Isnavańnie Dzievianiškaŭskaha vystupu, jaki mocna ŭrazajecca ŭ terytoryju Biełarusi z boku Litvy, mnohim padajecca nienaturalnym. Na jaho znoŭ źviarnuli ŭvahu ŭ suviazi z techničnaj pamyłkaj u novym pašparcie, dzie jon byccam by akazaŭsia ŭ składzie Biełarusi. Pryhadali historyju źjaŭleńnia hetaj admietnaści biełaruska-litoŭskaj miažy.
Siońnia vystup vakoł Dzievianišak — heta častka terytoryi Litvy, jakaja hłyboka, na 25 km, urazajecca ŭ terytoryju Biełarusi. U samym vuzkim miescy vystupa jaho šyrynia składaje ŭsiaho 2,5 km. Biełaruś atačaje vystup z usich bakoŭ, a ź Litvy siudy idzie ŭsiaho adna daroha. Na nievialikaj terytoryi źmiaščajecca až dźvie sianiunii (vołaści) — Dzievianiškaŭskaja i Paškaŭskaja, jakija ŭvachodziać u skład Salečnickaha rajona.
Bolšaść žycharoŭ vystupu razmaŭlajuć «paprostu», heta značyć na biełaruskim dyjalekcie. Dziela čaho ž tady byŭ stvorany hety dziŭny vystup? Tamu što jašče ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa bolšaść tam razmaŭlała pa-litoŭsku. Historyja Dzievianišak — heta ŭ minijaciury składanaja historyja słavianizacyi bałtaŭ na biełaruska-litoŭskim pamiežžy i źmienaŭ u śviadomaści ludziej.
Pieradumovy
Upieršyniu stałaja hranica pamiž Biełaruśsiu i Litvoj ustalavałasia ŭ kancy 1939 hoda. Stahodździami tut nikoli hranic nie było, biełarusy i litoŭcy žyli ŭ adnoj dziaržavie i navat nazyvalisia adnym słovam: «litviny». Dźvie novyja nacyjanalnyja dziaržavy byli ŭ 1920 hodzie na dva dziesiacihodździ raździelenyja terytoryjaj Polskaj Respubliki, jakaja anieksavała Zachodniuju Biełaruś razam ź Vilenščynaj.
Usio źmianiłasia 1 vieraśnia 1939 hoda, kali nacysckaja Hiermanija ŭvarvałasia ŭ Polšču. Da hetaha ŭ žniŭni taho ž hoda SSSR i Hiermanija padpisali «Dahavor ab nienapadzie», siońnia bolš viadomy jak «pakt Mołatava-Rybientropa».
Faktyčna Hiermanija atrymlivała ad Savieckaha Sajuza abiacańnie nie ŭmiešvacca ŭ budučuju vajnu na baku Polščy. Uzamien niemcy pryznavali Zachodniuju Biełaruś i Zachodniuju Ukrainu śfieraj intaresaŭ SSSR.
Miaža pamiž dziaržavami była vyznačana pa linii rek Narva, Visła i San. Litva adychodziła ŭ śfieru intaresaŭ Hiermanii. Sa svajho boku, Hiermanija nie piarečyła suprać uklučeńnia ŭ SSSR Łatvii, Estonii i Biesarabii. Tym ža pratakołam ahavorvałasia pryznańnie «intaresaŭ Litvy ŭ dačynieńni da Vilenskaj vobłaści».
Reč u tym, što ŭ 1923 hodzie litoŭcy zdoleli ŭźjadnać ź Litoŭskaj Respublikaj Kłajpiedu (Miemielski kraj). Hety kraj, jaki davaŭ krainie vychad da mora, pasłužyŭ raźmiennaj manietaj u kanflikcie z palakami za Vilenski kraj.
Ale ŭ sakaviku 1939 hoda nacysty vysunuli ŭltymatum Litvie ab viartańni Miemiela. Litva stračvała adziny port, praź jaki prachodziła 80% handlu krainy, i apynałasia tym samym u mocnaj zaležnaści ad Hiermanii.
Viartańniem Vilenščyny Hiermanija jak by kampiensavała Litvie, patencyjnamu satelitu, stratu Miemielskaha kraju.
