У гістарычных артыкулах перыядычна паасобку сустракаюцца гэтыя абазначэнні, якія спачатку падаюцца чытачам незразумелымі. Але счытаць ці запомніць іхні сэнс досыць лёгка.
Мабыць, у такім сумесным ужыванні азначэнняў «па мячы» і «па кудзелі» ў дачыненні да сваяцтва многія ўжо здагадаліся пра іхнюю дуалістычнасць па палавой прыкмеце — мужчынскі і жаночы пачаткі.
Так, сапраўды, сваяк па мячы — гэта сваяк па бацькавай лініі, а сваяк па кудзелі — па матчынай. Гэтыя выразы здаўна ўжываліся на Беларусі і не забытыя і сёння, прынамсі тымі, хто цікавіцца гісторыяй ці радаслоўем.
Шматтомны Гістарычны слоўнік беларускай мовы, які максімальна поўна адлюстроўвае склад, стан, якасць беларускай лексікі XIV — XVIII стагоддзяў, фіксуе такія гістарычныя прыклады ўжывання:
«А не станет ли и по кꙋдели кровныхъ звлаща мужъского рожаю, Тогды могꙋть быта ѡпекꙋнами и белые головы по мечу также старшые тымъ детгамъ наблизьшие а естли по мечꙋ и белыхъ головъ близъскихъ не станет, тогды и по кудели кровные белые головы тежъ старшие ѡпекатисе могуть», — у артыкуле 3 шостага раздзела Статута Вялікага Княства 1588 года, прысвечаным апякунству.
«малжонокъ ее … не маючы потомства ани жадного по мечу блиского кровного своего … малжонце своей … ойчызну … вечностю записал», — у дакуменце 1645 года, апублікаваным у томе XXXI Актаў Віленскай археаграфічнай камісіі.
Ідэнтычныя выразы, відаць, існуюць у большасці еўрапейскіх культур. Ёсць яны як у блізкіх да нас славян, палякаў (po mieczu / po kądzieli), чэхаў (po meči / po přeslici), славакаў (po meči / po praslici), так і ў далёкіх датчан (spindeside), шведаў (spinnsidan) і англічан (sword side / distaff side). Ёсць і пэўныя варыяцыя атрыбутаў, так, напрыклад, у англічан больш пашыраны варыянт «па дзідзе» (spear side).
Праўда, у заходняй традыцыі найчасцей выкарыстоўваецца іншае абазначэнне ліній, якое дасталася ў спадчыну ад Рымскай імперыі — агнаты і кагнаты. У рымскай традыцыі сваяцтва грунтавалася не столькі на крыві, колькі на падпарадкаванні па бацьку сямейства (pater familias). Шырока распаўсюджаны былі ўсынаўленні нават дарослых людзей з мэтай перадачы спадчыны ў надзейныя рукі. Тым не менш, спрашчаючы, агнаты — гэта сваякі па мужчынскай лініі, кагнаты — па жаночай.
Меч і кудзеля — гэта атрыбуты стэрэатыпных заняткаў мужчын і жанчын у традыцыйных грамадствах. Мужчыны з мячом у руках ваявалі, баранілі свой дом, а жанчыны пралі, сачылі за дабрабытам. Такі падзел універсальны для ўсіх еўрапейскіх культур.
Калі меч не патрабуе тлумачэнняў, то слова кудзеля з улікам нашай высокай урбанізацыі і заняпадам традыцыйнай вёскі большасці нічога не скажа. Кудзеля — гэта валакно лёну, канапель, апрацаванае для прыгатавання пражы. Кудзеля пры прадзенні прывязвалася да прасніцы, з яе пралля выцягвала патроху валакно, якое скручвалася і намотвалася ў выглядзе нітак на верацяно.
Акрамя гэтай відавочнай асацыяцыі з традыцыйнымі заняткамі, ёсць яшчэ і менш відавочная. Табу на прамое называнне палавога акта і палавых органаў прывяло да апісання іх іншымі словамі: конь барануе зямлю, таўкуць зерне ў ступе, размешваюць кашу калатоўкай, мятуць смецце мятлой, прадуць пражу і гэтак далей. Само дзеянне азначае палавы акт, а прадметы ў ім — мужчынскія і жаночыя палавыя органы. Наступным разам, як пабачыце нешта падобнае ў беларускіх прыказках ці загадках — задумайцеся, магчыма, там ёсць падвойны сэнс.
