Jak žychary Słucka praź niedavier da ŭładaŭ spalili budynak sudu razam z sudździoj
U 1967 hodzie ŭ Słucku adbyŭsia bunt suprać savieckaj ułady, u vyniku jakoha zahinuli sudździa i milicyjant. Siarod jaho ŭdzielnikaŭ byli dzieci, a taksama členy KPSS. «Svaboda» publikuje małaviadomyja fota tych časoŭ, dakumienty, a taksama ŭspaminy ŭnučki čałavieka, jakoha słuččanie patrabavali vydać im dla samasudu.
Cieła kala fantana
9 krasavika 1967 hodu la fantana ŭ słuckim haradzkim parku znajšli cieła maładoha mužčyny. Heta byŭ Alaksandar Nikałajeŭski, mular ramontna-budaŭničaha ŭpraŭleńnia № 4 Słucku. Mužčynu znajšli raspranutym, na im zastalisia tolki spodniki i škarpetki.
Pa fakcie śmierci Nikałajeŭskaha zaviali kryminalnuju spravu, śledztva nieŭzabavie vyjšła na dvuch padazravanych — 28-hadovaha Hienadzia Hapanoviča i jahonaha svajaka, 25-hadovaha Leanida Syćko. Napiaredadni ŭ ich ź Nikałajeŭskim zdaryŭsia kanflikt. Toj napadpitku zajšoŭ u padjezd doma pa vulicy Lenina, dzie žyŭ Hapanovič. Pavodle materyjałaŭ spravy, Syćko i Hapanovič byli taksama vypiŭšy, jany pabili Nikałajeŭskaha i spuścili jaho sa schodaŭ. Miortvaje cieła apošniaha znajšli ŭ parku niepadalok nazaŭtra paśla kanfliktu.
Rezanansu spravie nadało toje, što Hapanovič byŭ čynoŭnikam, zahadčykam adździeła kultury Słuckaha rajvykankamu. Jahony svajak Syćko pracavaŭ prostym rabočym na cukrovym zavodzie.
Pačatak razhladu rezanansnaj spravy pryznačyli na 10 kastryčnika 1967 hodu ŭ Słuckim narodnym sudzie, kiravaŭ pracesam sudździa Alaksandar Kryskievič.
U Słucku na toj momant žyli kala 30 tysiač čałaviek. Draŭlany budynak suda na vulicy Vaładarskaha (ciapier Bahdanoviča) byŭ davoli nievialikim, jaho pabudavali niemcy padčas akupacyi, pisaŭ kurjer.info. Zala nie mahła źmiaścić usich, chto chacieŭ prysutničać na pracesie, tudy ŭvajšło kala 70 čałaviek. Pravaachoŭniki źviarnulisia da haradzkich uładaŭ, kab na praces vydzielili bolšaje pamiaškańnie, u Domie kultury. Ale tyja admovili, patłumačyŭšy rašeńnie niaznačnaściu spravy.
10 kastryčnika i ŭ nastupnyja dni słučaki źbiralisia i čakali navinaŭ pad budynkam sudu, pieradavali adno adnamu plotki. Aficyjnaj infarmacyi ab chodzie pracesu było mała, jon nie aśviatlaŭsia ŭ ŚMI. Fihurantaŭ spravy sudzili za «chulihanstva». Ludziej niepakoiła toje, što čynoŭnika Hapanoviča i jahonaha svajaka Syćko asudziać zanadta miakka, patrabavali pierakvalifikacyi artykuła na bolš ciažki i maksymalna žorstkaha pakarańnia dla fihurantaŭ. Hučali navat prapanovy vydać Hapanoviča ludziam na samasud.
Taksama z pačatkam pracesu pa Słucku papaŭźli čutki, byccam baćka Hapanoviča byŭ palicajem, a baćka Nikałajeŭskaha — partyzanam, što i stała sapraŭdnaj pryčynaj kanfliktu. Adnak heta było nia tak. Baćka Hienadzia Alaksiej Hapanovič z pačatkam Druhoj usiaśvietnaj vajny trapiŭ u tył, u Tułu, i žyŭ tam da 1944 hodu. Potym jon viarnuŭsia ŭ Słucak, pracavaŭ dyrektaram adnaho sa słuckich zavodaŭ.
Baćka zahinułaha Nikałajeŭskaha na pačatku pracesu zajaviŭ advod sudu, ale sud jaho nie pryniaŭ. Tady pradstaŭnik paciarpiełaha pakinuŭ sudovuju zalu. Na druhi dzień na praces pryjšła žonka abvinavačanaha Hapanoviča. Ludzi pačali jaje abražać. Žančyna začarpnuła žmieniu piasku i sypanuła jaho im u vočy.