Usiaho za dva tydni supraciŭleńnie polskaha vojska było złamana niemcami pa ŭsich frantach. Ranicaj 17 vieraśnia miažu Polščy pierasiakaje Čyrvonaja Armija. Savieckija vojski praktyčna biez supraciŭleńnia prasoŭvajucca napierad i nieŭzabavie sustrakajucca ź niamieckimi.
Płany razyšlisia z realnaściu. Hiermanija paśpieła zaniać kudy bolš polskich terytoryj, čym płanavałasia. Tamu 29 vieraśnia ŭ sakretnym pratakole da Dahavora ab družbie i miažy było ahavorana, što ŭ jakaści kampiensacyi Savieckamu Sajuzu budzie pieradadziena Litva, ale biez Suvałkaŭ.
Savieckija «padarunki»
Na nastupny dzień Saviecki Sajuz inicyjavaŭ pierahavory ź Litvoj. 10 kastryčnika byŭ padpisany dahavor ab pieradačy Vilni i Vilenskaj vobłaści litoŭskaj dziaržavie.
Nasamreč Litva atrymała nievialikuju častku histaryčnaj Vilenščyny: tolki častku Vilenskaha pavieta i vuzkuju pałasu ŭzdoŭž čyhunki, jakaja išła ŭ bok Łatvii.
Miž tym pavodle Maskoŭskaha dahavora 1920 hoda saviecki ŭrad pryznavaŭ za niezaležnaj Litvoj vielizarnyja etnična biełaruskija terytoryi, jakija ŭklučali Hrodna, Lidu, Ašmiany, Vidzy. Litoŭski bok tady pretendavaŭ jašče na bolš šyrokija abšary až da Bresta ŭklučna.
Ale, niahledziačy na byłyja dahavory z balšavikami, bolšuju častku Vilenščyny 29 kastryčnika dałučyli da Biełaruskaj SSR.
Dla Litvy hety dahavor byŭ pa sutnaści ŭltymatumam, jaki pryvioŭ da likvidacyi jaje suvierenitetu. Vilnia navat paśla adabrańnia palakami ličyłasia de-jure stalicaj litoŭskaj dziaržavy i tema viartańnia jaje raskručvałasia dziaržaŭnaj prapahandaj dva dziesiacihodździ.
Admovicca ad jaje było b palityčnym samazabojstvam dla luboj palityčnaj siły. Naŭzamien Litva dazvoliła raźmiaścić na svajoj terytoryi savieckija bazy, to-bok była vymušana zhadzicca na akupacyju.
U Biełarusi na Vilenščynie 4 śniežnia byli stvorany Vilejskaja i Baranavickija vobłaści, jakija amal dakładna adpaviadali polskim Vilenskamu i Navahradskamu vajavodstvam, tolki źmianilisia stalicy rehijonaŭ. Pa iniercyi niejki čas praciahvali isnavać paviety.
Dzievianiški akazalisia ŭ Vilejskaj vobłaści, na miažy z Baranavickaj vobłaściu i Litvoj. Faktyčna miaža pamiž abłaściami vyznačyła budučyja abrysy vystupu z adnaho boku.
15 studzienia 1940 hoda byli stvorany rajony ŭ zachodnich abłaściach Biełaruskaj SSR. Dzievianiškaŭščyna trapiła ŭ Voranaŭski rajon, ale ŭžo ŭ składzie Baranavickaj vobłaści. Novaja hranica pamiž abłaściami vyznačyła budučyja abrysy vystupu ź inšaha boku.
Savieckaja pastka dla Bałtyi spracavała ŭ červieni 1940 hoda. Estonii, Łatvii i Litvie z boku SSSR byli vystaŭlenyja abvinavačańni ŭ parušeńni «Dahavoraŭ ab uzajemadapamozie» i ŭltymatumy z patrabavańniem sfarmiravać urady, zdolnyja zabiaśpiečyć ich vykanańnie, a taksama dapuścić na svaje terytoryi dadatkovyja vajskovyja kantynhienty.
Uźniknieńnie vystupu
15 červienia ranicaj prezident Antanas Śmietana pieradaŭ kiravańnie krainaj premjer-ministru, a sam vyjechaŭ ź Litvy na Zachad. Čyrvonaja armija abiazzbroiła litoŭskaje vojska. Novy premjer ustupiŭ u kampartyju i paśla niedemakratyčnych vybaraŭ u Narodny Siejm abviaściŭ utvareńnie Litoŭskaj SSR. 21 lipienia novy Sojm vykazaŭ «žadańnie Litvy» ŭvajści ŭ skład SSSR.
