«Sustreć mužčynu z vyšyŭkaj na rukavach — heta nonsens». Što jašče my nie viedajem pra biełaruski arnamient?
Ci možna pračytać biełaruski arnamient? Ci mahčyma vyłučyć ź jaho simvały, jakija abaroniać nas ci padorać kachańnie? Što aznačajuć čyrvony, bieły i čorny kolery na kašulach našych pradziedaŭ i prababul? I čamu vyšyŭka na rukavach mužčynskich kašul — heta nonsens? Vydańnie Palatno raskazvaje cikavostki pra biełaruski tradycyjny arnamient.
«Samaja hałoŭnaja zadača arnamientu: «Kab usio było pa-pravilnamu»
Arnamient pryjšoŭ da nas ad našych dalokich prodkaŭ. Arnamientalnyja simvały spradvieku supravadžali žyćcio našych prababul i pradziadul. Sučasnyja ludzi namahajucca raskłaści arnamient na kavałki i pračytać jaho jak knihu. Adnak heta niemahčyma, bo našyja prodki mieli mifałahičnaje myśleńnie i ŭjaŭlali arnamient jak celnuju sistemu.
Pra heta tłumačyć kiraŭnica Škoły tradycyjnaha stroju Kaciaryna Vadanosava: sučasnyja ludzi imknucca padparadkavać usio łohicy i sprabujuć kožny elemient arnamientu razhladać jak matematyčnuju madel. A dla našych prodkaŭ taki padychod nie byŭ ułaścivym.
«Ja jeździła pa vioskach i pytałasia ŭ stahadovych žančyn, jakija mety jany praśledavali, kali vyšyvali toj ci inšy arnamient. Jany adkazvali mnie nievyrazna: «Na ŭsio dobraje, kab było pryhoža, pa-pravilnamu». I heta samaja hałoŭnaja zadača arnamientu: «Kab usio było pa-pravilnamu».
Razam z tym, mnohija elemienty arnamientu majuć svojeasablivyja nazvy. Hetyja nazvy ŭ roznych rehijonach roznyja. Naprykład, u Niehlubcy majstrychi pa-roznamu nazyvajuć peŭnyja ŭzory, ale heta nie značyć, što hetyja ŭzory simvalizujuć uradlivaść hleby ci doŭhaje žyćcio».
Fota: Palatno
Kaciaryna Vadanosava ličyć, što na tłumačeńnie asobnych elemientaŭ arnamientu paŭpłyvaŭ navukoviec Michaił Kacar. Darečy, dziakujučy jamu arnamient źjaviŭsia na čyrvona-zialonym ściahu. Kacar nie byŭ etnohrafam pa adukacyi, ale źviazaŭ žyćcio z etnahrafijaj: jeździŭ pa biełaruskich vioskach i zanatoŭvaŭ arnamienty.
«Kacar dumaŭ, što arnamient možna čytać jak knihu, a potym napisaŭ jašče i knižku pra heta. Hetaja knižka sasłužyła kiepskuju słužbu.
Padčas bumu na rečy ź biełaruskim arnamientam ludzi paličyli, što mohuć uziać adzin elemient i nadać jamu niejkuju achoŭnuju funkcyju. Bo heta było vielmi prosta, bo heta lohka ŭkładvajecca ŭ sučasnuju sistemu myśleńnia. Ciapier navukoŭcy vymušany zmahacca z hetaj teoryjaj. Tamu my vielmi časta rasčaroŭvajem tych, chto pytajecca pra achoŭnuju funkcyju biełaruskaha arnamientu», — zaznačaje surazmoŭca.
Fota: Palatno
Kolery ŭ arnamiencie: što jany aznačali?
Mifałohija koleru prysutničaje ŭ luboj tradycyjnaj kultury. Ludzi spradvieku nadavali značeńnie koleram. U vyšyŭcy arnamientu prodki biełarusaŭ bolš za ŭsio vykarystoŭvali čyrvony koler — jon byŭ adnym z samych papularnych. Adnak vyšyvali taksama čornym pa biełym i navat biełym pa biełym. Adnym z prykładaŭ źjaŭlajecca vioska Niehlubka.
«U svoj čas u Niehlubku ssyłali ludziej. Jany žyli ŭ vuzkim kole: dziaŭčaty nie vychodzili zamuž za chłopcaŭ z susiednich viosak, a chłopcy ź Niehlubki nie brali pryšłych dziaŭčat. Tak sfarmiravałasia łakalnaja ŭnikalnaja kulturnickaja tradycyja. Tam my možam sustreć kašuli, vyšytyja jarka-čyrvonym koleram, amal barvovym. Razam z tym, tam jość biełyja kašuli, vyšytyja najbahaciejšaj składanaj vyšyŭkaj, ale biełaj».
