«Не магу маўчаць і чакаць, калі скончыцца гэты кашмар. Свае лепшыя ролі я яшчэ не сыграла». Актрыса Валянціна Гарцуева пра тэатр, эміграцыю, мужа-немца і планы на будучыню
Прыма Купалаўскага ў інтэрв'ю «Радыё Свабода» распавяла пра звальненне з тэатра і пра тое, як яе муж-немец яшчэ ў 2019-м прадчуваў перамены ў Беларусі. І расказала, які спектакль варта паставіць пасля вяртання ў Менск.
Валянціна Гарцуева. Фота: «Радыё Свабода»
Валянціна Гарцуева паходзіць са славутай беларускай тэатральнай дынастыі. Яна праўнучка Глеба Глебава, унучка Валянціна Белахвосціка, дачка народнай артысткі Беларусі Зоі Белахвосцік і рэжысёра Аляксандра Гарцуева. На знак пратэсту ў жніўні 2020-га звольнілася з Купалаўскага тэатра разам з 58 калегамі. Больш за год жыве ў Польшчы.
Падарунак беларусам Варшавы: 10 найлепшых спектакляў
— Зараз «Купалаўцы» рыхтуюцца да ўдзелу ў першым фэстывалі беларускага тэатра ў Варшаве INEX FEST. Што гэта за фэст, які ваш удзел у ім?
— Цягам лета пакажуць дзесяць спектакляў беларускіх рэжысёраў: Аляксандра Гарцуева, Юрыя Дзівакова, Святланы Бень, Рамана Падалякі, Паліны Дабравольскай, а таксама польскага тэатральнага рэжысэра Паўла Пасіні. Ісці яны будуць на розных пляцоўках.
Мне пашчасціла ўдзельнічаць у чатырох спектаклях. Гэта найперш «Людзі-гусі-лебедзі» рэжысёра Аляксандра Гарцуева, які мы ўжо паказвалі ў Любліне, Уроцлаве, Беластоку, але ні разу не паказвалі ў Варшаве. У нейкім сэнсе гэта будзе варшаўская прэм’ера.
Зараз у Любліне мы працуем над новым спектаклем — прэм’ерай па п’есе Сяргея Кавалёва «Юдыф». Ставіць яго рэжысёр Павал Пасіні, які зрабіў з намі «Дзяды» Міцкевіча (нам вельмі падабаецца з ім працаваць).
Яшчэ адбудуцца дзве прэм’еры, пра якія пакуль зарана казаць. Рэжысёрам аднаго спектакля будзе Юры Дзівакоў. Вольга Кулікоўская прыдумала цікавы праект: сабраць беларускіх, украінскіх, польскіх акцёраў, мастакоў, перакладчыкаў — зборную каманду. Бо мы кажам, што тэатр павінен быць актуальным, а наша актуальнасць зараз у тым, што мы побач жывём. Мы не можам заплюшчыць вочы, рабіць выгляд, што мы асобна існуем. З беларускіх, польскіх, украінскіх п’ес будзе выбрана адна. Апошняе слова за рэжысёрам Юрыем Дзіваковым, па якой п’есе будзе пастаўлены спектакль.
Будзе і яшчэ адна прэм’ера, рэжысёра Аляксандра Гарцуева.
Гэта ўвогуле падарунак беларусам: схадзіць хаця б на 2-3 спектаклі фэстывалю — гэта такая праграма-мінімум. Каб зразумець больш, як сёння выглядае беларускі тэатр, на якім ён свеце.
Квіткі на ўсе падзеі фестывалю даступныя па спасылцы.
«Адно жыццё ў мяне было да 2020 года, другое — пасля 2020-га»
— У Менску вы працавалі ў нацыянальным рэпертуарным тэатры, дзе быў стабільны разнастайны рэпертуар. Мне здаецца, у апошнія гады ў тэатры быў уздым, шмат цікавых прэм’ер, вы гралі шмат роляў, удзень па некалькі рэпетыцый, увечары спектаклі. А тут больш праекты. Прычым і праекты, дзе быў толькі адзін паказ (да прыкладу, спектакль «Рамантыка» паводле Міцкевіча). Але ж рэпетуеце вы не адзін раз, а працуеце над спектаклем напоўніцу. Гэта прасцей, складаней?
