Hienietyka budučyni: technałohii ŭžo dazvalajuć uziać zihotu i hienietyčna źmianić jaje jak zaŭhodna
Niaŭžo ŭ budučyni jašče da ciažarnaści baćki buduć iści ŭ centr i zamaŭlać dzicia? «Chaču z błakitnymi vačyma, śvietłymi vałasami i vysokaje…»
Hienietyka imkliva raźvivajecca. Navukoŭcy kažuć, što pierad imi adkryvajucca mahčymaści, jakija raniej usprymalisia nie inakš jak fantastyčnyja i absalutna nierealnyja. Kaliści zdymali filmy pra toje, jak u hramadstvie budučyni ludzi adpraŭlajucca ŭ admysłovyja centry vybirać jakaści budučaha dziciaci. Siońnia daśledčyki kažuć, što heta mahčyma.
Vasil Pankrataŭ pracuje navukovym supracoŭnikam łabaratoryi niechramasomnaj spadčynnaści Instytuta hienietyki i cytałohii NAN Biełarusi. Razam z kalehami jon zajmajecca papulacyjnaj hienietykaj čałavieka, vyvučaje hrupy ludziej. Nasielnictva Minska, Minskaj vobłaści, Biełarusi, Uschodniaj Jeŭropy, Jeŭrazii ci ŭsiaho śvietu — heta ŭsio papulacyi.
«Pa-pieršaje, nas cikavić, nakolki hienietyčna roznyja papulacyi padobnyja albo nie padobnyja adna da adnoj. Da prykładu, da kaho hienietyčna padobnyja biełarusy: da ruskich, palakaŭ ci jašče da kahości. Pa-druhoje, my chočam zrazumieć, jak hienafond, sukupnaść hienietyčnaha materyjału, źmianiajecca ŭ časie. Jakija faktary na heta ŭpłyvajuć, jakija zakanamiernaści tut jość, — tłumačyć spadar Vasil. — Takim čynam my zmožam u peŭnaj stupieni vyvučać historyju. Da prykładu, jak utvaryłasia peŭnaja etničnaja hrupa, jak źmianiałasia kolkaść ludziej u papulacyi, jakija śpiecyfičnyja chvaroby byli joj ułaścivyja».
Da kaho biełarusy padobnyja hienietyčna
Biełarusy padobnyja da svaich susiedziaŭ, kaža navukoviec. Adnak hienafondy va Uschodniaj Jeŭropie da takoj stupieni pieramiašanyja, što skazać, da kaho najbolš, nadzvyčaj składana.
«Kali mnie daduć uzor DNK žychara Uschodniaj Jeŭropy, to maksimum, što možna skazać, — heta što jon ź imaviernaściu ŭ 60 adsotkaŭ źjaŭlajecca biełarusam i ź vierahodnaściu ŭ 40 adsotkaŭ — ruskim. A ŭ bolšaści vypadkaŭ budzie pa 25 adsotkaŭ, što jon palak, biełarus, ukrainiec ci ruski.
Moža być, dakładna vyznačać etničnaje pachodžańnie pa DNK stanie mahčymym u budučyni, kali ŭ nas buduć značna bolšyja vybarki ŭzoraŭ, dla jakich praanalizavana ŭsia DNK, a nie tolki asobnyja jaje frahmienty, i my zmožam zaŭvažyć navat drobnyja adroźnieńni».
Raniej u Instytut hienietyki i cytałohii moh źviarnucca luby achvotny dla taho, kab daviedacca, kim byli jaho prodki. Adnak ciapier hetuju pasłuhu prybrali.
«Sprava ŭ tym, što bolšaści žycharoŭ Biełarusi paśla takoha analizu skažuć: «Vy typovy žychar Biełarusi». Albo jašče bolš šyroka: «Vy typovy žychar Uschodniaj Jeŭropy, i vašy prodki, chutčej za ŭsio, niekalki tysiačahodździaŭ žyli na hetaj terytoryi». I dla bolšaści heta budzie nie toje, čaho jany čakali, — davodzić Vasil Pankrataŭ. — Na majo bačańnie, varta rabić hienietyčny analiz na vyznačeńnie pachodžańnia tady, kali jość, da prykładu, siamiejnaja lehienda.
Adnojčy da nas pryjšoŭ čałaviek, jaki daśledavaŭ archivy, vyvučaŭ siamiejnuju historyju, i mieŭ hipotezu, što adna ź jaho prababul była maryjkaj i pachodziła z Urała. My zrabili analiz, i vyniki adpaviadali hetaj hipotezie. Jaho varyjant «žanočaj» DNK, što pieradajecca pa pramoj žanočaj linii, bolš charakterny dla Sibiry, čym dla Biełarusi. Heta jašče nie dokaz, ale heta fakt, jaki adpaviadaje jaho hipotezie».