3 žniŭnia na VII nadzvyčajnaj siesii Viarchoŭnaha Savieta SSSR žadańnie było zadavolena zakonam «Ab pryniaćci Litoŭskaj SSR u skład Savieckaha Sajuza».
Litoŭskaja delehacyja pieršapačatkova prasiła adnačasova z ustupleńniem u SSSR pieradać u skład Litoŭskaj SSR tolki Śviancianski rajon.
Pieršy sakratar CK KP Biełarusi Pancielajmon Panamarenka byŭ ščadrejšym:
«Va ŭsiaśvietnaj historyi nie było inšaha takoha prykładu, kab vialikaja mahutnaja dziaržava pa ŭłasnaj voli addavała małoj dziaržavie taki vialiki horad [Red.: Vilniu]. Tym jarčej hety fakt demanstruje miralubnaść i družbu vialikaj savieckaj dziaržavy».
«Urad i Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta BSSR, a taksama CK KP(b)B unosiać prapanovu ab dałučeńni da Litoŭskaj SSR Śviancianskaha rajona i častki terytoryi ź pieravažnym litoŭskim nasielnictvam Vidzaŭskaha, Haduciškaŭskaha, Astravieckaha, Voranaŭskaha, Radunskaha rajonaŭ, jakija znachodziacca ciapier u składzie Vilejskaj i Baranavickaj abłaściej Biełaruskaj SSR».
Pramovu Panamarenki supravadžajuć burnyja, doŭhija apładysmienty. Usie deputaty ŭstajuć. Vokličy na litoŭskaj movie ŭ honar tavaryšaŭ Stalina, Mołatava, Varašyłava.
Panamarenka paśla ŭspaminaŭ, što členy Palitbiuro vinšavali jaho z dobraj pramovaj, a paśla na dačy Stalina viačerali i viesialilisia.
Druhi punkt pryniataha dahavora zamacavaŭ nastupnyja terytaryjalnyja sastupki Litoŭskaj SSR byccam by prapanavanyja Biełaruskaj SSR:
«2. Pryniać prapanovu Viarchoŭnaha Savieta Biełaruskaj SSR ab pieradačy ŭ skład Sajuznaj Litoŭskaj Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki Śviancianskaha rajona i častki terytoryi ź pieravažnym litoŭskim nasielnictvam Vidzaŭskaha, Haduciškaŭskaha, Astravieckaha, Voranaŭskaha, Radunskaha rajonaŭ Biełaruskaj SSR».
Ale Druskienikaŭ u hetym dakumiencie nie było. U hety kurortny horad urad BSSR na pačatku 1940 hoda ukłaŭ niemałyja srodki i, vidać, nie chacieŭ ź im rasstavacca.
Jak śćviardžajuć niekatoryja krynicy, na vyznačeńnie hranic paŭpłyvaŭ litoŭski piśmieńnik Ludas Hira, jaki nahadaŭ pra «litoŭskija pasieliščy Marcinkancy, Dzievianiški, pra kurort Druskieniki».
U stenahramie pasiedžańnia biuro CK KP(b)B, jakoje adbyłosia 26 vieraśnia 1940 hoda i na jakim abmiarkoŭvali prajekt miažy z savieckaj Litvoj, zafiksavanaja nastupnaja fraza Panamarenki: «Kali tavaryš Stalin spytaŭ, što vy źbirajeciesia pieradać, jon kazaŭ tak: kali my daviedajemsia, što tam šmat litoŭcaŭ, a vy nie pieradaścio, my vas tady pakarajem».
Taksama pytańnie ab miažy razhladałasia 1-2 kastryčnika ŭ Hrodnie. Litoŭskaj delehacyi ŭdałosia damahčysia pieradačy ŭschodniaj častki Śviancianskaha rajona, Haduciškaŭ, Druskienikaŭ i Dzievianiškaŭ z navakolnymi litoŭskamoŭnymi vioskami. A voś pieradavać litoŭskamoŭny ankłaŭ u Hierviatach biełaruskaja delehacyja admoviłasia, bo jon byŭ akružany biełaruskamoŭnymi terytoryjami i znachodziŭsia daloka ad miažy Litoŭskaj SSR.