— Я буду гаварыць толькі пра сябе — мне цяжка казаць пра астатніх «Купалаўцаў». Маё жыццё падзялілася, і я гэта зразумела толькі нядаўна. Адно жыццё ў мяне было да 2020 года, другое — пасля. Як выявілася, і там, і там ёсць і свае плюсы, і свае мінусы. Абодва жыцці, безумоўна, я люблю. Толькі адно жыццё закончылася, а другое мае нейкі працяг.
Дык вось у тым жыцці да 2020 года я працавала ў тэатры, здымалася ў кіно, займалася прафесіяй (альбо часам мне здавалася, што я займалася). Але я ўяўляла, як будзе складвацца мая будучыня: я бачыла гарызонты, усё для мяне было празрыста. Магчыма, не вельмі цікава, не вельмі калярова. Але прадказальнасць часам заспакойвае чалавека.
Цяпер у мяне няма ніякага разумення, што будзе заўтра, як складзецца маё жыццё, з чым мы сутыкнёмся, што адбудзецца, што нас чакае. Я гэтага не ведаю. Я больш думаю і непакоюся пра грошы. У мяне з'явіліся іншыя хваробы.
Але цяпер у мяне з'явілася мара. Я не памятаю, аб чым я марыла раней, у мяне не было ніякіх ідэй. Мне ролі прыносілі на талерачцы: я прыходжу на першы паверх тэатра, бачу размеркаванне: ага, я ёсць! Пачынаю працаваць.
Цяпер я не плыву па плыні. Прыходзіцца плыць супраць, шукаць сваё месца. Але, напрыклад, я прыйшла ў тэатр — і ў мяне з'явілася ідэя зрабіць свой спектакль. Хто, дзе, калі ў Беларусі, у Менску да 2020 года мяне падтрымаў? Хіба Міністэрства культуры дало б грошы, каб зрабіць свой спектакль?
А тут ёсць іншыя магчымасці. Тут я бачу, як падтрымліваюцца ініцыятывы, дастаткова лёгка знайсці аднадумцаў, нават частковае фінансаванне. Так, у мяне два розныя жыцці, са сваімі плюсамі і мінусамі. Але тое ўжо не працягнецца — яно ўжо ўсё… Якое б яно ні было: добрае, нядобрае, не вельмі. А тут я толькі пачынаю. А калі лічыць, што новае жыццё пачалося ў 2020-м, мне толькі тры гады. Усё яшчэ наперадзе!
— Прабачце, можа, не вельмі прыемнае пытанне: вы сочыце, назіраеце, што адбываецца ў Купалаўскім цяпер?
— Не, не сачу. У першыя месяцы, калі мы толькі звольніліся, было балюча. А цяпер… А чаго сачыць? Ад Купалаўскага тэатра там нічога не засталося. Мы разышліся ў розныя бакі, у кожнага свой шлях. Я б сказала так: у іх застаўся будынак, у нас засталася душа і ўсё астатняе. А навошта мне сачыць за будынкам? Я думаю, ён стаіць, ён прыгожы і добры. Таму нецікава.
«Тады мы слухалі сэрца і рабілі тое, што нам здавалася правільным»
— Я ведаю, што вы не любіце слова «дынастыя». Але чатыры пакаленні вашай сям’і прайшлі праз Купалаўскі. І калі тэатр быў у росквіце, столькі цікавых прэм’ер з'явілася, рыхтаваліся адзначыць 100-годдзе — і тут раптам усё абрынулася, вы сышлі. Як ваша сям’я гэта перажыла?
— Тады мы не задумваліся, нічога не планавалі. Тады мы — прабачце за пафас — слухалі сэрца і рабілі тое, што нам здавалася правільным. Калі ты здаровы, нармальны чалавек, а побач адбываецца злачынства, ты ж не будзеш проста стаяць і глядзець, у адказ «Паўлінку» граць! Ты ж будзеш неяк рэагаваць, клікаць на дапамогу. І мы гэтым займаліся! Мне адразу стала зразумела, што іншага выйсця няма і трэба проста звальняцца.