Śmierć sudździ i milicyjanta
Trahiedyja zdaryłasia na treci dzień pracesu, 12 kastryčnika 1967 hodu. Abvinavačanych rankam pryvieźli da budynku sudu nie na aŭtazaku, a na mašynie «chutkaj dapamohi», što vielmi aburyła prysutnych tam słuččan. Pryčynaj zamieny transpartu stała toje, što adzin z aryštantaŭ słuckaha SIZA ŭskryŭ sabie vieny i jaho na aŭtazaku terminova pavieźli ŭ Miensk. Adzinym spectranspartam, jaki zastavaŭsia ŭ horadzie, była akurat mašyna «chutkaj».
Pavodle śviedčańniaŭ vidavočcaŭ, udzień 12 kastryčnika kala sudu sabralisia prykładna try tysiačy čałaviek, amal kožny dziasiaty žychar Słucku. Pad budynak taksama pryjechaŭ prakuror rajonu i milicejski načalnik. Praces vyrašyli skončyć raniej, kala 15-j hadziny, a abvinavačanych nie vyvodzili z budynku, bajučysia natoŭpu.
U Słuckim rajvykankamie terminova sabrali kiraŭnikoŭ horada, pradpryjemstvaŭ, miascovych aktyvistaŭ. Ułady vyrašali, jak možna supakoić haradžan. Kala 17-j hadziny da pratestoŭcaŭ stali dałučacca rabočyja, jakija išli z pracy. Ludzi razabrali płot i brukavanku, stali kidać u budynak sudu kamiani i štykieciny. Spyniali hruzaviki z burakami i bulbaj, zakidvali sud aharodninaj. Prysutnyja skandavali: «Kamunist — zabojca!», «Vydajcie nam dušahuba!»
Kala 19-j hadziny ź Miensku ŭ Słucak pryjechaŭ hienerał Rodzin ź Ministerstva achovy hramadzkaha paradku, razam ź im u horad uvajšło padraździaleńnie ŭnutranych vojskaŭ kolkaściu 350 čałaviek. Ale siłaviki byli biaz zbroi, ich chapiła tolki dla ačapleńnia budynku sudu. Kali ściamnieła, niechta z natoŭpu kinuŭ u budynak «kaktejl Mołatava». Adnak ahoń chutka źbili vohnietušycielami. Siłaviki fiksavali dziejańni ludziej na kinastužku. Potym jaje pakazvali na partyjnych schodach.
Kala 21-j hadziny natoŭp znoŭ pasprabavaŭ prarvać ačapleńnie siłavikoŭ. Tyja ŭ adkaz upieršyniu ŭ paślavajennaj BSSR vyrašyli prymianić ślezaciečny haz «Čaromcha». U hety momant kiroŭca aŭtazaka Alaksiej Siamienčanka skarystaŭsia zamiašańniem ludziej i zdoleŭ vyvieźci abvinavačanych Hapanoviča i Syćko z terytoryi sudu, prabiŭšy mašynaj płot. Pratestoŭcy ŭ hety čas zakidvali aŭtamabil kamianiami. Raźbili ŭsie vokny, paranili kiroŭcu, vybiŭšy jamu zuby i pałamaŭšy rebry. Choć abvinavačanych u budynku ŭžo nie było, pra heta mała chto viedaŭ. Pačalisia sutyčki ź milicyjaj, byli paranienyja dziasiatki siłavikoŭ. Mašynu «chutkaj dapamohi» z paranienymi sprabavali pierakulić.
Dvoje rabočych, Mikałaj Hryniuk i Ivan Papoŭ, nalili paliva ŭ butelki i padpalili budynak sudu. Adzin z prysutnych śpiavaŭ: «Hori, hori, kostior, jarčie». Natoŭp nie padpuskaŭ da budynku pažarnyja mašyny, adnu ź ich taranili brusam, kiroŭca mocna paciarpieŭ.
U momant pažaru na druhim paviersie budynku zastavalisia sudździa Halina Alaksiejeva i troje mužčyn-milicyjantaŭ. Milicyjanty vyskačyli z akna, a sudździa zahinuła. U toj dzień Alaksiejeva, jakaja pracavała ŭ inšym rajonie, była ŭ Słucku vypadkova: jana pryjechała ŭ horad, kab pieradać materyjały inšaj spravy.
