Orša—Laŭki—Kopyś—Aleksandryja: maršrut, na jakim možna pabačyć vydatnyja pomniki architektury i śviedkaŭ historyi. Piša Siarhiej Chareŭski.
Orša—Laŭki—Kopyś—Aleksandryja: maršrut, na jakim možna pabačyć vydatnyja pomniki architektury i śviedkaŭ historyi.
Ahlad Oršy treba pačynać z Zamčyšča. Ciapier na im jość admysłovaja placoŭka z pamiatnym znakam, adkul raskryvajucca samyja cikavyja vidy na horad. Šeść hadoŭ tamu prosta ŭ harodach pad haroj ŭ 2‑m Zamkavym zavułku byli, narešcie, znojdzienyja mahutnyja padmurki z vałunoŭ pieršaha tutejšaha zamka. Znojdzienyja byli ŭ tych zamkavych murach kieramika, kuli, streły i žaleznaje jadro. Mahutny byŭ zamak: dosyć uskaraskacca na stromy vał i ahledziecca.
A jašče na Oršu fajna hladzieć z Dniapra, z čaŭna: upartaja płyń, staryja damy, čarody aharodaŭ, manastyrskija mury Kuciejny, sutok z Aršycaju… Hledziačy na krutyja dniaproŭskija bierahi, razumieješ duch hetaha miesca, što paŭstała na ŭradlivaj ziamli na skryžavańni starych handlovych daroh. Adsiul pachodziać staradaŭniaje «Aršanskaje Jevanhielle» i ŭnikalny «Aršanski kodeks».
Tut dziejali dziesiatki vieličnych pravasłaŭnych i katalickich chramaŭ, klaštary biernardzincaŭ, franciškanaŭ, karmielitaŭ, daminikanaŭ, bieniedyktyncaŭ, bryhitak, maryjavitak, trynitaraŭ, bazyljanaŭ. Ale niesupynnyja vojny z Maskvoju pieryjadyčna zvodzili amal na ništo darobak aršancaŭ. Z 5 tys. žycharoŭ Oršy ŭ 1772 h. zastałosia ŭsiaho 793 čałavieki…
Dziŭna bačyć u sučasnym horadzie śviedčańni sivoje minuŭščyny: šykoŭny klaštar daminikanaŭ z kaściołam Jazepa, dva manastyry na Kuciejnie, uznoŭlenyja ŭ apošnija hady, samy stary klaštar biernardzincaŭ u styli baroka, dzie ciapier balnica, ale nadziva ŭ dobrym stanie, dzie ŭ kalidorach možna ŭbačyć kryžovyja sklapieńni dy mudrahielistych abrysaŭ atvory arak na leśvicach. Jašče cełyja klaštar franciškanaŭ, vialiki bazyljanski manastyr… Zichcić załaty kupał adnoŭlenaha jezuickaha kalehiumu…
Pad voknami doma, dzie koliś žyŭ Uładzimir Karatkievič, staić ciapier bronzavy «Nulavy kiłamietr», jaki ŭpryhožyŭ staradaŭni mahdeburhski hierb Oršy… U domie, dzie niekali byŭ raddom, ciapier muziej Karatkieviča, a niedaloka i simpatyčny Prydniaproŭski park, a za im iznoŭ suplot starych vulic, što to ŭzdymajucca, to spuskajucca da vady…
Smalany
Orša paśla «Dažynak» vyhladaje farsista, a voś bolšaść viosak zakinutyja. U Smalanach staić zaniadbanaja carkva Śviatoha Alaksieja i vializarny, vieličny navat u svaim zaniadbańni kaścioł dami¬nikancaŭ. Na ŭskrajku miastečka vidniejecca askabałak šykoŭnaha ŭ svoj čas zamka Sanhuškaŭ. Zamak atrymaŭ nazvu Bieły Koviel u honar kniaskaha kotlišča Sanhuškaŭ va Ukrainie. Reniesansavaja lapnina vakoł kolišnich kominaŭ zastałasia napaminam pra lepšyja časy. Bieły zamak razburyli jašče trysta hadoŭ tamu, u čas Paŭnočnaj vajny, i ŭ XIX stahodździ kančatkova pradali na cehłu. Ad taje pary smalanski zamak zastaŭsia samaj vieličnaj va Uschodniaj Biełarusi ramantyčnaj ruinaj. Nad panaramaj Smalanaŭ ciapier panuje vialiki draŭlany Spasaŭski chram. Heta ŭnikalnaja carkva ŭ duchu baroka: jaje kupał trymajuć vializarnyja draŭlanyja kałony, vyčasanyja z celnych sasnovych kamloŭ. A litaralna paru hadoŭ tamu ŭ sutareńniach, pad draŭlanym chramam, byŭ znojdzieny padziemny, muravany chram, jaki ciapier adnaŭlajuć. Jaho katakombnaja prostaść i dziŭny śvietłavy efiekt, jaki stvarajuć akiency, robiać mocnaje ŭražańnie. Jak i staryja abrazy, jakija tut acaleli. Na smalanskich katalickich mohiłkach zachavałasia mahiła Tamaša Zana, pryjaciela Mickieviča, słynnaha ramantyka pačatku XIX stahodździa.