Jašče hod tamu Vasil zajmaŭsia dysiertacyjaj i daśledavaŭ hienafond biełaruskich tatar. Vyśvietliłasia, što tracina — varyjanty DNK, jakija sustrakajucca ciapier u Sibiry, Manholii, na Ałtai, u Siaredniaj Azii. Niahledziačy na toje, što tatary praciahły čas žyvuć na terytoryi Biełarusi, jany dahetul zachavali hienietyčny śled svaich prodkaŭ. Bolš za toje, ich «maciarynskaja» DNK, to bok pieradadzienaja ad maci, maje kala 30 adsotkaŭ supolnaha z azijackimi papulacyjami.
«Heta značyć, što mužčyny-voiny tatary, jakija pryjšli na našy ziemli, nie tolki brali biełarusak u šlub. Niekatoryja ź ich pryjšli sa svaimi siemjami. Praz bolš składanyja analizy my bačym, što spačatku byli źmiašeńni pamiž mihrantami azijackaha pachodžańnia i miascovym nasielnictvam, a praź niejki čas utvaryŭsia peŭny barjer, kali jany pierastali źmiešvacca. Inakš, chutčej za ŭsio, ź ciaham času jany stali b vielmi padobnymi da biełarusaŭ. I heta adpaviadaje tamu, što my viedajem: Vitaŭt spačatku daŭ dabro na šlub pamiž tatarami i miascovymi žančynami, a praź niejki čas była ŭviedzienaja zabarona na mižkanfiesijnyja šluby. Pakolki tatary byli musulmanami, to, adpaviedna, nie mahli dalej bracca šlubam ź miascovym nasielnictvam. Mienavita za košt hetaha barjeru jany i zachavali svaju hienietyčnuju identyčnaść», — tłumačyć hienietyk.
Ciapier Vasil zajmajecca novym prajektam, jaki źviazany nie z adboram materyjału, a z analizam nazapašanaha, pryčym nie tolki našaj krainaj, ale i inšymi. Tut fokus daśledčykaŭ bolš šyroki, jany imknucca vyśvietlić, nakolki hienietyčnaje minułaje žycharoŭ Uschodniaj Jeŭropy adroźnivajecca ad Zachodniaj.
Navukoŭcy sprabujuć pracavać i sa staražytnaj DNK, jakuju možna vyłučać z pareštkaŭ — tych ža kostak ci zuboŭ.
«Naša kraina klimatyčna nie vielmi spryjalnaja, bo pareštki lepš zachoŭvajucca albo na poŭnačy, u viečnaj mierzłacie, albo ŭ piačorach z adpaviednym mikraklimatam. Tym nie mienš stanoŭčyja vyniki jość, — zapeŭnivaje Vasil Pankrataŭ. — U nas jość archieałahičnyja materyjały, ź jakich atrymałasia ŭziać DNK. My zmožam skazać bolš kankretna, jak mianiaŭsia hienafond u časie nie praź niejkija matematyčnyja analizy i statystyki, a paraŭnaŭšy toje, što majem ciapier, z tym, što było niekalki stahodździaŭ ci tysiačahodździaŭ tamu».
Jak źmianiajecca DNK
Uvieś śviet vakoł nas składajecca z chimičnych rečyvaŭ. Jany roznyja, tamu i pradmiety, materyjały roznyja. DNK — taksama chimičnaje rečyva, u jakoha vielmi doŭhija malekuły, tłumačyć navukoviec. Časta kažuć «łancuh DNK», bo hetyja doŭhija malekuły składajucca z maleńkich «cahlinak». Adna chramasoma čałavieka moža być daŭžynioj kala dvuch santymietraŭ, što dla malekuły vielmi šmat. «Cahlinak» na adnu chramasomu moža prychodzicca dziasiatki miljonaŭ. Tolki ŭ adnoj kletcy čałaviečaha arhanizma DNK budzie daŭžynioj kala dvuch mietraŭ, a kolkaść hetych błokaŭ, «cahlinak», budzie dasiahać šaści miljardaŭ.
DNK adkazvaje za toje, jakimi my jość. Nie na sto pracentaŭ, ale ŭ vialikaj stupieni, adznačaje hienietyk. Jana vyznačaje koler vačej, vałasoŭ, skury, asablivaści zdaroŭja, upłyvaje na psichičnyja rysy i navat schilnaści da peŭnaj dziejnaści. Naprykład, matematyčnyja ci linhvistyčnyja zdolnaści ŭ niekatoraj stupieni zaležać ad DNK.
