Беларускія ўлады афіцыйна праяўляюць зацікаўленасць у вяртанні суайчыннікаў з-за мяжы дадому. Нават стварылі адмысловую камісію. Але ці варта ім верыць? Наш аповед пра акалічнасці вяртання каля дзясятка чалавек. У розныя гады і па розных прычынах яны вярнуліся ў Савецкую Беларусь, але амаль усіх аб'яднала адна палітычна-крымінальная справа.
Працэсы нацыянальнага дзяржаўнага будаўніцтва 1917—1920 гадоў абумовілі першую арганізаваную хвалю палітычнай эміграцыі. Яна складалася з дзеячаў Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), розных вайсковых фарміраванняў, сяброў партыі беларускіх эсэраў, дзеячаў культуры і навукі.
У пачатку 1920-х гадоў гэтыя эмігранты пільна сачылі за падзеямі, што адбываліся на савецкай тэрыторыі. А новыя савецкія ўлады часам імкнуліся іх выкарыстаць для вырашэння задач культурнага будаўніцтва.
Так у жніўні 1921 года ў Коўна і Берлін быў накіраваны Зміцер Жылуновіч. Ён павінен быў арганізаваць друкаванне за мяжою навучальнай літаратуры на беларускай мове для школ Савецкай Беларусі. Да гэтай справы Жылуновіч далучыў эмігрантаў Аляксандра Цвікевіча і Паўліну Мядзёлку.
Інфармацыя пра дзейнасць выдавецкай місіі Жылуновіча распаўсюдзілася далёка за межы Берліна. Так у 1922 годзе з ім шукаў кантакту Францішак Аляхновіч.
Першыя поспехі нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў Савецкай Беларусі выклікалі зацікаўленасць у эмігрантаў, але вяртанню перашкаджала пагроза крымінальнага пераследу.
Становішча змянілася ў 1923 годзе, калі ў ліпені ЦВК БССР прыняў пастанову аб амністыі палітычных і культурных дзеячаў, якія бралі ўдзел у антысавецкіх арганізацыях.
На радзіму тады вярнуліся пісьменнік, былы член прэзідыума Народнай рады БНР Максім Гарэцкі і адзін з кіраўнікоў Слуцкага паўстання 1920 года Павел Жаўрыд, праваслаўны і грамадска-культурны дзеяч Мікалай Красінскі.
Росту прасавецкіх настрояў сярод беларускіх эмігрантаў спрыялі такія мерапрыемствы ўлад, як пашырэнне тэрыторыі Савецкай Беларусі ў 1924 годзе і афіцыйнае прыняцце палітыкі беларусізацыі.
У 1925 годзе ў савецкіх улад нарадзілася ідэя падрыву эміграцыі знутры. Зноў, як і ў 1921 годзе, за мяжу паехаў Зміцер Жылуновіч. Як памятаем, Жылуновіч меў добрыя адносіны з Цвікевічам, які ў той час узначальваў урад БНР.
Асноўная задача паездкі заключалася ў схіленні дзеячаў эміграцыі да афіцыйнага прызнання Савецкай Беларусі і вяртання на радзіму.
Вынікам паездкі стала скліканне па ініцыятыве Аляксандра Цвікевіча ў Берліне 12—16 кастрычніка 1925 года Другой Усебеларускай канферэнцыі. Патрэбная Мінску рэзалюцыя была прынята. Амаль усе беларускія інтэлектуалы, якія змагаліся за БНР, выказаліся на канферэнцыі ў падтрымку савецкай улады.
Праз месяц пасля канферэнцыі ў Мінск разам з сям'ёй прыехаў Аляксандр Цвікевіч. Да гэтага, у маі 1925 года, у сталіцу Савецкай Беларусі прыехала Паўліна Мядзёлка. У снежні сюды вяртаецца былы міністр фінансаў БНР Аляксандр Вальковіч. У тым жа годзе з Латвіі перабіраецца былы член урада Украінскай Народнай Рэспублікі Іван Краскоўскі, у 1926 годзе — сябра некалькіх урадаў БНР Лявон Заяц і адзін з кіраўнікоў Слуцкага паўстання Уладзімір Пракулевіч.