Pa słovach Kaciaryny Vadanosavaj, treba ad pačatku razumieć, jak vykarystoŭvali kašuli z vyšyŭkaj roznych koleraŭ. Dziaŭčaty nadziavali biełyja kašuli na viasielle, a paśla žyćcia išli ŭ ich u svoj apošni šlach: mienavita ŭ biełych kašulach žančyn kłali ŭ trunu. U Biełarusi možna sustreć i arnamient siniaha koleru — heta abumoŭlena łakalnaj tradycyjaj.
Kaciaryna Vadanosava pracuje nad hrodzienskaj kašulaj. Fota: Palatno
Upryhožańni — pacierki, piarścionki, zavušnicy — pryjšli ŭ biełaruskaje sialanskaje asiarodździe pozna. Hetyja vyraby niemahčyma było zrabić samomu, ich kuplali. U biełaruskim tradycyjnym stroi niama kankretnaha šerahu ŭpryhožańniaŭ, jakija nasili našyja prodki.
«Kali była mahčymaść nadzieć pacierki, ich nadziavali. Kali była mahčymaść prakałoć vuški i nadzieć zavušnicy, heta rabili. Nasili zaručalnyja piarścionki — ź imi źviazany ceły płast pavierjaŭ, kazak i lehiendaŭ».
«Mužčynskaja kašula z vyšytymi rukavami — nonsens»
Vyšyŭka na biełaruskich tradycyjnych strojach zaŭsiody mieła achoŭnuju funkcyju. Zvyčajna vyšyvali ŭ tych miescach, dzie zakančvałasia tkanina albo sšyvałasia ź inšaj tkaninaj.
«Vyšyvali tam, kudy, va ŭjaŭleńniach našych prodkaŭ, mahła praniknuć niačystaja siła. Arnamient abaraniaŭ nośbita kašuli ci inšaha elemienta stroju ad złych sił», — padkreślivaje Kaciaryna Vadanosava.
Mienavita tamu ŭ biełaruskim tradycyjnym stroi nikoli nie vyšyvali rukavy na mužčynskich kašulach: bo ich pakroj adroźnivaŭsia ad kroju žanočych kašul, u vyšyŭcy prosta nie było sensu. Zamiest hetaha rasšyvali maniški na hrudziach.
«Sustrakalisia vyšytyja maniški i ŭ žančyn, ale kab sustreć mužčynu z vyšyŭkaj na rukavach — heta nonsens. Kali vy ŭbačycie mužčynu, u jakoha vyšytyja rukavy, to jon albo maskal, albo skraŭ kašulu ŭ svajoj žonki».
Što treba viedać, kab zrabić sabie stroj
Kaciaryna Vadanosava raić šmat čytać: ad śpiecyjalizavanych knih i katałohaŭ da napracovak «Studenckaha etnahrafičnaha tavarystva». Jana rekamienduje knihi Volhi Łabačeŭskaj i Zinaidy Ziminoj («Biełaruski narodny stroj»), Maryi Vińnikavaj («Tradycyjny biełaruski kaścium»), dapamožniki Haliny Rudnickaj.
«Pa maim dośviedzie, žančynie pasujuć tyja stroi, adkul jana rodam. Kali ja apranaju maładziečanski stroj (maja babula była z-pad Maładziečna), ja adčuvaju siabie vielmi arhanična. Pry tym, što heta sini stroj. A kali apranaju kalinkavicki stroj z ahromnistaj kolkaściu ručnoj pracy, to razumieju, što niasu na sabie skarb, ale mnie ŭ im nie tak kamfortna. Ja chutčej apranu ścipły stroj, ale da jakoha ja maju choć jakoje-niebudź dačynieńnie».
Treba taksama chadzić pa muziejach, vyvučać malunki i fotazdymki z knih. Kaciaryna raić naviedać Nacyjanalny mastacki muziej, dzie zaraz prachodzić vystava tradycyjnych biełaruskich strojaŭ — na takija imprezy varta chadzić, kab pahłybicca ŭ temu.