«Kali my kažam pra źmianieńnie DNK, vykarystoŭvajem słova «mutacyja». Asnoŭnaja bolšaść mutacyj, jakija adbyvajucca ŭ ludziej, nijak nie ŭpłyvaje na zdaroŭje ci vyhlad. Darečy, ich my vykarystoŭvajem dla našych daśledavańniaŭ, tamu što na ich nie ŭpłyvaje asiarodździe, u jakim žyvuć ludzi. Kaniečnie, mutacyi byvajuć škodnyja, jany adbyvajucca ŭ tych častkach DNK, jakija ŭsio ž taki za niešta adkazvajuć. I jašče radziej adbyvajucca karysnyja mutacyi», — kaža spadar Vasil.
Try karysnyja mutacyi
Niekalki tysiač hadoŭ tamu ŭ Jeŭropie ludzi pačali hadavać karoŭ i pić małako, raspaviadaje hienietyk. My dobra viedajem, što zvyčajna sysuny pjuć małako ŭ dziacinstvie, a potym stračvajuć hetuju zdolnaść. Pytańnie: jak ludzi navučylisia pić małako? Kaliści ŭźnikła mutacyja, jakaja pryviała da taho, što zdolnaść pić małako nie źnikła z uzrostam. A dalej, u vyniku zvyčajnaha naturalnaha adboru, tyja, chto mieli hetuju ŭłaścivaść, z bolšaj imaviernaściu vyžyvali ŭ składanych umovach, kali paprostu nie było čaho jeści.
«My viedajem, što siarod sučasnych ludziej nie ŭsie mohuć pić małako, — kaža navukoviec. — Bolšaść jeŭrapiejcaŭ — moža, a voś bolšaść azijataŭ — nie, bo ŭ ich praz heta ŭźnikajuć prablemy sa straŭnikam. Možna skazać, što ludzi, jaki siońnia nie mohuć pić małako, mienš evalucyjna prasunutyja. U Azii nie było žyviołahadoŭli, pry jakoj by atrymlivali małako, jakoje b spažyvali ŭ ježu, tamu i hetaja ŭłaścivaść nie była karysnaj. Tam ža, dzie pačali vyroščvać karoŭ i spažyvać małako, hetaja prykmieta stała karysnaj i raspaŭsiudziłasia na ŭsiu papulacyju».
Daśledčyk pryvodzić i inšy prykład. Jość ludzi, hienietyčna ŭstojlivyja da ŚNIDu. Heta značyć, što adbyłasia mutacyja, dziakujučy jakoj virus nie moža pamnažacca ŭ kletkach. Takich ludziej u jeŭrapiejskaj papulacyja kala adnaho pracenta.
«Z punktu hledžańnia kłasičnaj evalucyjnaj teoryi my razumiejem čamu. Nie tak šmat ludziej hinie ad ŚNIDu. Kali b pačałasia tatalnaja epidemija, tady b hetaja mutacyja była vielmi karysnaja. Ludzi, jakija b dziakujučy joj vyžyli, potym pieradavali b jaje dalej. Usio ž taki situacyja sa ŚNIDam u Jeŭropie nie nastolki vostraja, tamu dola hetaj mutacyi nie takaja vysokaja», — davodzić navukoviec.
Ci jašče adzin prykład.
«Kali chtości byvaŭ u harach na vialikich vyšyniach, toj viedaje, što bolšaści ludziej, asabliva tym, chto pryzvyčaiŭsia žyć unizie, znachodzicca tam składana. Nie chapaje kisłarodu, ciažka dychać, balić hałava, vanituje. A voś, da prykładu, tybietcy žyvuć u harach doŭhi čas, i vyśvietliłasia, što jany prystasavanyja da hetych umoŭ hienietyčna, — tłumačyć Vasil Pankrataŭ. — U ich jość mutacyi, jakija dazvalajuć im žyć i kamfortna siabie adčuvać na vialikaj vyšyni. Kali biełarusy pajeduć pažyć u Tybiet, to, choć jany i prystasujucca da nizkaj kancentracyi kisłarodu, ale za košt vialikaj kolkaści erytracytaŭ u kryvi heta budzie mieć nastupstvy. Bo kali čyrvonych kletak šmat, to ŭźnikaje vysokaja ryzyka taho, što jany zachrasnuć u sasudach i spravakujuć insult ci infarkt».
Hienietyk adznačaje, što mutacyi ŭźnikajuć zaŭsiody. Kožny z nas adroźnivajecca ad baćkoŭ prykładna na 60 litar. Praŭda, heta 60 litar z šaści miljardaŭ.