Kiraŭnik Vilejskaj vobłaści Ivan Klimaŭ, jaki ŭdzielničaŭ u pieramovach pa vyznačeńni miažy, paśla ŭspaminaŭ, što jašče da pačatku pieramovaŭ jon atrymaŭ ad kiraŭnictva CK KP(b)B instrukcyju: litoŭskich tavaryšaŭ nie dražnić i nie kryŭdzić, za vioski, na jakija jany pretendujuć, asabliva nie trymacca.
Dla savieckich uładaŭ nie mieła značeńnia ŭ jakuju respubliku ŭvachodzić taja ci inšaja vioska. Ź miascovym nasielnictvam nichto nie raiŭsia i ichnaj dumki nie pytaŭsia.
U vyniku «ŭdakładnieńnia miažy» terytoryja Biełaruskaj SSR u listapadzie 1940 hoda stała mienšaj na 2646 kv. km, a nasielnictva skaraciłasia na 76 tysiač čałaviek.
Vystup, jaki ŭtvaryli Dzievianiškami paśla pieradačy ŭ skład Litvy, byŭ nastolki dziŭnym, što jaho źjaŭleńnie sparadziła lehiendu, byccam u čas pieramoŭ na karcie lažała lulka Stalina, jakuju pabajalisia prybrać, a prosta abviali vakoł jaje, pravodziačy miažu.
Užo 11 kastryčnika CK KP(b)B svajoj pastanovaj zaćvierdziŭ novyja hranicy ź Litoŭskaj SSR. Što cikava, niekatoryja nasielenyja punkty, vidać, byli pieradadzieny Litvie jašče paźniej, bo ŭ dakumiencie zafiksavana, naprykład, što Rundziuny i Krakuny pakidajucca na baku Biełaruskaj SSR, ale siońnia jany znachodziacca pa toj bok miažy.
Litoŭcy raźličvali atrymać jašče vakolicy Vidzaŭ, Opsy, Astraŭca, Raduni i Voranava, ale pačatak vajny z Hiermanijaj pierakreśliŭ hetyja płany.
Ad nacystaŭ «hienieralnaja akruha Litva» atrymaje i Vidzy, i Opsu, i Astraviec, navat Ašmiany, ale Raduń i Voranava zastanucca za «hienieralnaj akruhaj Biełaruś». Paśla vajny hranica pamiž savieckimi respublikami budzie adnoŭlena pa stanie na 1940 hod.
Darečy, hety dahavor 1940 hoda jašče adhukniecca Litvie ŭ kancy stahodździa. Pry adnaŭleńni niezaležnaści ŭ 1990 hodzie Litva pryznała dahavor ab uvachodžańni ŭ skład SSSR niesapraŭdnym, a heta stvarała padstavy dla takoj interpretacyi, maŭlaŭ, punkt ab pieradačy terytoryi, u tym liku Dzievianiškaŭ, stračvaje svaju siłu.
Hetym skarystalisia ŭ Maskvie, dzie sprabavali ŭtrymać SSSR ad razvału. Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta BSSR, vykonvajučy volu Kramla, pryniaŭ zajavu, što «budzie vymušany nastojvać na viartańni Biełaruskaj SSR biełaruskich ziamiel». Ale vodhuku takija pravakacyjnyja zajavy savieckaha kiraŭnictva ŭ biełaruskim hramadstvie nie atrymali, nijakich dalejšych zachadaŭ u hetym kirunku nie pradprymałasia.
U 1950-ja hady vystup jašče bolš pašyryli za košt biełaruskaj terytoryi. Mahčyma, heta adbyłosia ŭ 1955 hodzie, bo na kartach 1954 hoda miežy zastavalisia starymi, a ŭ toj hod pobač ź Dzievianiškaŭskim vystupam uźnik litoŭski ankłaŭ Pahiry. Jaho ŭźniknieńnie nie było źviazana z etničnaściu žycharoŭ, a tolki z prynaležnaściu da litoŭskaha kałhasa.