Калі казаць пра меч, то гэта старажытны фалічны сімвал. Увогуле фалічнымі сімваламі станавіліся любыя цвёрдыя выцягнутыя рэчы — ад верацяна да абеліска. Што ж казаць пра меч, які яшчэ і неад’емны атрыбут мужчыны-воіна. Якія-небудзь скіфскія мячы-акінакі з ныркападобнымі і сэрцападобнымі перакрыжаваннямі ўвогуле максімальна набліжаныя да фалічнай формы, а на скіфскіх статуях іх нярэдка паказвалі адразу над фаласамі воінаў (часам гіпертрафіраваным, каб не блыталі з мячом).
Цікава, што па-беларуску футарал, у які ўкладаецца меч, называецца похвай. У лацінскай мове похва (ножны) называлася словам «vagina», якое ў сярэдневякоўі стала эўфемізмам для абазначэння жаночага палавога органа — тады таксама не любілі называць рэчы сваімі словамі. Лацінскае слова вагіна ўрэшце замацавалася як нейтральнае навуковае абазначэнне палавога органа, а беларускае слова похва — гэта яго літаральны пераклад.
З кудзеляй больш складана. Навык прадзення і ткацтва тысячагоддзямі перадаваўся ад жанчын да іх дочак і ўнучак, і пра іхняе культурнае значэнне можна напісаць не адзін том. Як піша культуролаг і этнолаг Вольга Лабачэўская ў сваёй кнізе «Беларускі народны тэкстыль», прадзенне ў старажытнасці было часткай жаночай ініцыяцыі, якая суправаджалася магічнымі рытуальнымі практыкамі.
Разам з навучаннем рамяству пачыналася падрыхтоўка да шлюбу. Выключна жаночы характар прадзення прадугледжваў і наяўнасць мужчынскага пачатку. Праз метафары і сімвалічнае ўзаемадзеянне жаноцкага і мужчынскага, адбывалася паспявання дзяўчыны і яе падрыхтоўка да сэксуальнага жыцця і нараджэння дзяцей.
Гэтай мэце служылі, напрыклад, загадкі пра прылады апрацоўкі льну, прадзенне і ткацтва, пра кудзелю, ніткі, клубкі. У гэтай добра запамінальнай, алегарычнай форме перадавалі веды пра тэхнікі сэксуальных узаемаадносін партнёраў. З прычыны адкрытага эратызму гэты жанр фальклору мала апублікаваны і даследаваны фалькларыстамі.
У загадках працэс вырабу тканіны апісваўся як акт спалучэння жаноцкага і мужчынскага пачатку:
- «Падняў надалок, усунуў кадок, а выняў як трапку» (адгадка — лён; Стаўбцоўскі раён),
- «Бабскае рамяство кругом абрасло» («прасніца і кудзеля», Мядзельскі раён), «Бабскае рамясло кругом абрасло, усярэдзіне дзірачка / дырка» («шпулька ад калаўрота», Мядзельскі раён; «матавіла», Глускі раён),
- «Ехаў пан багаты ў горад касматы. Туды ехаў весела, адтуль — галоўку звесіў» («чаўнок» — Барысаўскі раён).
Большасць загадак пра кросны апісваюць палавы акт:
- «Пузам тру, нагой пру, а дзе дзірку бачу — туды тарпачу» (Круглянскі раён),
- «Дыбы, дыбайце, жылы, уставайце, голы свішча — дзірку ішча» (Ваўкавыскі раён),
- «Табы — тыбалы, жылы ўставалі. Голы свішча, дзюры сабе ішча» (Свіслацкі раён),
- «Пупам трэ, нагамі прэ, дэ розявіцца, там уткнэ» (Кобрынскі раён),
- «Нагамі прэ, трыбухам трэ, а рукамі засовывае».
Як бачна, кудзеля на прасніцы апісвалася як нешта, што «кругом абрасло». У гэтай нескладанай метафары пазнаецца жаночая похва. Фалічным сімвалам жа можа служыць верацяно, на якое намотвалася валакно, выцягнутае з кудзелі.
Азначэнні «па мячы» і «па кудзелі» адсылаюць да полу бацькоў, праз якіх праходзіць лінія сваяцтва, не толькі праз асацыяцыі са стэрэатыпнымі гендарнымі ролямі і заняткамі, але таксама і праз метафарычнае апісанне палавых органаў бацькоў.
Гэтыя лаканічныя і яркія вобразы, якія нясуць у сабе вялікі культурны пласт, адназначна ўзбагацяць беларускую мову, а таму варта не саромецца іх ужываць, нават калі іншыя пакуль могуць не да канца разумець іхняга значэння — растлумачыць іх даволі проста.
«Наша Нiва» — бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬБылы афіцэр, выжыў у страшным баі. Хто той каліновец Верамейчык, якога В’етнам аддаў беларускаму КДБ?28
Каментары