«Rasiejskija atrady hojsali ŭ Litvie, zabivajučy i spalvajučy»: vajna 1654—1667, kali ŭ Biełarusi zahinuŭ kožny druhi, vačyma pierakładčyka na słužbie maskoŭskaha cara

Dnievnik pierievodčika Posolskoho prikaza Kristofa Bouša (1654—1664). Maskva: Izdatielskij dom Vysšiej škoły ekonomiki, 2024. Sostavitiel i naučnyj riedaktor Oleh Rusakovskij

U rasiejskim pierakładzie vyjšaŭ zachaplalny tekst i važnaja histaryčnaja pieršakrynica. Pryčym u elektronnaj viersii jašče prykładzieny i tekst dziońnika na niamieckaj movie.

Na žal, aryhinalny rukapis dziońnika nie zachavaŭsia, apracavanaja paźniejšaja kopija (datujuć pačatkam XVIII stahodździa), što vykarystoŭvałasia niamieckimi historykami, jakija pracavali ŭ Rasijskaj akademii navuk, u pryvatnaści, Iahanam Hieorham Łoteram. Ale paźniej cikavaść da hetaha dziońnika była stračanaja, jon zhubiŭsia ŭ zborach biblijateki Akademii ŭ Sankt-Pieciarburhu i tolki niadaŭna byŭ nanoŭ adšukany i zaraz dajšło da jaho navukovaj publikacyi.

Čym jon moža być cikavy i biełaruskim historykam? Užo pa hadach jahonaha zapisu lohka zaŭvažna, što jany supadajuć z časam vajny Maskoŭskaha carstva z Rečču Paspalitaj.

Aŭtar dziońnika siabie nie abaznačyŭ, ale źmiest ź lohkaściu vykryvaje jaho prafiesijnyja abaviazki (pierakładčyk Pasolskaha prykaza — heta značyć, Ministerstva zamiežnych spraŭ tahačasnaj Rasii), a itynieraryj pierakładčykaŭ prykaza dazvalaje identyfikavać aŭtara jak Krystofa Bouša (ci ŭ polskaj viersii — Bohuša). Jahonaja bijahrafija da pastupleńnia na słužbu pierakładčykam nieviadomaja, ale sa źmiestu možna zrazumieć, što

Bohuš byŭ paddanym polskaha karala, rodnaj movaj jaho była niamieckaja, i robicca dapuščeńnie, što jon byŭ rodam z Kurlandyi, trapiŭ u pałon, ale pa vyniku zrabiŭ dosyć udałuju karjeru ŭ jakaści pierakładčyka.

Niama adnaznačnaha adkazu, što chacieŭ zrabić z hetym tekstam aŭtar, pakolki heta nie padobna da asabistaha dziońnika (tam indyvidualnyja momanty maksimalna zakamuflavanyja), chutčej nahadvaje natatki prafiesijnaj dziejnaści z apisańniem dypłamatyčnych pieramoŭ

(jakija robiacca ŭsio bolš padrabiaznymi ź ciaham času, i škada, što tekst kopii abryvajecca, jaŭna nie ŭvieś tekst dziońnika zachavaŭsia).

Pry hetym apisańnie dypłamatyčnaha žyćcia ŭbudoŭvajecca ŭ bolš šyrokuju ramku apisańnia vajny Maskovii z Rečču Paspalitaj, moža być, aŭtar mieŭ ambicyi pieratvaryć hetyja natatki ŭ historyju hetaj vajny, jakaja mahła b atrymać pośpiech na jeŭrapiejskim knižnym rynku?

Takim čynam, asnoŭnaja vartaść dziońnika — heta apisańnie dypłamatyčnych pracedur, napačatku bolš ścisłaje, potym usio bolš hłybokaje, dzie pryvodziacca arhumienty bakoŭ, i aŭtar jaŭna sprabuje razabracca ŭ hetych składanych pieramovach roznych siłaŭ padčas vajny.

Bohuš vydatna vałodaje niamieckaj, rasiejskaj i polskaj movami, tamu jaho kampietencyi zapatrabavanyja, i z dakumientaŭ Pasolskaha prykaza viadoma, što zarobki jaho pastajanna raśli.

Što mnie cikava, jak vybudoŭvałasia i źmianiałasia identyčnaść aŭtara, jakimi katehoryjami jon vyznačaŭ svaich/čužych. Tut jakraz zajmaje ambivalentnaść, znachodžańnie ŭ situacyi pamiž, u krainie, jakuju aŭtar dziońnika ličyŭ čužoj, choć pry hetym užo atajasamlivaŭ svaje pracoŭnyja abaviazki z «našymi».