Laŭki
Pa darozie z Oršy ŭ Kopyś varta naviedacca ŭ Laŭki. Tut mieŭ daču Janka Kupała. Jon atrymaŭ hetuju leśničoŭku ŭ 1935 h. ad urada BSSR. Sam Kupała zaprajektavaŭ chatu, pabudavanuju na bierazie Dniapra. Z akon dačy raskryvajucca takija dalahlady, što až duch zajmaje. Supracoŭnicy apaviadajuć: u muziei staić stary čorny «Šeŭrale» paeta, a vydatny pomnik Kupału byŭ stvorany Anatolem Anikiejčykam ŭ biaskonca, zdajecca, dalokija ŭžo 1970‑ia… Dniapro tut čysty. Chto nie akunaŭsia ŭ chałodnyja Dniaprovyja vody tut — nie byvaŭ, ličy, u Laŭkach…
Kopyś
A voś i letapisnaja Kopyś, jakaja stała viadomaj na ŭvieś śviet niečakana. Jak i niečakana ŭ našym śviecie šmat čaho robicca. Tut naradziŭsia Łukašenka. Dziakujučy hetaj akaličnaści, daroha ad Oršy siudy — prosta ručničok. Kopyś stała vidnym turystyčnym centram Biełarusi!
Tut naradziŭsia Łukašenka. Dziakujučy hetaj akaličnaści, daroha ad Oršy siudy — prosta ručničok. Kopyś stała vidnym turystyčnym centram Biełarusi!
Pieršy horad tut paŭstaŭ jašče ŭ Siaredniavieččy. Radziviłaŭskaja Kopyś była bujnym centram Refarmacyi, mieła vialiki kalvinski zbor i biblijateku. Najbolšaja pamiatka ŭ miastečku — vielizarnaje haradzišča.
Pacikaŭciesia čornymi zajcami, što niekali vadzilisia tut u mnostvie i navat patrapili na haradski hierb.
Pacikaŭciesia i tutejšaj kieramikaj. Kapyskija majstry robiać vydatnyja zbany i hładyšy — dobry ŭspamin pra kraj nad Dniaprom.
Aleksandryja
Z kopyskaha zamčyšča adkryvajecca vid na zadniaproŭje, na viosku Aleksandryja. Tam, na vysiełkach, ros Łukašenka. Advieku pasieliščy złučaŭ parom, ale niadaŭna na prezidenckuju radzimu pastavili most. A miesca, dzie stajała chata Łukašenkaŭ, adznačyli altankaj.
Aleksandryja vyhladaje siońnia jak niamiecki burh, pieraniesieny za tysiaču kiłamietraŭ na ŭschod. A moža jak paciomkinskaja vioska, jakija akurat uzdoŭž Dniapra staviŭ kaliści śviatlejšy kniaź? Skončycie svajo padarožža pavučalnym naviedvańniem hetaha miłaha astraŭka ščaślivaje budučyni.
Orša
vialiki horad ź vialikaj historyjaj. Aršanski zamak zbudavaŭ Vitaŭt. U jaho pakojach biasiedavaŭ Kanstancin Astrožski, śviatkujučy vialikuju pieramohu 1514 hoda. Aršaniec Andrej Kabyła, bajaryn aršanski, u CHIV st., pajechaŭšy na słužbu ŭ Maskvu, daŭ svaje hieny carskaj dynastyi Ramanavych.
Z Oršy pisaŭ svaje «Listy» Fiłon Kmita‑Čarnobylski — starasta Aršanski i vajavoda Smalenski. Paśla Kmity pasadu aršanskaha starasty doŭhi čas zajmali Sapiehi. Adsiul rušyŭ Aršanski charunžy, lehiendarny hieroj Samuel Kmicič, pravobraz Andžeja Kmicica ŭ ramanie Siankieviča «Patop».
U 1630—1650‑ia u Oršy pry Kucieinskim Bohajaŭlenskim manastyry pracavaŭ hienijalny drukar Śpirydon Sobal. Sobal vydaŭ u Oršy pieršy biełaruski «Bukvar», sam prydumaŭšy hetaje słova, viadomaje ciapier usim uschodnim słavianam z malenstva.
A ŭ 1812‑m intendantam Oršy impieratar Napaleon pryznačyŭ Anry Mary Bejla, viadomaha ŭ śviecie jak Stendal, kłasika jeŭrapiejskaje litaratury, jaki znajšoŭ tut i svajo kachańnie.
U 1813‑m siudy pryjechaŭ hienijalny Ivan Nasovič, vybitny leksikohraf, stvaralnik pieršaha kłasičnaha «Słoŭnika biełaruskaj movy». Tut jon pracavaŭ nastaŭnikam i inśpiektaram Aršanskaha duchoŭnaha vučylišča. Na žal, nivodnamu z suzorja hetych zornych postaciaŭ u Oršy pomnikaŭ pakul niama. Tolki Sobalu jość pryhožaja šylda na adrestaŭravanaj carkvie ŭ Kucieinskim manastyry. Zatoje ŭ Oršy jość pomniki Leninu i Hulivieru z karuźlikam.
Jość u Oršy i pomnik Karatkieviču. Aproč Karatkieviča, adsiul rodam mastak Mikoła Kupava, lider Chryścijanskaj demakratyi Pavał Sieviaryniec i, z druhoha boku, kolišni staršynia KDB, Leanid Jeryn. Kamu pastaviać pomniki naščadki?
Akaŭnt Kabančuka ŭzłamali — ale ci biełaruskija śpiecsłužby?11
Kamientary