Jakuju rolu adyhraŭ lend-liz, u časopisie «Naša Historyja» piša Andrej Akuška.
Archiŭny materyjał.
Zachodniaja dapamoha SSSR pačałasia vosieńniu 1941 hoda. Užo ŭ bitvie za Maskvu ŭdzielničała zachodniaja technika. Ale masavymi pastaŭki materyjałaŭ stali z 1942-ha. I praciahvalisia jany da samaha kanca vajny, prademanstravaŭšy niezvyčajny prykład doŭhaha supracoŭnictva sajuźnikaŭ. Nie ŭ małoj stupieni heta zdaryłasia dziakujučy prezidentu ZŠA Franklinu Dełana Ruźvieltu.
«Sadovy šłanh» Ruźvielta
Pierad Druhoj suśvietnaj vajnoj u ZŠA pryniali niekalki zakonaŭ ab niejtralitecie. Jany zabaraniali pastaŭki zbroi krainam, što vajujuć adna z adnoj. Krytyki śćviardžali, što takaja palityka dapamahaje ahresaram. Bo ŭ ich zbroja jość, a ŭ achviaraŭ, nakštałt zachoplenaj italjancami Efiopii, niama.
Tak dumaŭ i Ruźvielt. U 1940 hodzie jon pierakanaŭ kanhres dapamahčy Vialikabrytanii i addać joj paŭsotni eśmincaŭ*. U adkaz anhličanie dazvolili budavać amierykanskija bazy na svaich terytoryjach u Zachodnim paŭšarji. ZŠA pahadzilisia pradavać i zbroju, ale ŭ Łondana nie chapała hrošaj. I tady jurysty znajšli stary zakon, jaki dazvalaŭ davać techniku i materyjały ŭ arendu.
Prezident davioŭ svaju ideju da hramadzian prostymi słovami:
«Ujavicie sabie, što ŭ susieda zaharełasia chata, a ŭ mianie jość sadovy šłanh. Kali jon voźmie moj šłanh, ja dapamahu jamu patušyć pažar. Što ja rablu? Ja nie kažu jamu: «Susied, hety šłanh kaštavaŭ mnie 15 dołaraŭ, i ty pavinny zapłacić za jaho 15 dołaraŭ». Viadoma, nie. Mnie nie patrebnyja 15 dołaraŭ, mnie patrebna, kab jon viarnuŭ šłanh paśla taho, jak pieramoža pažar».
Dźvie traciny amierykancaŭ zrazumieli anałohiju, i zakon ab arendzie — lend-lizie — byŭ pryniaty. 11 sakavika 1941-ha Ruźvielt padpisaŭ dakumient, a praź niekalki chvilin pieršyja karabli sa zbrojaj i inšymi tavarami vyjšli ŭ Vialikabrytaniju i Hrecyju.
Umovy byli takija. Za tavary, stračanyja ŭ vajnie, možna było nie płacić. A tuju vajskovuju techniku, što pieražyvie vajnu, treba było viarnuć. Mirnyja tavary možna było nie viartać, ale apłacić ich paśla pieramohi.
Sam termin «lend-liz» (lend lease) značyŭ «davać pazyku» i «arandavać».
Pastaŭki ŭ SSSR
U pačatku vajny Saviecki Sajuz panios vialikija straty ŭ ludziach i technicy. Pramysłovaść evakuiravali na ŭschod, a kab naładzić vypusk pradukcyi nanoŭ, patrebien byŭ čas. I Vialikabrytanija, i ZŠA zajavili, što hatovyja dapamahčy SSSR, niahledziačy na strach pierad kamunizmam, bo nacyzm byŭ jašče bolšaj pahrozaj.
30 vieraśnia — 1 kastryčnika 1941-ha adbyłasia Maskoŭskaja kanfierencyja. Zhodna ź jaje pratakołam, za 9 miesiacaŭ zachodnija sajuźniki abaviazalisia pastavić paŭtara miljona ton hruzaŭ. U tym liku tysiačy samalotaŭ, tankaŭ, harmat i inšaha ŭzbrajeńnia. Vykanańnie pratakoła kantralavaŭ asabista Ruźvielt.
Prezidentu prychodziłasia vykručvać ruki praciŭnikam, kab usio pracavała dobra. Jon navat zabaraniŭ abvinavačvać SSSR u tym, što atrymanyja pa lend-lizie tavary pierapradajucca. Dalnabačny Ruźvielt ličyŭ, što Saviecki Sajuz — heta piaredni kraj abarony ZŠA. Bo Čyrvonaja armija zabivaje tych niemcaŭ, jakija mahli b zabivać amierykancaŭ.
