śviet i što ludzi dumali ŭ toj čas.
Ja viarnuŭsia niadaŭna z Amieryki, dzie paŭhoda žyŭ u Vašynhtonie. I voś spadar, u jakoha ja zdymaŭ kvateru, amatar vašynhtonskaj staryny, jaki šmat dzie mianie vadziŭ, šmat što pakazvaŭ, raskazvaŭ, jon usio svajo žyćcio cikavicca Osvaldam. Kali jon uviedaŭ, što ja knižku napisaŭ pra Osvalda, dla jaho heta była vialikaja radaść. I jon taksama amatar voś hetych roznych teoryj, jak heta ŭsio adbyvałasia «nasamreč» — u jaho to mafija, to kubincy, to jašče niešta. Pasłuchaŭšy jaho, ja zrazumieŭ hetych ludziej.
Viedajecie, lubaja kanśpirałahičnaja teoryja robić žyćcio troški bolš kalarovym, bolš cikavym i stavić ciabie ŭ centry jaje: ja bolš razumny, čym niechta inšy, tamu što ja viedaju i razumieju praŭdu, a nie toje, što aficyjna napisała kamisija Uorena.
Heta, u pryncypie, druhi bok žyćcia ludziej u svabodnym hramadstvie i poŭnaj svabodzie słova. U apošnija hady my sutyknulisia z tym, što siońnia nazyvajuć fejkami, prapahandaj, heta ž u peŭnym sensie stałasia mahčymym tamu, što stała mahčyma havaryć i śćviardžać usio, što chočaš. I ludzi takim čynam realizujuć svoj patencyjał, svajo «Ja».
Lohka stać achviaraj prapahandy, kali jana vykonvaje adzin truk i kaža: «Viedajecie, ličycca, što voś tak, Amieryka kaža nam tak, u aficyjnych dakumientach i našych histaryčnych padručnikach napisana tak, ale…» I voś hetaha akazvajecca dastatkova, kab davoli vialikaja kolkaść ludziej na takoje kupilisia.
Nasamreč, jak pisaŭ adzin rasiejski paet: «Obmanuť mienia nie trudno!… Ja sam obmanyvaťsia rad!» Ludzi vielmi časta chočuć być padmanutymi.
«NN»: Ci jość u vas adkaz, čamu rodnyja Osvalda raptam zamaŭčali, źnikli i siońnia navat ichnija fotazdymki znajści amal niemahčyma?
AŁ: Maryna Osvald paśla jahonaj śmierci vyjšła paŭtorna zamuž, naradziła jašče adno dzicio, ale potym razyšłasia z novym mužam. Napačatku, kaniečnie, jana była abjektam šalonaj uvahi haziet, piśmieńnikaŭ, žurnalistaŭ, telebačańnia, kino. Apošnimi, z kim ja viedaju, što jana havaryła, heta ŭsio ž taki byli Mejler i Šyler, i heta było niedzie ŭ 1994 hodzie.
U Maryny napačatku nie było sumnieńniaŭ, što heta zrabiŭ Osvald, jana adrazu skazała, što tak, heta byŭ jon, Ale prajšoŭ čas i jana pamianiała svoj punkt hledžańnia, što, mahčyma, heta nie jon, ale bieź nijakich važkich padstaŭ na toje.
Osvaldy pradavali prava havaryć ź imi, i im niabłaha za heta płacili.
Ale potym, nakolki ja razumieju, na telebačańnie jana ź niejkaj pryčyny vyrašyła bolš nie chadzić, a bolš surjoznyja hrošy nichto nie prapanoŭvaŭ. Tut užo i ź dziećmi, dumaju, było źviazana, bo jana nie chacieła, kab hetaja traŭma publična pieraśledavała dačok i łamała im žyćcio. Jana razumieła, što heta sapraŭdy paŭpłyvaje na ichni imidž. Heta spracavała naturalnaja zaścierahalnaja reakcyja.
Papraŭdzie kažučy, ja bajusia, što ničoha ŭžo bolš kaštoŭnaha my b z Maryny i nie atrymali, my b bolš atrymali pra samu Marynu, pra toje, jak mianialisia jaje pohlady, acenki.
Čas na faktałahičnaje daśledavańnie hetaj historyi ŭžo minuŭ. Treba ŭžo pracavać dalej, jak pracujuć prafiesijnyja archieołahi, vyvučajučy, što mahčyma, što niemahčyma, i apirajučysia na fakty daśledavańnia, a nie interpretacyi ŭdzielnikaŭ. Udzielniki časta vielmi nienadziejnaja krynica histaryčna dakładnaj praŭdy.
«NN: A čamu historyja Osvalda moža navučyć siońniašnich biełarusaŭ?
AŁ: Heta samaje niebiaśpiečnaje pytańnie, jakoje vy mnie zadali (uśmichajecca).
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆ«Navat jaho prychilniki zrazumieli, što žyć jak raniej užo nie atrymajecca». Biełarusy raskazali pra atmaśfieru ŭ krainie napiaredadni vybaraŭ8
Kamientary
https://d2b0v286pbg9yh.cloudfront.net/330715