Biełaruskaja litaratura: iluzija, što ŭsie piśmieńniki źjechali
Z-za navin pra novyja biełaruskija vydaviectvy za miažoj, knižnyja kirmašy i prezientacyi, novyja tvory, časam stvarajecca ŭražańnie, byccam knihi pahłynajuć vializnymi nakładami. Ale heta pakul nie tak. I pryčyny nie tolki ŭ prablemach, jakija ŭźnikli paśla 2020.
Krytyk Dzianis Marcinovič u Dekoder razvažaje pra toje, jak niezavieršanaja revalucyja źmianiła biełaruskuju litaraturu. Pryvodzim nižej hety artykuł.
U Varšaŭskaj kramie vydaviectva «Januškievič» startavali prodažy novaha pierakładu «Viedźmara» Andžeja Sapkoŭskaha, prezientacyja Uładzimira Niaklajeva ŭ Vilni sabrała anšłah — a ŭ Minsku abviaścili «ekstremisckaj» čarhovuju knihu.
Prykłady, jakija, zdavałasia b, kažuć sami za siabie, možna pamnažać i pamnažać. U Biełarusi razhramili sietku niezaležnych vydaviectvaŭ («Januškievič», «Halijafy» i inšyja), ale častka ź ich praciahnuła pracu ŭ emihracyi, dzie źjavilisia navat novyja: «Hutenbierh», «Mianie niama».
PEN-centr i Sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ zakrytyja. Adnak pieršy ŭžo paśpiachova dziejničaje za miažoj, na źmienu druhomu pryjšoŭ mižnarodny Sajuz biełaruskich piśmieńnikaŭ, jaho sajt — užo faktyčna paŭnavartasnaje miedyja. U krainie bolš niama časopisa «Dziejasłoŭ», ale zamiest jaho za miažoj vychodzić «Apostraf».
Kolkaść «ekstremisckich» knih u Biełarusi pieravaliła za paŭsotni. Siarod ich i sučasnaja proza, (u taho ž Alhierda Bachareviča ŭ śpisie, akramia «Sabak Jeŭropy», jašče «Apošniaja kniha pana A.»), i kłasika, takaja jak tvory Łarysy Hienijuš. Za miažoj hetyja knihi nie składana kupić.
U emihracyi pravodziacca prezientacyi, fiestyvali, uručajucca premii. Zdavałasia b, pišy, vydavajsia! U tych ža «Sabak Jeŭropy» — užo piataje vydańnie. Što jašče treba dla aŭtarskaha i čytackaha ščaścia?
Ale prablemy biellitu pačalisia nie ŭ 2020-m — tady prosta zdaryłasia tak, što novyja abrynulisia na tuju kulturnuju śfieru, jakaja ŭžo znachodziłasia ŭ kryzisie. A staryja nikudy nie dzielisia.
Nieprafiesijnaja litaratura
Hałoŭnaj prablemaj na praciahu dziesiacihodździaŭ zastavałasia tatalnaja rusifikacyja, jakaja pazbaŭlała litaraturu prytoku čytačoŭ, addalajučy ich ad jaje. Biełaruś znachodziłasia ŭ rasijskim infarmacyjnym poli, i rasijskaja litaratura adnymi ŭsprymałasia prosta jak svaja, dla inšych ža — niahledziačy na razumieńnie jaje «zamiežnaści» — była bližejšaj i bolš zrazumiełaj, čym biełaruskaja.
Padručniki pa biellicie pakidali žadać lepšaha. Akcent u ich rabiŭsia na temach, źviazanych z Druhoj suśvietnaj vajnoj i žyćciom u vioscy. Tak biełaruskaja litaratura na starcie hublała patencyjnych čytačoŭ ź liku sučasnych haradskich školnikaŭ, jakija ŭsio horš razumiejuć hetyja realii.
Vynikam stała adsutnaść paŭnavartasnaha rynku. Słaby intares da biełaruskamoŭnych knih źnižaŭ nakłady, a 20-pracentny PDV, ad jakoha admovilisia ŭ toj ža Ukrainie, pavialičvaŭ ceny na knihi. Tyražy byli nievialikija, aŭtarskija hanarary — nievysokija. Piśmieńniki čaściej za ŭsio nie mahli zajmacca adnoj litaraturaj i pisali ŭ volny ad asnoŭnaj pracy čas, što adbivałasia na ŭzroŭni i kolkaści knih. Dy jašče i byli vymušanyja sami raspaŭsiudžvać ich: u vydaviectvaŭ čaściej za ŭsio resursaŭ na heta nie było. Kab daloka nie chadzić pa prykłady — tak rabiŭ i aŭtar hetaha tekstu, napisaŭšy dźvie knihi pra Uładzimira Karatkieviča.