Vyhadna dla ŭsich
U 1943 hodzie Stalin pra lend-liz byccam by skazaŭ:
«Samyja važnyja rečy ŭ hetaj vajnie — mašyny. Złučanyja Štaty dakazali, što mohuć vypuskać ad 8 da 10 tysiač samalotaŭ na miesiac. Saviecki Sajuz moža vypuskać maksimum 3 tysiačy samalotaŭ. Anhlija robić ad troch da troch z pałovaj tysiač na miesiac u asnoŭnym ciažkich bambavozaŭ. Takim čynam, Złučanyja Štaty — heta kraina mašyn. Biez hetych mašyn, što pastaŭlalisia pa lend-lizie, my nie zmahli b stvaryć reziervovyja armii ci ŭvohule nie zmahli b praciahvać vajnu».
U takim vyhladzie hetuju cytatu pryvodziać amierykancy. Mahčyma, u realnaści Stalin vykazaŭsia inakš. Ale Mikita Chruščoŭ paćviardžaŭ, što saviecki lidar nieadnojčy chvaliŭ lend-liz.
Vyhada tut dla Čyrvonaj armii była nie tolki ŭ bajavoj technicy. Pa padlikach historykaŭ i ekanamistaŭ, prahrama dazvoliła vyzvalić z pramysłovaści 600 tysiač čałaviek. Mužčyn maładoha ci siaredniaha ŭzrostu, jakich chapała na kamplektavańnie 10‑12 ahulnavajskovych armij! Mnohija ź ich byli ludźmi z techničnaj adukacyjaj. Ich u Čyrvonaj armii nie chapała, dobry miechanik aceńvaŭsia na vahu zołata.
Dapamahaŭ lend-liz i ZŠA ź Vialikabrytanijaj. Jon staŭ ich inviestycyjami ŭ biaśpieku. Kožny tank, samalot ci litr paliva, jaki dajšoŭ da SSSR, vykarystoŭvaŭsia suprać niemcaŭ. Pastaŭki vymušali Hiermaniju nakiroŭvać bolš siłaŭ na ŭschod, kab zmahacca z Čyrvonaj armijaj. A značyć, suprać zachodnich dziaržaŭ vykarystoŭvałasia mienš žaŭnieraŭ i techniki. I mienš amierykancaŭ ci brytancaŭ hinuła na frantach.
Kaniec lend-lizu
Paśla vysadki amierykancaŭ i brytancaŭ u Narmandyi letam 1944-ha i adkryćcia Druhoha frontu adnosiny pamiž sajuźnikami sapsavalisia. Pačałasia honka armij z metaj vyzvalić jak maha bolš jeŭrapiejskich krain. U Vašynhtonie, Łondanie i Maskvie razumieli, što toj, chto vyzvalić terytoryju, zmoža ŭstalavać na joj svaje paradki. Čarhovyja pieramovy zaciahvalisia, a ŭ krasaviku 1945-ha prezident Ruźvielt adyšoŭ na toj śviet. Jaho źmianiŭ prahmatyčny Hary Trumen, jaki nie ličyŭ siabie ničym abaviazanym SSSR.
Zakon pra lend-liz pavinien byŭ dziejničać da červienia 1946-ha. Pakolki paśla kapitulacyi Japonii Druhaja suśvietnaja vajna skončyłasia, to ŭžo ŭ vieraśni 1945-ha Trumen spyniŭ pastaŭki i zapatrabavaŭ viarnuć techniku. Ale štości savieckija vajskoŭcy schavali. Naprykład, mnohija siarednija tanki «Šerman» pierarabili ŭ ciahačy. Addadzienaje ž haspadaram składała nievialiki pracent ad 17,5 miljonaŭ ton hruzaŭ, što pryjšli z-za akijanu.
Sam praces viartańnia časam dachodziŭ da absurdu. Techniku amierykancy prymali i adpraŭlali pad pres. Im jana nie była asabliva patrebnaja, ale ŭ toj ža čas nie chaciełasia i pakidać jaje ŭ SSSR. Pačynałasia chałodnaja vajna, i amierykancy strachavalisia, kab ich ža tanki ci samaloty paśla nie byli vykarystanyja suprać ich. Čas pakazaŭ, što pieraściarohi byli niedaremnymi. U 1962-m piać atrymanych pa lend-lizie suchahruzaŭ «Libierci» dastaŭlali hruzy na Kubu. Byłyja amierykanskija karabli dapamahali hałoŭnamu vorahu Amieryki ŭ Zachodnim paŭšarji.
Dva mify pra lend-liz
Pra dapamohu SSSR ad zachodnich sajuźnikaŭ isnuje šmat mifaŭ. Ale dva ź ich samyja žyvučyja.
Pieršy pra toje, što asnoŭnyja pastaŭki išli paŭnočnym šlacham — praz party Archanhielska i Murmanska.