Adnaho ź milicyjantaŭ, načalnika kamery papiaredniaha zatrymańnia Stanisłava Tatura, pratestoŭcy mocna pabili. Jon pamior pa darozie ŭ špital. Tatur byŭ vonkava padobny da abvinavačanaha Hapanoviča, što mahło stać dadatkovaj pryčynaj ahresii. Pavodle inšaj versii, Tatur atrymaŭ ciažkija traŭmy, kali vyskačyŭ z vakna.
Nieŭzabavie paśla padziej viečara 12 kastryčnika była zaviedziena kryminalnaja sprava. U joj u vyniku raśśledavańnia prachodzili kala 70 čałaviek. Pavodle materyjałaŭ spravy, siarod abvinavačanych byli padletki i dzieci (samamu małodšamu — 10 hadoŭ), pensijanery, a taksama členy KPSS. Asudzili 16 čałaviek. Dvaich, Hryniuka i Papova, pryhavaryli da rasstrełu. Inšyja atrymali ad 5 da 15 hadoŭ źniavoleńnia.
Paśla hetaj trahiedyi načalnika milicyi i prakurora Słucku zvolnili z pasadaŭ. Niekalki partyjnych i savieckich rabotnikaŭ atrymali vymovy.
Niepryznańnie viny
Hapanoviča i Syćko praciahvali sudzić, ale ŭžo nia ŭ Słucku, a ŭ Mienskim abłasnym sudzie. Im dali pa 10 hadoŭ u kalonii ŭzmocnienaha režymu.
Asudžanyja adsiadzieli pa 3,5 hoda kožny. Hapanovič adbyvaŭ termin u Voršy. Paśla jaho nakiravali na budoŭli ŭ Dziaržynsk, dzie jon adpracavaŭ amal 5 hadoŭ.
U Dziaržynsk jon zaprašaŭ i žonku, ale jana admoviłasia i raźviałasia ź im. Paśla adpracoŭki z Hapanoviča źniali abmiežavańni. Jon ažaniŭsia druhi raz, pierajechaŭ žyć u Baranavičy.
Syćko nieŭzabavie paśla vyzvaleńnia pierajechaŭ u Kazachstan. Bolš fihuranty toj spravy nie kantaktavali.
Pra padrabiaznaści spravy i žyćcia Hienadzia Hapanoviča ŭ razmovie sa «Svabodaj» raskazała hramadzkaja aktyvistka i aŭtarka knih Alina Nahornaja, jon byŭ jejnym dziedam. Pra padziei 1967 hodu Alina daviedałasia ŭžo paśla śmierci dzieda, u siamji jaje zamoŭčvali ich navat paśla taho, jak razvaliŭsia SSSR, a Biełaruś stała niezaležnaj.
Pavodle Aliny Nahornaj, u siamji Hienadzia Hapanoviča nikoli nie ličyli jaho vinavatym u tym zabojstvie. Jon sam taksama nie pryznaŭ svajoj viny. Zachavałasia skarha Hienadzia Hapanoviča na prysud. Tam jon źviartaŭ uvahu, što abvinavačvańnie vystaŭlenaje na padstavie dapuščeńnia, a pramych dokazaŭ jahonaj viny nie było.
Jak raskazvaje Alina Nahornaja, za dzień da śmierci Alaksandra Nikałajeŭskaha ich siamja sabrałasia pierad paminkami pa pamierłym blizkim. Była subota, za stałom vypivali. Unučka adznačaje, što dzied nie złoŭžyvaŭ alkaholem, vypivaŭ redka, mieŭ padvyšany cisk. U kvatery Hapanoviča znachodziŭsia taksama jahony svajak Leanid Syćko z žonkaj. Tyja pasvarylisia, i žančyna vyjšła z kvatery.
«Jana ŭbačyła, što niechta spraŭlaje małuju patrebu im na dźviery. Dzied vyjšaŭ i pchnuŭ jaho ŭniz pa leśvicy», — raskazvaje Alina.
Ad šturška mužčyna ŭpaŭ. Heta byŭ Alaksandar Nikałajeŭski. Adna ź niepaŭnaletnich śviedak paśla raskazała ŭ sudzie, što Hapanovič uziaŭ Nikałajeŭskaha za ruku i ściahnuŭ sa schodaŭ, pry hetym hałava apošniaha biłasia ab prystupki. Syćko pryznaŭsia ŭ sudzie, što niekalki razoŭ udaryŭ Nikałajeŭskaha ŭ hałavu. Pa słovach jašče adnoj śviedki, prybiralnicy, u padjedzie jana paśla bačyła ślady kryvi na ścianie i dźviarach. A taksama łužyny kryvi na padłozie.
