Расказваючы пра рэлікварый з мінскага касцёла з мошчамі Святога Феліцыяна, які нечакана ўсплыў на расійскім аўкцыёне «Беларускі аўкцыён: ад старадрукаваных кніг і рэліквій XVI стагоддзя да рэдкіх выданняў XX стагоддзя», мы таксама згадалі пра іншыя беларускія старажытныя рэліквіі, выстаўленыя разам з ім у лотах. Сярод іх быў універсал Жыгімонта Старога да месцічаў Менска, а таксама асобнік Берасцейскай Бібліі. Менавіта апошняя вывела нас на нечаканы след.
Радзівілаўская, або Берасцейская, Біблія — гэта грандыёзны помнік беларускага кнігадрукавання XVI стагоддзя,
другі поўны пераклад Святога Пісання на польскую мову, выдадзены на сродкі кальвініста Мікалая Радзівіла Чорнага ў 1563 годзе.
Радзівілаўская Біблія — самая вялікая і багата аформленая друкаваная кніга XVI стагоддзя, выдадзеная на тэрыторыі цяперашняй Беларусі. Яна складаецца з каля 1500 старонак фаліянтнага фармату, на якіх, акрамя біблейскіх тэкстаў, змешчаныя прадмовы і прысвячэнні, каментарыі і прадметны паказальнік (упершыню ў беларускім кнігадрукаванні). Надрукаваная Берасцейская Біблія гатычным шрыфтам у дзве калонкі па 58 радкоў у кожнай.
Выданне багата ўпрыгожана: маюцца гравіраваныя тытульныя аркушы, прыгожыя ініцыялы, 14 арыгінальных гравюр-ілюстрацый у тэхніцы ксілаграфіі. Застаўкі, віньеткі, вялікія літары-ініцыялы выкананыя з вялікім майстэрствам.
Кніга з’яўляецца бібліяграфічнай рэдкасцю, а вось тое, што пратэстанцкую Біблію спальвалі палымяныя каталікі, кнігазнаўцы лічылі міфам. На карысць гэтага сведчыць той факт, што
яна захавалася ў вельмі вялікай колькасці асобнікаў — сёння нам вядома пра больш за 130 экзэмпляраў па ўсім свеце. Гэта толькі Беларусі не пашчасціла.
У той час як у кнігасховішчах Расіі і Літвы захоўваецца каля 20 асобнікаў Бібліі, у Беларусі, дзе яна была створана, маецца ўсяго тры асобнікі — у Цэнтральнай навуковай бібліятэцы імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук і ў Музеі гісторыі горада Брэста, дзе выкуплены помнік кнігадрукавання з’явіўся ў 2019 годзе як падарунак да 1000-годдзя горада, а таксама фрагмент Бібліі, усяго 69 аркушаў, — у Брэсцкай абласной бібліятэцы імя Максіма Горкага.
Акрамя таго, было надрукавана больш за 10 асобнікаў факсіміле (дакладных копій) Бібліі, адзін з якіх знаходзіцца ў фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.
Выстаўлены на расійскім аўкцыёне на продаж асобнік Берасцейскай Бібліі таксама захаваўся не цалкам, шэраг страчаных аркушаў, у тым ліку тытульны, адноўлены ў XX стагоддзі факсімільна на вержыраванай паперы XVII—XVIII стагоддзяў.
Як нам удалося высветліць, экзэмпляр, які цяпер прадаюць у Расіі, паходзіць з Беларусі і быў чацвёртым па ліку ў краіне.
Пераважная колькасць лотаў на аўкцыёне — гэта друкаваныя выданні XIX — першай паловы XX стагоддзя, але ёсць і зусім новыя, апошніх дзесяцігоддзяў. Сярод іх вылучаецца выданне 2020 года «Рарытэты з калекцыі Пятра Краўчанкі». На тытульным аркушы змешчаны дароўны надпіс з аўтографам, датаваны 21 сакавіка 2023 года:
«С наилучшими пожеланиями / интереснейших находок / творческих свершений / на благородной ниве / коллекционирования всегда / Успехов Вам и во всем! / Министр иностранных дел Республики Беларусь в 1990-1994 годах / П. Кравченко».
Пятро Краўчанка быў першым сакратаром Мінскага гаркама Кампартыі, а пасля дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР XII склікання. У 1990 годзе ён быў прызначаны міністрам замежных спраў БССР, а пасля стаў першым міністрам замежных спраў ужо незалежнай Беларусі.
Як член каманды Кебіча, пасля прыходу да ўлады Лукашэнкі страціў сваю пасаду.
У 1995 годзе, ужо як сацыял-дэмакрат, быў выбраны ў Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь XIII склікання, паўнамоцтвы якога былі спыненыя ў 1996 годзе Лукашэнкам. Краўчанка быў адным з тых, хто падпісаў патрабаванне аб імпічменце. Таму, калі Вярхоўны Савет разагналі і стварылі замест яго прапрэзідэнцкую Палату прадстаўнікоў, былы галава МЗС туды не трапіў.
У 1998 годзе Краўчанка, аднак, быў прызначаны паслом Беларусі ў Японіі і быў на дыпламатычнай службе да 2002 года. Пасля ён займаўся выкладаннем і калекцыянаваннем, найбольш цікавячыся рэчамі, звязанымі з Касцюшкамі і Агінскімі.