Hienietyka budučyni
Daśledčyk kaža, što ŭžo ciapier biełaruskija hienietyki, praanalizavaŭšy tolki asobnyja častki DNK, mohuć vyznačyć, jakija leki mohuć naškodzić čałavieku. Z ulikam hetaha možna płanavać lačeńnie, pryčym nie tolki padbirać pravilnyja leki, ale i vyznačać pravilnuju dozu.
Užo ciapier biełaruskija hienietyki mohuć skazać, ci źjaŭlajecca čałaviek nośbitam peŭnych hienietyčnych chvarob.
«Pałovu hienietyčnaha materyjału my atrymlivajem ad maci i pałovu — ad baćki. To bok kožny hien, za što b jon ni adkazvaŭ, pradstaŭleny dźviuma kopijami — ad maci i ad baćki. Niekatoryja ludzi atrymlivajuć adnu narmalnuju kopiju, a druhuju — sa škodnaj mutacyjaj. Sami jany zdarovyja, ale źjaŭlajucca nośbitami. I kali dva takija čałavieki zachočuć dzicia, to jano moža naradzicca chvorym, — raspaviadaje spadar Vasil. — Čaściej za ŭsio da nas źviartajucca ludzi, u jakich u kahości ŭ siamji byli vypadki hienietyčnaha zachvorvańnia. Jany chočuć daviedacca, ci jość ryzyka, što dzicia narodzicca chvorym».
Hienietyk zaŭvažaje, što siońnia mahčyma pravodzić dyjahnostyku dziciaci jašče da jaho naradžeńnia. Pravieryć, ci jość u jaho hienietyčnyja zachvorvańni, jašče kali žančyna ciažarnaja. Heta rabili i raniej, ale bolš składanymi, niepryjemnymi i balučymi mietadami. Ciapier ža ŭ ciažarnaj žančyny biaruć kroŭ ź vieny, adździalajuć DNK maci ad DNK dziciaci i robiać analiz.
«Dalej my padychodzim da rysy, kali našy mahčymaści sutykajucca z pytańniami etyki. Naprykład, my vyśvietlili, što i muž, i žonka, źjaŭlajucca nośbitami niejkaha zachvorvańnia. Jany razumiejuć, što ź imaviernaściu 25 pracentaŭ u ich narodzicca chvoraje dzicia. Tym nie mienš jany chočuć dzicia, i chočuć, kab jano było zdarovym. Ciapier, z dapamohaj hienietyki i ekstrakarparalnaha apładnieńnia, my možam atrymać niekalki embryjonaŭ, kožny ź ich pravieryć na najaŭnaść hetaj chvaroby, abrać zdarovy i padsadzić jaho ŭ matku. U vyniku žančyna narodzić zdarovaje dzicia», — raspaviadaje navukoviec.
A voś dalej pačynajecca navukovaja fantastyka, jakaja, jak zapeŭnivaje daśledčyk, robicca rečaisnaściu. Jon pryvodzić u prykład film «Hataka», źniaty ŭ 1997 hodzie, u jakim raspaviadajecca pra hramadstva budučyni, dzie jašče da ciažarnaści baćki iduć u centr i zamaŭlajuć dzicia. Kštałtu: «Chaču z błakitnymi vačyma, śvietłymi vałasami i vysokaje» i dalej u tym ža duchu.
«My pakul jašče nie viedajem hienietyčnyja asnovy ŭsich prykmiet čałavieka, ale my viedajem šmat.
Technałohii ŭžo dazvalajuć uziać zihotu, adnu kletku, ź jakoj dalej utvarajecca embryjon i potym — čałaviek, i hienietyčna źmianić jaje amal što jak zaŭhodna, — śćviardžaje Vasil Pankrataŭ. — Kaniečnie, nie zrabić supiermiena sa stalovaj skuraj, ale ŭ miežach tych prykmiet, jakija sustrakajucca ŭ ludziej, źmianić jaho amal jak zaŭhodna. Možam abrać koler vačej, vałasoŭ, paŭpłyvać na rost, schilnaści. I ŭ pieršuju čarhu, možam vyzvalić ad chvarob, jakija albo całkam hienietyčnyja, albo majuć hienietyčny składnik.
Pry ŭmovie, što my viedajem, jaki mienavita hien i ŭ jakim kirunku my chočam źmianić, technična heta całkam mahčyma, abmiežavańni pieravažna etyčnyja. I ja dumaju, majo pakaleńnie sutykniecca z tym, što treba budzie vyrašać, ci chočam my hetaha».
Hladzi taksama: Hienna-madyfikavanyja spartoŭcy? Redahavańnie DNK? Na što zdolnaja biełaruskaja hienietyka
Kubrakoŭ davodziŭ, što milicyjant Zhirski nie datyčny da bandy nalotčykaŭ. Ciapier taho sudziać — pahražaje da 20 hadoŭ3
Kamientary