Z apoviedaŭ svajakoŭ Alina Nahornaja viedaje, što Hapanovič i Syćko sapraŭdy vyvieli Nikałajeŭskaha z padjezda. U svajoj skarzie na prysud Hapanovič adznačyŭ, što Nikałajeŭski paśla kanfliktu «ŭciok i pieralez praz aharodžu ŭ Słucki haradzki park». Heta było kala 20-j hadziny viečara.
Sa słovaŭ unučki, paśla hetaha incydentu jejny dzied, jaki taksama ŭznačalvaŭ narodnuju družynu, pazvaniŭ pravaachoŭnikam i raskazaŭ pra hety vypadak. Adnak 13 krasavika sam staŭ padazravanym u spravie ab śmierci rabočaha Nikałajeŭskaha.
U svajoj skarzie na prysud Hapanovič adznačyŭ, što śmierć zahinułaha, pavodle zaklučeńnia ekspertaŭ, nastupiła ŭ 6:30—7:00 nastupnaha dnia paśla kanfliktu ŭ jahonym domie. Takim čynam, prajšło kala 11 hadzinaŭ.
Na ciele Nikałajeŭskaha vyjavili šmatlikija paškodžańni, jakija mahli stać nastupstvam baraćby. Adno ź ich — paškodžańnie šyjnaha adździeła chrybietnika, što i vyklikała śmierć. Pobač ź ciełam lažała štykiecina, vyrvanaja z płota, ź plamami kryvi. Taksama pobač ź niabožčykam byli vanity. Hapanovič dapuskaŭ, što śmierć mahła nastupić ad udaru štykiecinaj, a nie ad taho, što Nikałajeŭski pałamaŭ šyjnuju chrybietku, kali padaŭ u padjeździe.
Ślady na rukach jak mahčymaje nastupstva baraćby z kimści źjavilisia za niekalki hadzin da śmierci mužčyny, adznačaŭ Hapanovič u skarzie sa spasyłkaj na inšyja materyjały spravy. Niepaŭnaletnija śviedki, jakija davali pakazańni ŭ sudzie na Hapanoviča i Syćko, raskazali, što ŭ padjeździe pamiž Hapanovičam, Syćko i Nikałajeŭskim bojki nie było.
Jašče adnym arhumentam na karyść taho, što da śmierci Nikałajeŭskaha spryčynilisia trecija nieviadomyja asoby, moža być toje, što niabožčyka raspranuli, ličać rodnyja Hapanoviča.
«Navošta dziedu patrebna było raspranać paciarpiełaha? U jaho było šmat vopratki, jon mieŭ hrošy… Ja dumaju, Nikałajeŭski na kahości natrapiŭ u parku. Ubačyli, što možna, što čałaviek pjany», — razvažaje Alina.
Nahornaja raskazvaje, što paśla incydentu «razbor pačaŭsia ŭ nieadekvatnym maštabie».
«Śledčyja ŭskryvali kanalizacyju ŭ harvykankamie, kab znajści dziedavu zbroju. Pieratreśli jahony teatralny rekvizit, teatralnyja pistalety, kazali, što heta sapraŭdnyja», — raskazvaje jana toje, što čuła ad śviedak padziej.
Doma ŭ Hienadzia Hapanoviča sapraŭdy znajšli niezarehistravany pistalet. Jaho sudzili taksama za niezakonnaje zachoŭvańnie zbroi. Alina miarkuje, što na toje, jak raśśledavali spravu, paŭpłyvała «palityčna matyvavanaje žadańnie «zakapać» dzieda».
«Bo jon u takim maładym uzroście šmat mieŭ u planie pasadaŭ. Byŭ charyzmatyčnym. U jaho byli palityčnyja ambicyi zaniać pasadu ŭ Ministerstvie kultury. Za miesiac da hetaha jaho chacieli zrabić dyrektaram abłasnoha doma narodnaj tvorčaści. Jaho žyćcio išło ŭhoru. I tut voś takaja padzieja», — raskazvaje surazmoŭca.
Hapanovič u 28 hadoŭ byŭ taksama deputatam miascovaha savietu, zahadčykam adździeła kultury. Jon ihraŭ i režysavaŭ u słuckim teatry. Unučka miarkuje, što pośpiecham maładoha čynoŭnika i dziejača zajzdrościli inšyja.