Litaraturnaj krytykaj zajmaŭsia ź dziasiatak čałaviek i taksama ŭ volny čas. Uźnikała zamknionaje koła.
Zrešty, usploski cikavaści da biełaruskaj litaratury ŭsio ž zdaralisia. Naprykład, da tvorčaści Andrusia Horvata, jaki ŭvarvaŭsia da čytačoŭ sa svaim «Radzivam Prudok». Abo da Viktara Marcinoviča, jaki kožnyja hod-dva vypuskaŭ u 2010-ja novuju knihu i źbiraŭ čerhi padčas aŭtohraf-siesij. Byli i prykłady paśpiachovaha kraŭdfandynhu, dziakujučy jakomu vyjšaŭ pierakład tvoraŭ Śviatłany Aleksijevič na biełaruskuju.
Takija kiejsy mahli vyrašyć pryvatnuju prablemu: raspaŭsiudzić kankretnuju knihu abo raskrucić kankretnaha aŭtara, — adnak nie mahli źmianić dziaržaŭnuju palityku i zapuścić miechanizmy rynku.
Pieraadoleć rusifikacyju ŭ sabie
U emihracyi ŭdałosia adradzić litaraturny praces u niezaležnym siehmiencie ŭ darevalucyjnym vyhladzie, viarnuć jaho ŭ stan «da 2020-ha» i navat rušyć napierad.
Naprykład, pa-biełarusku praciahvajuć vychodzić častki kultavaha «Viedźmara» Sapkoŭskaha (pierakład Kaciaryny Macijeŭskaj), źjaviŭsia pieršy licenzijny «Vaładar piarscenkaŭ» Tołkina (praca Ihara Kulikova). A voś «Hary Potera» (pierakład Aleny Piatrovič) na paŭzie: pravaŭładalniki nie zachacieli źviazvacca ni z čym biełaruskim, pakul Biełaruś znachodzicca pad sankcyjami.
Usie hetyja prajekty vychodzili ŭ vydaviectvie «Januškievič», najbolš bujnym z tych, što pracujuć za miažoj. Svaje fiški jość i ŭ inšych. Da prykładu, «Hutenbierh» staŭ vydavać pa-biełarusku papularnaha ŭ masavaha čytača Sašu Filipienku («Były syn», «Kremulatar»), u «Viaśnie» vychodzić na biełaruskaj movie litoŭskaja kłasika (naprykład, «Tuŭła» Jurhisa Kunčynasa) i h. d.
Čytačy raśsiejany pa śviecie, i vydaviectvam pryjšłosia prystasoŭvacca. Knihi rassyłajuć poštaj, bolš aktyŭna ŭdzielničajuć u kirmašach i fiestyvalach, vypuskajuć elektronnyja vydańni, vykarystoŭvajuć placoŭki typu Amazon i hetak dalej. Biełaruskija vydaŭcy vyjšli na novy ŭzrovień, i ŭ dyjaspary jość usie mahčymaści dla atrymańnia knih.
Asnoŭnaja prablema — u pamiery aŭdytoryi. Bo novaja realnaść aŭtamatyčna nie vyzvaliłasia ad upłyvu toj situacyi, što hadami składvałasia pierad 2020-m.
Emihranty nie mahli raptoŭna pieraadoleć nastupstvy šmathadovaj rusifikacyi, chaj navat padziei 2020 hoda i dali dla hetaha mahutny emacyjny šturšok.
«Tut niama tatalnaha dyktatu ruskaha śvietu, hetaha cisku — infarmacyjnaha, kulturnaha, miedyjnaha, jaki nie daje raźvivacca biełaruskamu. < … > Taksama tut niama pastajanaha zmahańnia z rasijskim praduktam <…>, što padśviadoma vielmi dapamahaje — u ciabie byccam rasčyščanaje pole. Biary, zasiejvaj i pracuj», — kazaŭ u intervju Andrej Januškievič.
Ale heta nie chutki praces. Bo znachodžańnie ŭ rasijskim infarmacyjnym poli nie abaviazkova pryviazana da hieahrafii. Heta vybar, zrobleny ŭ śviadomaści kankretnaha čałavieka, i mnohija zachoŭvajuć jamu viernaść.
Samy vysoki hanarar — 446 jeŭra
Paŭnavartasnaha knižnaha rynku — što ŭ Biełarusi, što ŭ emihracyi — jak nie było, tak i niama. Vykarystańnie kraŭdfandynhu tolki dakazvaje, što ŭ knihavydaviectvie nie źjaviłasia vialikich hrošaj. Alaksandr Čarnucha sabraŭ 4,3 tysiačy jeŭra na vydańnie novaha zbornika apaviadańniaŭ, vydaviectva «Januškievič» — takuju ž sumu na pierakład «Hrafa Monte-Krysta» na biełaruskuju. Vydaviectvy pa-raniejšamu vymušanyja źviartacca pa dapamohu da čytačoŭ i pryvatnych sponsaraŭ.
