Mocnaje pierabolšańnie: kolki vajaroŭ nasamreč biłasia pad Oršaj
Zvyčajna pišuć pra 80 tysiač maskavitaŭ suprać 30 tysiač našych. 30/80 užo stała svojeasablivym vymiareńniem nacyjanalnaj hodnaści: hetym padkreślivajuć vysoki bajavy duch našych prodkaŭ i majsterstva pałkavodca Astrožskaha. Ale, jak časta byvaje, histaryčnaja praŭda kudy bolš składanaja. Kali viera ŭ pieramohu nad nieźličonymi maskoŭskimi ordami dla vas śviataja, nie čytajcie hety artykuł, papiaredžvaje kandydat histaryčnych navuk Aleś Kazakoŭ.
Čamu historyki nie daviarajuć kananičnym 30/80
U papularnaj viersii pra pieramohu 30-ci nad 80-ciu tysiačami jość niekalki niestykovak. Pa-pieršaje, u inšych bitvach i apieracyjach taho času ŭdzielničała kudy mienš vojskaŭ. Na Viadrošy ŭ 1500 hodzie Astrožski kamandavaŭ 3—4,5 tysiačami. Pad Kleckam u 1506 hodzie Michaił Hlinski raźbiŭ 4 tysiačy tatar z 6 tysiačami voinaŭ. Dziakujučy popisam palavych armij my majem davoli dakładnyja źviestki pra XVII stahodździe — i akazvajecca, što ŭ epachalnaj bitvie pad Kirchholmam 1605 hoda Jan Karal Chadkievič mieŭ pad ściahami ŭsiaho 3400—3700 čałaviek. A što tyčycca maskoŭskich sił, to ŭ samaj bujnoj apieracyi za čas kiravańnia Ivana Žachlivaha — pachodzie na Połack 1563 hoda — udzielničała 40—50 tysiač vajaroŭ. Heta šmat, ale ŭsio ž daloka nie 80.
Jašče adzin važny faktar: 80-tysiačnaje vojska ŭ tych umovach mieła b vialikija prablemy z charčam i furažom. Lubaja armija imknułasia charčavacca za košt terytoryi, praź jakuju prachodziła, a Uschodniaja Jeŭropa tady mieła davoli nizkuju ščylnaść nasielnictva. Paraŭnajem našu situacyju z Paŭnočnaj Italijaj, jakaja ŭ kancy XV — pieršaj pałovie XVI stahodździaŭ stała arenaj mižnarodnych kanfliktaŭ, viadomych jak Italjanskija vojny. Pamiery palavych armij, jakija chadzili pa hetym hustanasielenym krai, redka dasiahali 30 tysiač. Pry Farnova (1495 hod) francuzy mieli 10—11 tysiač suprać 20 tysiač vojska italjanskich dziaržaŭ, pry Ravenie (1512 hod) — kala 23 tysiač suprać 16 tysiač ispancaŭ, pry Maryńjana (1515 hod) — 33—38 tysiač suprać 22 tysiač šviejcarcaŭ, pry Pavii (1525 hod) — 20 tysiač suprać 17 tysiač impierskaj armii.
Pry hetym tyja armii na 70—90% składalisia ź piachoty. Ciažka ŭjavić, jak 80-tysiačnaje maskoŭskaje vojska, amal całkam konnaje (a koń patrabuje ŭ razy bolš ježy za čałavieka), mahło siabie prakarmić na terytoryi z takoj nizkaj ščylnaściu nasielnictva, jašče i spustošanaj padčas papiarednich pachodaŭ. A kali ŭličyć, što ratniki zvyčajna išli ŭ pachod na dvuch koniach, i jašče tysiačy koniej patrabavalisia dla abozu i čeladzi…
U tuju epochu bujnyja apieracyi, jakija nie pryvodzili da bankructva i łahistyčnaha kałapsu, udavalisia tolki turkam-asmanam. Ale navat ich armii nie dasiahali takich pamieraŭ i dziejničali čaściej za ŭsio na hustanasielenych terytoryjach z dobra raźvitaj darožnaj sietkaj. Charakterna, što dla blizkaha pachodu suprać piersidskich Siefievidaŭ sułtan Sielim I sabraŭ 60—70 tysiač vajaroŭ, a voś u Jehipiet bicca suprać mamlukaŭ pavioŭ tolki 20 tysiač: tady armija musiła zrabić marš praź Sinajskuju pustyniu.
Adkul uzialisia hetyja ličby
Padčas kampanii 1514 hoda ŭ Vilniu prybyŭ lehat Papy Rymskaha Jakub Piza. Jon pavinien byŭ sadziejničać pieramovam pamiž Žyhimontam I i Vasilom III. U stalicy Piza naziraŭ vajennyja pryhatavańni i apisaŭ ich u liście da pryjaciela. Jon piša, što Žyhimont sabraŭ vialikaje najomnaje vojska: 2 tysiačy ciažkaŭzbrojenych vieršnikaŭ i krychu bolš za 2 tysiačy piachoty. «Było taksama 30 tysiač vieršnikaŭ, vielmi mocnych mužoŭ», — dadaje aŭtar. Usiaho atrymlivajem 34 tysiačy. Taksama Piza paviedamlaje, što 4 tysiačy voinaŭ zastalisia z Žyhimontam pad Barysavam i prybyli da Astrožskaha ŭžo paśla bitvy. Adsiul vynikaje, što pad Oršaj zmahalisia 30 tysiač čałaviek.