«Jon «vybiŭ» prajekt biblijateki — vialiki budynak, jaki dahetul staić. Heta było amal niemahčyma dla Słucku, bo heta byŭ prajekt dla abłasnych haradoŭ. Jon damohsia, kab u Słucku zrabili ŭvachod u park z kalonami. Jon byŭ viadomy i pryhožy. Atrymlivaŭ pasadu za pasadaj. Byŭ talenavitym, raźbiraŭsia ŭ muzycy, teatry, usim, što tyčycca tvorčaści. Čałaviek byŭ na svaim miescy», — kaža ŭnučka abvinavačanaha.
«Masavaje varjactva»
Alina miarkuje, što pratest słučakoŭ vyklikała ŭ vialikaj stupieni adsutnaść infarmacyi.
«Čałaviek viadomy. Nichto ničoha nia kaža… Čynoŭniki nie pryvykli niešta ludziam tłumačyć. Takaja sytuacyja stvaryłasia, treba ź jaje niejak vyrulvać. Usie razumiejuć, što jon nievinavaty, ale «idzi pasiadzi, kab ludzi pytańniaŭ nie zadavali»», — razvažaje surazmoŭca.
Na dumku ŭnučki Hienadzia Hapanoviča, u natoŭpie byli pravakatary, jakija nastrojvali ludziej suprać jejnaha dzieda.
«Voś zabojca, a jaho tut apraŭdvajuć…» Ludzi ŭźjušylisia prosta. Było masavaje varjactva. Ich padjudžvali», — kaža jana.
Pa słovach Aliny, u siamji raskazvajuć, što ŭvieś Słucak prysutničaŭ na tym sudzie.
«Takoje adčuvańnie, što ludzi schadzili ŭ teatar i razyšlisia», — miarkuje jana.
Navina pra spaleny słucki sud u tuju ž noč trapiła na amerykanskaje radyjo, dadaje Alina.
Surazmoŭca viedaje sa słovaŭ svajakoŭ, što kali spravu praciahnuli razhladać u Miensku, to dziedu paabiacali, što jon doŭha siadzieć nia budzie.
«Kali byŭ sud, dzieda papiaredzili: «My damo tabie 10 hadoŭ, ale ty adsiadziš 3-4 hady. Zakryj rot, i ty adsiadziš mała». Kali b jany viedali, što heta było zabojstva, to jaho b nie adpuścili raniej», — nazyvaje jašče adzin arhument na karyść nievinavataści dzieda Alina.
«Adziny čałaviek, ad jakoha ja čuła biełaruskuju movu»
Kali Hienadź Hapanovič vyjšaŭ na volu i pierajechaŭ žyć u Baranavičy, to pracavaŭ mastakom na abutkovaj fabrycy i vartaŭnikom u biblijatecy. Jon praciahvaŭ i tvorčuju dziejnaść. Stvaryŭ u horadzie litaraturny klub. Tudy pryjaždžaŭ u tym liku Nił Hilevič. Hapanovič pisaŭ vieršy, ich drukavali ŭ časopisach i hazetach. Jaho klikali haradzkija ŭłady vystupać na roznych imprezach, «bo jon dobra havaryŭ».
«Dzied prosta pieražyŭ heta i žyŭ dalej», — kaža Alina.
Hapanovič, jaki pachodziŭ ź vioski Siaredniki pad Słuckam, havaryŭ pa-biełarusku abo «pa-prostamu». U toj čas inšyja siamiejniki razmaŭlali na rasiejskaj movie.
«Jon byŭ adziny žyvy čałaviek, ad jakoha ja ŭ dziacinstvie čuła biełaruskuju movu», — kaža Alina.
Jana ŭspaminaje jaho jak dobraha čałavieka.
«Nia pamiataju, kab jon kazaŭ niešta kiepskaje, svaryŭsia, havaryŭ pra strach abo nianaviść. Naadvarot, jon byŭ miakkim čałaviekam, uśmichaŭsia. Kazaŭ: «Alinka, zielenavokaja dziaŭčynka». Jahony vobraz, jak jon pradstaŭleny ŭ Vikipedyi, nie supastaŭlajecca ŭ majoj hałavie z čałaviekam, jakoha ja pamiataju. Dla mianie jon tvorčy čałaviek, a nie zabojca», — kaža surazmoŭca.
Hienadź Hapanovič pachavany ŭ rodnaj vioscy pad Słuckam. Nadpis na jahonym pomniku na biełaruskaj movie.
Kamientary