Нягледзячы на малы тыраж, усяго 99 асобнікаў, гэтага выдання «Рарытэтаў» былога міністра, не склала вялікай праблемы адшукаць яго. У першым жа раздзеле, абазначаным як «Радзівіліяна», змешчаная Берасцейская (Радзівілаўская) Біблія з фотаздымкамі тытульнага аркуша, аднаго з разваротаў з гравюрамі, вокладкі і экслібрыса са шляхецкім гербам «Порай» і польскім надпісам Z księgozbioru Mariana Swinarskiego («З кнігазбору Мар’яна Свінарскага») над ім. Аналагічны экслібрыс гэтага польскага антыквара і бібліяфіла маецца і на Бібліі, выстаўленай на аўкцыёне. Гэта магло быць проста супадзеннем, бо мы не ведаем, якой колькасцю асобнікаў валодаў Свінарскі.
Але была і іншая дэталь для параўнання. Вокладка Бібліі, прадстаўленай на аўкцыёне, паводле прыведзенага экспертнага заключэння, адрэстаўраваная ў XIX стагоддзі: арыгінальная скура была налепленая на драўляныя дошкі. Нягледзячы на розны ракурс і падзенне святла на вокладку, па такіх дэталях, як, напрыклад, малюнак складак скуры, можна ўпэўнена сцвярджаць, што на продаж выстаўленая Біблія з калекцыі Краўчанкі.
Ці мае дачыненне да гэтага аўкцыёну сам былы міністр або нехта перапрадае набытую ў яго калекцыю, сказаць дакладна немагчыма. Наконт выбару расійскай пляцоўкі можна было б запярэчыць, што ў Беларусі аўкцыённых дамоў з падобным ахопам папросту не існуе. Але навошта шырокі ахоп, калі такі ўнікат, як Берасцейскую Біблію, па дзейным заканадаўстве проста нельга вывозіць з краіны? Усе купцы мусяць быць тут, у яе межах.
Выглядае так, што цалкам апраўдвае выкарыстанне расійскага аўкцыёну толькі жаданне збыць помнік кнігадрукавання забяспечаным замежным калекцыянерам (бо ў Беларусі такіх не знойдзеш).
А як жа тады вывезці каштоўнасць з Беларусі? Незаконна — як хочаш, усім вядома, што на беларуска-расійскай граніцы да апошняга часу не было ніякага кантролю, ды і цяпер кантралююць толькі перасоўванні палітычных праціўнікаў дыктатара. А вось як вывезці законна — пытанне больш цікавае, якое зноў наводзіць нас на асобу Пятра Краўчанкі. Ці атрымліваў былы міністр, дэпутат і дыпламат дазвол на вываз твора мастацтва?
Як адзначаюць абазнаныя асобы, Краўчанка як калекцыянер заўзята таргуецца — купляе за бесцань, а прадае па неймавернай цане. Менавіта такі, задраны ў дзясяткі разоў кошт, абурыў спецыялістаў і ў выпадку іншага лота з гэтага аўкцыёну — сабранага з розных частак рэлікварыя Святога Феліцыяна (дарэчы, пасля нашай публікацыі экспертнае заключэнне, у якім гэта можна было пабачыць, знікла з лота). Такім чынам, увесь аўкцыён можа быць проста татальным распродажам калекцыі былога беларускага міністра.
У гандлі антыкварыятам няма нічога заганнага, калі гэтая дзейнасць не перасягае юрыдычных і маральна-этычных граніц. У выпадку з Беларуссю, татальна разрабаванай на працягу апошніх стагоддзяў, пытанне захавання і вяртання крупінак культурна-гістарычнай спадчыны заўсёды стаіць вельмі востра. Дзяржавы, якія збераглі сваю спадчыну (і нарабавалі чужой), могуць дазволіць сабе сёння гандляваць каштоўнасцямі найвышэйшага кшталту, мы — не можам.
Асабліва крывадушна выглядае, калі асобы спачатку ўздымаюць праблему рэстытуцыі каштоўнасцей у Беларусь, а пасля беларускія каштоўнасці з іх уласнай калекцыі выяўляюцца на замежных аўкцыёнах.
Вось што пісаў, да прыкладу, Пётр Краўчанка ў часопісе «Беларуская думка» за 2016 год:
«Рэстытуцыя культурных каштоўнасцяў, забеспячэнне свабоднага ўзаемадзеяння культур, узаемадзеянне з беларускай дыяспарай за мяжой і, у выпадку неабходнасці, абарону інтарэсаў суайчыннікаў за мяжой.
Адзначым, што некаторыя з гэтых палажэнняў не страцілі сваёй актуальнасці і значэння і на сучасным этапе развіцця беларускай дзяржаўнасці.
На адно з першых месцаў я б паставіў праблему рэстытуцыі, бо, паводле даных ЮНЕСКА, апублікаваных у 2001 годзе, у Беларусі застаўся ўсяго толькі 1 % нацыянальных культурных каштоўнасцяў, якія адлюстроўваюць інтэлектуальны патэнцыял нацыі і ствараюць умовы для яго ўзнаўлення.
Значная частка кніг, карцін, скульптур, архіўных дакументаў і іншых духоўных каштоўнасцяў захавалася, але знаходзіцца ў музеях, бібліятэках ці архіўных сховішчах суседніх краін».
Наш карэспандэнт патэлефанаваў па мабільным нумары, які раней належаў Пятру Краўчанку. Мужчына, што зняў трубку, назваўся яго сваяком і сказаў, што Пятро Кузьміч за мяжой. Але кантакт даваць адмовіўся, сказаўшы: «Прабачце, вельмі заняты».
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ
Каментары