Možna kazać pra padvojnuju identyčnaść, što adlustroŭvajecca i ŭ padvojnaj łajalnaści da «Jaho Carskaj Vialikaści» (Alaksieja Michajłaviča) i «Jaho Karaleŭskaj Vialikaści» (Jana Kazimira).

Pry hetym simpatyi aŭtara biezumoŭna na baku palakaŭ.

Viadzieńnie vajny z boku maskavitaŭ, na dumku aŭtara, vyznačajecca praźmiernaj žorstkaściu, varvarstvam i parušeńniem damoŭlenaściaŭ. Naprykład, zachop Dubroŭny Trubieckim apisvajecca nastupnym čynam: «Paśla taho, jak krepaść zdałasia pad słova honaru, davieryŭšy svoj dabrabyt vierałomnamu vorahu, toj žorstka vyrazaŭ tysiaču čałaviek biez najmienšaha škadavańnia, razrabavaŭšy ŭsiu majomaść i dabro. Inšych ža, chto paźbiehnuŭ vostraha miača canoj horkich stohnaŭ i skarhaŭ, jon razdaŭ biaźlitasnaj sałdatni, jakaja paviała ich, što horka stahnali, na prodaž u viečnaje rabstva. Urešcie jon razburyŭ najpryhažejšy hrafski horad, addaŭšy jaho ahniu i pieratvaryŭšy ŭ ruiny» (s. 56).

Ci dalej: «Naohuł ruskija abychodzilisia z nasielnikami Vialikaha Kniastva tak žorstka, što chutčej źlitavalisia b nad sabakam ci inšym źvieram, čym nad ludźmi z hetaha naroda» (s. 57—58).

Samyja žachlivyja staronki pryśviečanyja hoładu, vyklikanamu dziejańniami maskoŭskich vojskaŭ: «Hoład ža, jaki lutavaŭ u Litvie, nanios šmat bolšuju škodu, asabliva ŭ miascovaściach, zavajavanych i spustošanych maskavitami, jak, naprykład, u vakolicach Mienska, Navahradka, Bieraścia, Barysava i na Biarezinie… tyja, što zastalisia ŭ žyvych, raskazvali mnie, kali ja praź niejki čas prajazdžaŭ praz hetuju miascovaść, što baćki rezali i jeli svaich dziaciej… (detali prapuskaju, zanadta strašnyja)… Hety mocny hoład byŭ pryčynaj taho, što niaščasnyja, jakija da taho chavalisia ad voraha ŭ lasach i na bałotach, natoŭpami biehli da miežaŭ Maskovii, prapanoŭvajučy siabie ŭ viečnaje rabstva» (s. 96).

Pry hetym dziejańni žycharoŭ Rečy Paspalitaj zvyčajna apisvajucca jak vysakarodnyja, zhodnyja z zakonam i chryścijanskaj marallu, z aryjentacyjaj na zamacavanyja pravy i pryvilei. Paraŭnajcie, jakim tonam aŭtar apisvaje pieramohi vojska Rečy Paspalitaj: «Sabranaja armija vykinuła z krainy za miažu hetych žorstkich biesčałaviečnych źviaroŭ, jakija razburyli i spustošyli ŭsiu ich ziamlu i zžerli šmat čałaviečaha miasa» (s. 132).

Niepryjaź da maskavitaŭ vyznačaje i toje, što aŭtar dziońnika ličyć vartym pieradavać z padziej, što nie datyčać viadzieńnia vajny. Naprykład, na s. 59 zhadvacca, što pad Maskvoj «schapili inšaha manacha z manastyra Voźmišča, jaki znachodzicca pobač z zamkam, za toje, što jon, budučy ŭ carkvie, sadamickim čynam zamučyŭ da śmierci chłopčyka».

Taksama niemiłaserna abychodzicca aŭtar i sa svaimi suajčyńnikami, što za hrošy pierajšli na carskuju słužbu, jon nazyvaje ich «mierzavcami», «jany ździejśnili bolš žorstkaściaŭ i niepatrebstvaŭ, čym zvyčajna robiać tatary i pahancy» (s. 70). Praŭda, heta nie zaminała aŭtaru rehularna pisać čałabitnyja pra padvyšeńnie zarobku za svaje pasłuhi, što, adnak, na staronkach dziońnika nie zhadvajecca. Dastajecca i kazakam, što pierajšli na maskoŭski bok: «27 lipienia biazbožny Zaparožski hienierał Bahdan Chmialnicki, jak kažuć, pamior haniebnaj śmierciu».