U 1515 hodzie list Piza razam ź inšymi tvorami, pryśviečanymi pieramozie pad Oršaj, vyjšaŭ drukam. U vyniku źviestki pra 30-tysiačnaje vojska patrapili va ŭsie chroniki i ličba stała praktyčna biezalternatyŭnaj. Da niadaŭniaha času joj daviarała i bolšaść historykaŭ.
Nieviadoma, adkul Piza atrymaŭ hetyja źviestki. Ale vidavočna, što jaho apovied hrašyć pierabolšańniami. Naprykład, jon śćviardžaje, što na ŭłasnyja vočy bačyŭ u Vilni 20 tysiač čatyrochkonnych vazoŭ, padrychtavanych dla pieravozki charču dla vojska — ale takoha być nie mahło! U toj čas u VKŁ nie isnavała centralizavanaj sistemy zabieśpiačeńnia vojska. Akramia taho, takaja kolkaść vazoŭ navat na 30 tysiač — zanadta šmat. Dla paraŭnańnia: u 1602 hodzie 24-tysiačnaje niderłandskaje vojska patrabavała ŭsiaho 3 tysiačy vazoŭ. Taksama Piza piša, što vialiki kniaź maskoŭski, napałochany parazaj pad Oršaj, tak šparka ŭciakaŭ sa Smalenska ŭ Maskvu, što za sutki adoleŭ 300 mil (450 km). Heta taksama chutkaści, dla taho času zusim niemahčymyja.
U tym liście Piza nazyvaje i pamier maskoŭskaj armii — 80 tysiač. Heta była aficyjnaja viersija polska-litoŭskaha boku, jakaja tyražavałasia ŭ litaratury. Čym bolšaja varožaja armija, tym jarčej źziajuć łaŭry pieramožcy. Dypłamatyja imknułasia maksimalna vykarystać efiekt ad aršanskaj pieramohi, i joj heta ŭdałosia. Cikava, što, pavodle relacyj Žyhimonta, maskoŭskaje vojska, jakoje atakavała Smalensk u papiarednim, 1513-m, hodzie, taksama siahała 80 tysiač.
Kolki było nasamreč
Niezadoŭha da bitvy nieviadomy ahient Teŭtonskaha ordena paviedamlaŭ pra stanovišča na maskoŭska-litoŭskim froncie. Pavodle jaho słoŭ, Žyhimont sabraŭ 17 tysiač vajaroŭ. Špijon musiŭ dać dakładnuju infarmacyju, tamu hetyja ličby vyklikajuć davier.
Heta, adnak, nie adzinaja alternatyŭnaja krynica. U 1570—1580-ch hadach polski vajenny tearetyk Stanisłaŭ Sarnicki stvaryŭ traktat «Hietmanskija knihi». U im jość i apisańnie Aršanskaj bitvy. Sarnicki kaža, što pad kamandavańniem Astrožskaha byli «2 tysiačy dobra ŭzbrojenych palakaŭ, 12 tysiač litvy, 3 tysiačy piachoty». Razam — tyja ž 17 tysiač, pra jakija kazaŭ ordenski ahient. Vierahodna, praź niekalki dziesiacihodździaŭ paśla bitvy Sarnicki karystaŭsia krynicami, jakija da nas užo nie dajšli.
Bolš składanaja situacyja z pamieram maskoŭskaha vojska. Jaho kolkaść zastajecca nieviadomaj. Krynicy nie danieśli źviestak, jakija zasłuhoŭvali b davieru: dakumientalnyja śviedčańni z kankretnymi ličbami pachodziać tolki z druhoj pałovy XVI stahodździa. A sproby vyśvietlić kolkaść na padstavie ŭskosnych dadzienych dajuć hipatetyčny vynik.
Adnak nie padlahaje sumnievu, što pra 80 tysiač havorki iści nie moža. Zvažajučy na zaciaty charaktar bitvy, možna mierkavać, što maskoŭski bok nie sastupaŭ niepryjacielu ŭ kolkaści. Ale ci pieraŭzychodziŭ?..
Niahledziačy na toje, što pad Oršaj nie mahli syścisia 110 tysiač čałaviek i sotni tysiač koniej, u našym rehijonie bitva zastajecca adnoj z samych bujnych vajennych padziej. Užo siarod sučaśnikaŭ jana atrymała nazvu «Vialikaja bitva».
***
Raniej isnavała viersija i pra 40-tysiačnaje maskoŭskaje vojska pad Oršaj. Jana ŭźnikła na padstavie viadomaj karty Vialikaha Kniastva Litoŭskaha 1613 hoda, na jakoj napisana, što pad Oršaj Kanstancin Astrožski pabiŭ 40 tysiač «moskaŭ». Ale, chutčej za ŭsio, aŭtar karty Tamaš Makoŭski mieŭ na ŭvazie mienavita straty maskavitaŭ: pavodle najbolš papularnaj viersii, pałova maskoŭskaj raci zastałasia lažać na poli boju.
Kamientary