Ankłaŭ isnavaŭ da 1995 hoda, kali byŭ padpisany Dahavor ab litoŭska-biełaruskaj dziaržaŭnaj miažy. Spačatku litoŭski bok chacieŭ pieratvaryć Pahiry ŭ jašče adzin vystup, ale ŭ vyniku krainy prosta abmianialisia raŭnaznačanymi biaźludnymi terytoryjami.
Etničnaje pytańnie
Adnym z asnoŭnym arhumientaŭ pieradačy ŭ 1940 hodzie Dzievianiškaŭ Litvie słužyła litoŭskaja etničnaja prynaležnaść miascovaha nasielnictva: u navakolnych vioskach tady sapraŭdy havaryli pa-litoŭsku, kali nie ŭsie, dyk starejšyja pakaleńni.
Reč u tym, što biełaruskaja mova na pamiežžy stahodździami prasoŭvałasia ŭ hłybiniu bałckaj terytoryi.
Pierapis nasielnictva Rasijskaj impieryi 1897 hoda ŭžo fiksavaŭ biełaruskuju bolšaść va ŭsich pavietach Vilenskaj hubierni akramia Trockaha. Ale i jon fiksavaŭ isnavańnie značnych etnična litoŭskich ankłavaŭ, choć jany i statystyčna hublalisia ŭ słavianskim mory.
Litoŭskija daśledčyki taksama fiksavali značnuju słavianizacyju Vilenščyny. Na kartach, stvoranych na asnovie daśledavańniaŭ movaznaŭca Ałojzasa Viduhirysa, dobra bačna, što na pačatak XX stahodździa Vilnia ŭžo była ŭ hłybini słavianamoŭnych terytoryj. U toj ža čas litoŭskamoŭnymi zastavalisia terytoryi na zachad ad Ćvieračy, Haducišak i Śviancianaŭ, a taksama vakoł Druskienikaŭ i Marcinkancaŭ, jakija byli pieradadzienyja Savietami ŭ Litoŭskuju SSR. Mielisia taksama bujnyja litoŭskija ankłavy ŭ Hierviatach, Łazdunach, Pielasie, Butrymancach, Dzievianiškach, pad Voranavam i ŭ vakolicach Opsy. Ale tolki Butrymancy i Dzievianiški byli pieradadzieny Litvie, choć usie ankłavy, akramia Łazdunoŭ i Hierviataŭ, raźmieščany kampaktna kala miažy ź joju.
Cikava, što pieradača Dzievianiškaŭ i Butrymancaŭ u skład Litvy nie źbierahła ich ad praciahu słavianizacyi. Litoŭskija movaznaŭcy Valeryj Čekman i Łajma Hrumadzienie fiksavali, što ŭžo ŭ kancy XX stahodździa litoŭskuju movu ŭ hetych miescach vycieśniła… biełaruskaja!
U litoŭskich publikacyjach, źviartajučysia da temy pieradačy Litvie častki terytoryj Biełaruskaj SSR, časta sa škadavańniem adznačajuć, što pradstaŭnikam litoŭskaj delehacyi ŭ 1940 hodzie nie chapiła śmiełaści i rašučaści, kab adstajać nacyjanalnyja intaresy ŭ poŭnym abjomie. Pry hetym ź biełaruskaha boku ni pra jakija nacyjanalnyja intaresy kazać u toj momant nie davodziłasia — usia elita, jakaja mahła b ich vykazać adnosna hetaha rehijona, była fizična źniščana abo sasłanaja ŭ łahiery ŭ 1930-ja hady.
Pieradača Litvie etničnych litoŭskich terytoryj była spraviadlivaj, ale pry hetym Maskva kiravałasia svaimi intaresami.
Hetak ža dyrektyŭna paśla vajny Biełastockaja vobłaść budzie pieradadziena sa składu Biełaruskaj SSR u skład Polščy. I tam raźbiracca z tym, dzie i kaho tam bolšaść, jak było da vajny ź litoŭcami, asabliva nie buduć — heta zaŭvažna pa biełaruska-polskaj miažy, jakaja byccam namalavanaja pad aficerskuju liniejku.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆKubrakoŭ davodziŭ, što milicyjant Zhirski nie datyčny da bandy nalotčykaŭ. Ciapier taho sudziać — pahražaje da 20 hadoŭ3
Kamientary