Fota: Palatno
Fota: Palatno
Nastupnaja rekamiendacyja — vyvučyć łakalnyja asablivaści tradycyjnych strojaŭ. Kali čałaviek nie viedaje, ź jakoha rehijona pachodziać jaho prodki, to prykładna daviedacca pra heta moža dapamahčy ich stroj, kali toj zastaŭsia:
«Časam arnamienty roznyja i adnačasova padobnyja. My nikoli nie zbłytajem damačoŭskija kašuli ź niehlubskimi, a voś kašuli z Mahiloŭščyny možna zbłytać z kašulami sa Smalenščyny. Nielha skazać, što voś zakančvajecca adzin rehijon, a dalej adrazu ŭsio adroźnivajecca. Heta jak raka, u jakoj usio pieraciakaje z adnaho ŭ inšaje. Možna atrybutavać arnamient šyrokim terytaryjalnym areałam, a kali chočacca bolš vuzka — treba pastaracca».
Stroj adroźnivaŭsia i pa ŭzroście taho, chto jaho nasiŭ. Da prykładu, u dziaŭčat byli bahata azdoblenyja stroi, bo ich vyrablali dla zamužža. Žančyny stałaha vieku apranalisia bolš strymana.
«Uzrost — heta status. Ad uzrostu i ciapier zaležyć toje, jak čałaviek musić vyhladać.
Etnohraf Michaił Ramaniuk zrabiŭ vializarnuju pracu: zdymaŭ žančyn u tradycyjnych biełaruskich narodnych strojach, ale ŭ nas zakradajecca hreblivaje staŭleńnie da hetych strojaŭ, bo žančyny byli stałaha vieku. Na ich byli šykoŭnyja stroi, ale žančyny chadzili ŭ ich da taho, jak vyjšli zamuž, a potym u realnym žyćci ŭžo nie nasili ich».
Ad chustki da pojasa: što samaje składanaje?
Kaciaryna Vadanosava šmat hadoŭ zajmajecca biełaruskim tradycyjnym strojem. Jana nazyvaje siabie papularyzataram-praktykam: sama robić stroi i moža skazać, što atrymlivajecca zrabić praściej, a što našmat ciažej.
Pa jaje słovach, samym prostym elemientam źjaŭlajecca chustka: «Chustki byvajuć roznyja: ich možna vyšyvać, možna pleści machry, a možna jašče bolš zamaročycca». Nastupnaje — pajasnoje adzieńnie. Dla chłopcaŭ heta štany, a dla dziaŭčat — spadnicy i andaraki.
Dalej iduć fartuchi. Jany taksama byvajuć roznyja: «Usio zaležyć ad umieńniaŭ majstrychi, estetyčnych prefierencyj i łakalnych asablivaściej».
Zatym — kašula: «Jana vielmi lohka kroicca, składajecca z pramavuholnikaŭ roznych pamieraŭ. Ciažkaści ŭźnikajuć z azdableńniem kašuli. Časam byvajuć kašuli, jakija patrabujuć šmat času, kab zrazumieć, jak jany ŭvohule zrobleny».
Fota: Palatno
Fota: Palatno
Bolš składanymi ŭ vytvorčaści buduć harsety ci kamizelki. A samaje składanaje — heta pojas, ale chopić adnaho razu, kab navučycca tkać jaho. Kaciaryna raić źviarnucca pa dapamohu da čałavieka, jaki ŭžo rabiŭ pajasy, albo vykarystoŭvać dapamožniki.
«Nasamreč, biełaruskija tradycyjnyja stroi — składanyja z-za arnamientalnych, estetyčnych składnikaŭ, z punktu hledžańnia azdableńnia. U płanie kroju jany dosyć prostyja».
Spatrebicca kala čatyroch miesiacaŭ, kab vyšyć samuju prostuju kašulu. Pa mierkavańni Kaciaryny, usio zaležyć ad času, jaki čałaviek pryśviačaje vyšyŭcy. A voś dla taho, kab stvaryć sabie stroj z nula, pačatkoŭcu spatrebicca niekalki hadoŭ.
Juvielirny brend Belaruskicry prezientavaŭ kalekcyju abiarehaŭ
«Kažuć «nabi štości» — a ja im i prapanoŭvaju biełaruskuju tematyku». Tatu-majstar raskazaŭ, jak biełarusizavaŭ ludziej praz tatuiroŭki
«Vycinanki kuplajuć i amierykancy». Pahavaryli z mastačkaj, jakaja zarablaje tysiačy dalaraŭ na vyrazańni karcin z papiery
Łukašenka: Chto tam u Rasii viakaje na šmatviektarnaść Biełarusi i vyzvaleńnie palitviaźniaŭ?10
Kamientary