Na samaj spravie, z poŭnačy išli mienš za 23% pastavak. Prykładna stolki ž było dastaŭlena praź Iran, dziela čaho jaho letam 1941-ha akupavali Vialikabrytanija i SSSR. Bolšaść — kala pałovy — hruzaŭ trapili ŭ Saviecki Sajuz praź Cichi akijan, bo Japonija prytrymlivałasia damovy ab niejtralitecie i nie čapała savieckija karabli.
Druhi papularny mif kaža, što lendlizaŭskaja technika była sastarełaj i małaprydatnaj dla ŭžyvańnia.
Ale heta lohka abvierhnuć z dapamohaj faktaŭ. Naprykład, brytancy chacieli skončyć vypuskać tanki «Valentajn» u 1943-m, i tolki pa prośbie SSSR ich vytvorčaść praciahnuli. U vyniku Čyrvonaja armija atrymała amal pałovu hetych mašyn!
Druhi pa kolkaści źbitych u vajnu niamieckich samalotaŭ saviecki as Alaksandr Pakryškin amal uvieś čas vajavaŭ na amierykanskaj «Aerakobry». I admoviŭsia pierasadžvacca na savieckija «Jaki», bo ličyŭ ich uzbrajeńnie niedastatkovym.
Chvaliŭ zachodniuju techniku i tankavy as Dźmitryj Łaza. Jon kamandavaŭ bataljonam, što vykarystoŭvaŭ amierykanskija «Šermany». U miemuarach «Tankist na inšamarcy» słavuty tankist paćviardžaŭ, što heta byli dobryja tanki. Mienavita na ich Łaza z tavaryšami pieršym uvarvaŭsia ŭ Vienu viasnoj 1945-ha. I sutki ŭtrymlivaŭ centr horada, pakul nie padyšła dapamoha.
Pad kaniec vajny bolšaść słavutych «Kaciuš» jeździła na zamorskich hruzavikach «Studebiekier». A pamiž savieckimi kamandzirami išła niaspynnaja baraćba za amierykanskija džypy «Vilis». Jak tolki kiroŭca pakidaŭ džyp biez dahladu, jaho moh vykraści kaleha ź inšaha padraździaleńnia. Tam mašynu chutka pierafarboŭvali, a na pretenzii byłych uładalnikaŭ adkazvali: «Ničoha nie viedajem, tolki što atrymali ad amierykancaŭ».
Pieramoha bieź lend-lizu?
Ci moh Saviecki Sajuz pieramahčy ŭ vajnie biez hetaj dapamohi? Chutčej tak, čym nie. Ale cana pieramohi była b vyšejšaja, vajna ciahnułasia b daŭžej.
U 1942-m zamiežnaja bronietechnika składała ŭsiaho 11% ad ahulnaj kolkaści. U nastupnym hodzie — tolki 9%, a dalej ličba stała jašče nižejšaj. Za ŭsie hady amierykancy pryvieźli 7 tysiač tankaŭ i jašče 5 tysiač dadali brytancy. Ale adnych tolki T-34 było zroblena ŭ SSSR u razy bolej, i pa jakaści jany nie sastupali.
U avijacyi, praŭda, dola zamiežnaj techniki była vyšejšaj — kala 20%. Tamu 11 tysiač amierykanskich i 7 tysiač brytanskich samalotaŭ lišnimi nie byli. Choć i bieź ich možna było b abyścisia.
A voś z palivam (asabliva ź jaho jakaściu) prablem chapała. Kab zabiaśpiečvać armiju, deficytnyja 2,6 miljony ton pryjšłosia b nabyvać za hrošy — i jašče nieviadoma dzie.
Jašče horš išli spravy z aŭtamabilami. Biez 427 tysiač «amierykancaŭ» praces vyzvaleńnia akupavanych terytoryj značna zamarudziŭsia b. Jašče pahoršała b i biez taho nie bliskučaje charčavańnie ŭ vojskach i tyle. Ale ni adzin z hetych faktaraŭ nie vyhladaje nastolki krytyčnym, kab śćviardžać, što biez dapamohi Saviecki Sajuz zusim nie spraviŭsia b.
Heta paćviardžajuć słovy Hary Hopkinsa. Hałoŭny pamočnik i daradca Ruźvielta kazaŭ:
«My nikoli nie ličyli, što naša dapamoha pa lend-lizie jość hałoŭnym faktaram u savieckaj pieramozie nad Hitleram na ŭschodnim froncie. Jana była dasiahnutaja dziakujučy hieraizmu i kryvi savieckich sałdat».
Ale vidavočna, što bieź lend-lizu vajna ź niemcami zaciahnułasia b jašče na 2‑3 hady. Tamu niama sumnievaŭ u tym, što lend-liz uratavaŭ šmat žyćciaŭ.
Byłaja deputatka Maryja Vasilevič sabrałasia zamuž FOTA9
Kamientary