Niadziŭna, što piśmieńniki pa-raniejšamu nie žyvuć z hanararaŭ ad nakładaŭ. Prazaik Siarhiej Kalenda, jak i raniej, pracuje cyrulnikam. Paet Andrej Chadanovič pa-raniejšamu vykładaje: ciapier jon viadzie «Pierakładčyckuju majsterniu». Łaŭreat premii Hiedrojcia Siarhiej Dubaviec aktyŭna piša dla «Radyjo Svaboda». I hetak dalej.
Važna, što isnujuć jeŭrapiejskija stypiendyi. Naprykład, pa adnoj ź ich Alhierd Bacharevič i paetka Julija Cimafiejeva žyli ŭ aŭstryjskim Hracy, ciapier — u Hiermanii.
Z-za bahaćcia navin pra toje, jak adkryvajucca novyja vydaviectvy, jak biełarusy aktyŭna ŭdzielničajuć u knižnych kirmašach i prezientacyjach, jak novyja aŭtary pišuć usio novyja tvory, časam stvarajecca ŭražańnie, byccam dyjaspara pahłynaje knihi vializnymi nakładami. I spažyvańnie sapraŭdy pavialičyłasia — ale nie radykalna, a nakłady zastajucca ścipłymi.
«Ad vydaŭcoŭ ja ŭ rozny čas čuŭ pra taki kryter: pośpiech — heta kali ty vydaješ aŭtara, a jaho knihi za hod pradajucca nakładam u tysiaču asobnikaŭ, — kaža Pavieł Ancipaŭ, dyrektar vydaviectva «Mianie niama», dadajučy: — Tysiaču za hod my pradali — ale ŭsich razam». Pry hetym amal pałova pryjšłasia na adnaho aŭtara (biez udakładnieńnia, na jakoha mienavita).
Pośpiecham vydaviec budzie ličyć prodaž u ahulnaj składanaści 5 tysiač asobnikaŭ knih aŭtara. Darečy, na takija ž tyražy raźličvajuć i vydaŭcy ŭnutry Biełarusi.
U «Mianie niama» aŭtar atrymlivaje 1 jeŭra z kožnaha pradadzienaha asobnika, maksimalny vypłačany hanarar — 446 jeŭra.
Andrej Januškievič apieryruje bolš bujnymi ličbami: za pieršuju pałovu 2024 hoda jaho kniharnia ŭ Varšavie pradała 1,6 tysiačy tamoŭ. Ahulnaja kolkaść raspaŭsiudžanych praź jaho placoŭki knih za hety pieryjad skłała amal 7 tysiač asobnikaŭ.
Heta dobryja pakazčyki z ulikam turbulentnaści, kali pracu daviałosia pačynać z nula. Ale — i heta razumiejuć usie ŭdzielniki litaraturnaha pracesu — daloka nie stol. U cełym tyražy zastajucca na ŭzroŭni darevalucyjnych hadoŭ, kali vyklučyć niekatorych kankretnych paśpiachovych piśmieńnikaŭ.
U pošuku biaśpiečnych niš
U samoj Biełarusi da prablem, jakija isnavali i da 2020 — pierš za ŭsio, da rusifikacyi, — dadalisia novyja. Hałoŭnaja — atmaśfiera ŭ hramadstvie: umiašańnie ŭ litaraturny praces moža adbycca ŭ luby momant. Adkryć niezaležnaje vydaviectva niemahčyma, kolkaść placovak dla prezientacyj skaraciłasia, ŚMI, što zastalisia, pišuć pra litaraturu jašče mienš, čym raniej, śpisy niadobranadziejnych aŭtaraŭ nichto nie admianiaŭ. Za apošnija niekalki hadoŭ u Biełarusi dla bolš-mienš masavaha čytača nie prahučała nijakich novych imionaŭ.
Niaŭžo sapraŭdnaja biełaruskaja litaratura sapraŭdy zachavałasia tolki ŭ emihracyi? Adkazvajučy na hetaje pytańnie stanoŭča, my traplajem u svojeasablivuju psichałahičnuju pastku.
Da revalucyi ŭ krainie paralelna raźvivalisia dva siehmienty litaratury: niezaležny i dziaržaŭny. Charakterny prykład: za 2020 hod premiju imia Ježy Hiedrojcia, jakaja tady jašče ŭručałasia ŭ Biełarusi, atrymała Jeva Viežnaviec, aŭtarka apovieści «Pa što idzieš, voŭča?». Hetuju knihu pierakłali na niamieckuju, češskuju i narviežskija movy. U tym ža 2021 hodzie dziaržaŭnuju nacyjanalnuju litaraturnuju premiju ŭ naminacyi «publicystyka» atrymaŭ za knihu miemuaraŭ Alaksandr Radźkoŭ, u minułym vysokapastaŭleny čynoŭnik.