Ja nie pahadžusia tut z vysnovami vydaŭca, što pastupova adbyvałasia asimilacyja i inviektyvy ŭ bok maskavitaŭ z časam ścichajuć. Naprykład, užo naprykancy zachavanaha tekstu dziońnika za 1664 hod možam sustreć zvyčajnuju rytoryku:

«ruskija atrady hojsali ŭ Litvie, zabivajučy ź nialudskaj žorstkaściu, spalvajučy i padviarhajučy raznastajnym pakutam.

Sapraŭdy možna śviedčyć, što ŭ hetyja niekalki dzion z vojska, jakaja stajała pad Dubroŭnaj, u Maskvu adpravili ŭ viečnuju niavolu kala dziesiaci tysiač žančyn i małych dziaciej. Sialanie ž biez usialakaha žalu prymušanyja byli addavać svaje žyćci pad šablami» (s. 218).

Jašče adna istotnaja rysa hetaha dziońnika — kulturnaja hieahrafija. Kali kazać pra ziemli Rečy Paspalitaj, to aŭtar vykarystoŭvaje termin «palaki» dla abaznačeńnia ŭsich žycharoŭ krainy, prytym što jon piša pieravažna pra vajennyja dziejańni, jakija adbyvalisia na terytoryi VKŁ. Značna mienšaje miesca zajmajuć terminy «Litva/litoŭski», jany pieravažna vykarystoŭvajucca dla litoŭskich pasadaŭ, i asabliva vojska.

Asabliva cikava, što Bohuš dosyć časta vykarystoŭvaje i termin «Biełaruś» (u niamieckim aryhinale — Weißreussen)! Termin hety adsyłaje da hieahrafičnaha abšaru, jaki kancentrujecca vakoł Mahilova (ale možna ličyć, što da Biełarusi adnosiacca Viciebščyna ź Mścisłaŭščynaj).

Ale bolš składanaje pytańnie, ci nie tłumačycca hetaje ŭžyvańnie takoj hieahrafičnaj terminałohii simvaličnaj palitykaj maskoŭskich caroŭ, dzie Biełaja i Małaja Rasija byli ŭviedzienyja ŭ tytałaturu z prazrystymi terytaryjalnymi pretenzijami? My pamiatajem pra ambivalentnaść pazicyi aŭtara, jon moh užyvać i natyvisckuju terminałohiju, ale,

z majho hledzišča, tut užyvajucca jakraz formuły maskoŭskaj zamiežnaj palityki, što chutčej padmacoŭvaje hipotezu, što raspaŭsiudžańnie termina «Biełaja Ruś» na ŭschodniuju terytoryju sučasnaj Biełarusi było šmat u čym vynikam maskoŭskaj ekspansii.

Mahu apiaredzić pytańnie [ruplivaha krajaznaŭca] Kastusia Šytala: Hłybokaje taksama niekalki razoŭ zhadvajecca na staronkach dziońnika, pieramiaščeńni pierakładčyka padčas dypłamatyčnych misij na pieramovy pad Vilniaj prachodzili i pa maich rodnych miaścinach (zhadvaje jon i Duniłavičy, naprykład).

Ź niekatorych niedachopaŭ vydańnia adznaču, što nie zaŭždy praviedziena praca pa atrybucyi zhadvanych miaścin, naprykład, «24 ijula ostanoviliś pod Duniłovičami, 25-ho na dvorie Pietroviča, 25 ijula pod horodkom Bašna, 26 ijula u pieriepravy na Vilii, 27 ijula pieriepraviliś čieriez Viliju i ostanoviliś v Michajłovskom [napeŭna, majucca na ŭvazie Michališki — NN]. 28-ho byli v słobodie Abramoviča, 29-ho pod Vilnoj» (s. 76). Z Duniłavičami i Vilniaj usio zrazumieła, ale i ja nie mahu vyznačyć, što heta byli za «dvor Piatroviča», «haradok Bašna» i «słabada Abramoviča». Ale kamientaryj pa łakalizacyi hetych miaścin adsutničaje. Pieradača nazvy jak «Ostrabruma» taksama vyklikaje pytańni, usio ž arhanična było pieradać nazvu ŭ pierakładzie jak «Vostraja Brama».

Ale heta nie tak moža i istotna, važna, što nadrukavanaja hetaja krynica, dzie i šmat infarmacyi pa dypłamatyčnaj historyi časoŭ vajny, i jarkaja postać aŭtara. I šmat kryvi i hvałtu adnoj z samych strašnych vojnaŭ, jakaja adbyvałasia na našaj ziamli.

• 33
• 0
• 4
• 3
• 4
• 21
• 13
• 0