Іншыя яшчэ думалі. На прыняцце рашэння паўплывалі змены ў палітыцы ўлад Польшчы і Літвы адносна нацыянальных меншасцей, якія адбыліся ў 1926 годзе. На шляху нацыянальна-культурнага развіцця беларусаў у гэтых краінах множыліся перашкоды. Новыя ўлады не былі зацікаўленыя ў развіцці незапатрабаванай беларускай ідэнтычнасці, яны імкнуліся найперш развіваць сваю нацыянальную культуру.
Дзеячы культуры і навукі не бачылі перспектыў, а многія заставаліся без сродкаў да існавання, бо іх «бізнэс», арыентаваны на беларусаў, улады закрывалі.
У такіх умовах нацыянальна-культурнае адраджэнне ў Савецкай Беларусі, дзе адкрываліся беларускія школы, працавалі музеі і тэатры, выдаваліся беларускамоўныя часопісы, рабілася яшчэ больш прывабным.
Для таго ж, каб дзеячы эміграцыі на свае вочы паглядзелі на працэсы ў Савецкай Беларусі, асобных з іх запрасілі ў лістападзе 1926 года на Акадэмічную канферэнцыю па рэформе беларускага правапісу і азбукі. На ёй прысутнічалі Вацлаў Ластоўскі, Уладзімір Жылка, Францішак Аляхновіч. Ластоўскі нават стаў старшынёй Графічнай камісіі.
Пасля канферэнцыі ў Мінску засталіся Уладзімір Жылка і Францішак Аляхновіч. А вось Ластоўскі перабраўся толькі на наступны год, калі літоўскі ўрад спыніў фінансаванне выдання часопіса «Крывіч» і дзейнасць беларускага цэнтра ў Коўне.
На рашэнне пераехаць уплывалі і рэпрэсіі польскіх ці літоўскіх улад. Так, у 1922 годзе літоўскімі ўладамі двойчы арыштоўваўся Максім Гарэцкі, у 1924 годзе латышскія ўлады арыштавалі Паўліну Мядзёлку, а ў 1927 годзе за краты трапіў Аляксандр Галавінскі (былы дарадца МЗС БНР). Пасля вызвалення ўсе яны ў хуткім часе пераехалі ў Мінск.
У Савецкай Беларусі былыя эмігранты ўладкаваліся па-рознаму. Вацлаў Ластоўскі працаваў дырэктарам Беларускага дзяржаўнага музея, быў абраны акадэмікам Беларускай акадэміі навук.
Аляксандр Цвікевіч уладкаваўся кансультантам у Наркамат фінансаў. Інспектарамі ў тым жа наркамаце працавалі Аляксандр Вальковіч і Лявон Заяц.
Максім Гарэцкі стаў выкладчыкам, правадзейным сябрам Інбелкульта. У Інбелкульце спачатку працавалі Уладзімір Жылка і Паўліна Мядзёлка.
Аляксандр Галавінскі ўладкаваўся ў Навукова-даследчы інстытут прамысловасці. Павел Жаўрыд — у Беларускі цэнтральны саюз сельскагаспадарчых і крэдытных кааператываў. Выкладаць у БДУ пачаў Іван Краскоўскі. Намеснікам дырэктара Дзяржаўнай бібліятэкі БССР стаў Уладзімір Пракулевіч.
А вось Францішак Аляхновіч ужо 1 снежня 1927 года трапіў за краты па абвінавачанні ў шпіянажы на карысць буржуазнай Польшчы. Атрымаў 10 гадоў турмы і ў 1933 годзе быў абменены на Браніслава Тарашкевіча.
Астатнія героі нашага артыкула былі арыштаваны ў 1930 годзе па справе Саюза вызвалення Беларусі.
«Агітатар» Зміцер Жылуновіч у студзені 1931 года быў выключаны з партыі за «сувязь з нацдэмаўскімі і фашысцкімі элементамі». Арыштавалі яго толькі праз пяць гадоў. Лічыцца, што Жылуновіч скончыў жыццё самагубствам падчас знаходжання ў Магілёўскай псіхіятрычнай лячэбніцы.
Чытайце яшчэ:
«Здацца ў палон на ўмовах рэжыму». Чаму Лукашэнка так часта кажа пра вяртанне «збеглых»
Міністр Кубракоў расказаў, чым займаюцца за мяжой беларусы, якія хочуць вярнуцца
Ці здасць Трамп Украіну Расіі? Чаму дэмакраты разгромленыя? Да чаго прывядзе кантроль рэспубліканцаў над выканаўчай і заканадаўчай уладай адначасова?8282
Каментары