Na fonie masavaj emihracyi ŭźnikła iluzija, što niezaležny siehmient litaratury źjechaŭ, a zastaŭsia tolki dziaržaŭny. Nasamreč, nie ŭsie «alternatyŭnyja» piśmieńnicy i piśmieńniki aŭtamatyčna emihravali. Kožny vybraŭ svaju stratehiju adaptacyi da novych realij. Adny vykarystoŭvajuć Zachad jak placoŭku dla publikacyj svaich tvoraŭ (u łonh-liście premii Hiedrojcia za apošni hod jość aŭtary, jakija žyvuć pa abodva baki miažy). Druhija pišuć u stoł — ab ich tvorach my daviedajemsia paźniej. Trecim zastajecca aryjentavacca na niešmatlikija niezaležnyja prajekty, stvarać ich samim (naprykład, sajt pra litaraturu) ci sprabavać trapić u dziaržaŭnyja časopisy ci dziaržvydaviectva.
Zastajucca i bolš biaśpiečnyja, ale važnyja nišy: dziciačaja litaratura, krajaznaŭstva, litaraturaznaŭstva, pierakłady, pieravydańnie tvoraŭ kłasičnaj litaratury i vyvučeńnie jaje. Tak, darečy, pastupali i ŭ SSSR. Naprykład, u dziaržaŭnym vydaviectvie «Mastackaja litaratura» praciahvajecca vychad 25-tomnaha zboru tvoraŭ Uładzimira Karatkieviča — jaho rychtuje kalektyŭ na čale z navukoŭcam Anatolem Vierabjom.
«Sam ździŭlajusia, kolki ŭ mianie panapisvana! Chaciełasia b heta nadrukavać. A dzie? Nakład «Dziejasłova» ŭsiaho trysta asobnikaŭ. I jon nie idzie ni ŭ «Biełsajuzdruk», ni ŭ biblijateki, ni ŭ škoły. A «Połymia» ŭsio ž idzie», — kazaŭ u 2023 hodzie 83-hadovy Viktar Kaźko, kali niezaležny časopis «Dziejasłoŭ» jašče vychodziŭ.
U jaho słovach — łohika i matyŭ piśmieńnikaŭ, hatovych da supracoŭnictva ź dziaržaŭnymi časopisami. Choć trapić u ich ciapier toj jašče kvest. Drukavacca ž ci nie ź litaratarami, uzrovień majsterstva i palityčnaja pazicyja jakich mohuć mocna adroźnivacca, — asabisty vybar kožnaha. Adnak takaja pradukcyja ŭsio ž raspaŭsiudžvajecca pa Biełarusi, častka nakładu abaviazkova pojdzie ŭ biblijateki.
Nakolki ž dastupnaja ŭ «mietrapolii» litaratura, stvoranaja ŭ emihracyi, vam publična nie adkaža nichto, choć by dziela biaśpieki čytačoŭ. Vidavočna, što knihi ŭ Biełaruś pieradajucca, ale jakija i ŭ jakoj kolkaści, nieviadoma. Uličvajučy ahulnyja tyražy, ličby buduć nievialikija.
Paślasłoŭje
Biełaruskaj litaratury — adzinaj, niahledziačy na padziei apošnich hadoŭ, — składana i doma, i za miažoj. Prosta ŭ roznych prastorach jana sutykajecca z prablemami roznaha ŭzroŭniu. U hetych turbulentnych umovach dobra, što isnuje dyjaspara, jakaja vystupaje matoram technałahičnaha pracesu i placoŭkaj, dzie možna vypuścić toje, što dumaješ, biez vykarystańnia ezopavaj movy. I važna, što zastajecca «mietrapolija», dziela žycharoŭ jakoj, u pieršuju čarhu, i stvarajucca tvory.
Adyšoŭšy ad pieršaha šoku, biellit sapraŭdy padaŭ prykmiety adradžeńnia. Nie, nie ŭvaskros jak ptuška Fieniks, a, chutčej, praros jak trava skroź asfalt. Nakolki jašče vyraście, pradkazać nie moža nichto. Ciapier u biełarusaŭ niama resursaŭ radykalna źmianić umovy isnavańnia biellitu, ale jość mahčymaści raźvivać jaho ŭ čakańni lepšych časoŭ.
«Niepadkupnym» biełaruskim dypłamatam u Małdovie akazaŭsia kadravy supracoŭnik KDB2
Kamientary