Толькі цяпер я пачынаю аналізаваць і думаць, што гэта было. Я разумею, што цяпер я вельмі ганаруся сваімі калегамі, сваім калектывам, я нічога б не памяняла, ніводнага слова назад не ўзяла б.
А не люблю я слова «дынастыя», таму што яно надае непатрэбную мне адказнасць. Мне падабаецца мая прафесія, і я хачу ёй займацца. А напамін, што «за табой стаяць, ты павінен…» А калі мае дзеці не захочуць гэтым займацца?
Ведаеце, мне адзін цудоўны чалавек сказаў, што гісторыя Купалаўскага скончылася на 100-годдзі — гэта такая прыгожая прыпавесць! Тэатр дасягнуў пэўных вышынь, вынікаў — і адляцеў у нейкі космас! Усё скончылася на такой высокай адзнацы. Я стараюся так пра гэта думаць.
Калі б наша сям’я ніяк не зрэагавала на ўсё, што адбывалася, калі б мы нічога не рабілі… Таму ўсё мы зрабілі правільна.
— Прайшло ўжо амаль тры гады, як вы пакінулі Купалаўскі тэатр. Я не кажу, што гэты боль сцішыўся. Але тады, у жніўні 2020-га, як перажывалі, як выходзілі з таго стану?
— Там такая была шкала эмоцый! Эмацыйнасць была на такім узлёце — ад эйфарыі да дэпрэсіі. Людзі плакалі, не елі, не спалі. Было невядома, ці гэта скончыцца добра, ці не скончыцца добра. І да сённяшняга моманту, мне здаецца, мы калектыўна яшчэ хварэем. Для нас не ўсё яшчэ прагаворана. Ніякі гештальт яшчэ не скончыўся.
Але мы яшчэ не скончылі гараваць, толькі засяродзіліся на гэтай скрусе, пачалі нешта аналізаваць, а тут пачалася вайна. Усё гэта цягнецца, цягнецца, і няведама, калі гэта ўсё скончыцца.
«Калі б я хацела выехаць, я б ужо даўным-даўно паехала з Беларусі»
— Валянціна, а што стала апошняй кропляй, каб вырашыць выехаць з Беларусі? Калі гэта адбылося? Гэта было прадуманае рашэнне ці спантанна атрымалася?
— Я не хацела ехаць! У мяне муж — грамадзянін Нямеччыны. Калі б я хацела выехаць, я б ужо даўным-даўно паехала з Беларусі. Мы з ім жылі ў Менску, і я разумела, што я ніколі не паеду адтуль. Я буду сядзець, пакуль магу. Мы трапілі ў «чорныя спісы». І ў гэты момант мяне запрасілі паздымацца ў Кіеве ў серыялах, я ездзіла туды некалькі разоў. Трэці раз я прыехала ў Кіеў у снежні 2021 года. Я знаходзілася там паўтара месяца: усе хварэлі на каранавірус, усё зацягвалася. Неўзабаве пачынаўся праект «Купалаўцаў» у Польшчы, мяне чакалі там.
Калі я была ў Кіеве, думала: «А ці не пераехаць мне ў Кіеў?» Там была праца. Там была свабода ва ўсіх сэнсах! Калі ў нас усё задушылі, заціснулі, то тут свабода! Я вельмі спадзявалася на Кіеў.
У мяне скончыліся здымкі, я з Кіева выехала 13 лютага. Дарэчы, калі мы з кіеўскімі калегамі размаўлялі пра сітуацыю, яны былі ўпэўненыя, што ніякай вайны не будзе.
Потым былі гастролі ў Нямеччыне са спектаклем «Страх». І калі мы вярталіся ў Польшчу, у аэрапорце дазналіся, што пачалася вайна. Вядома, у мяне былі планы пасля праекта ў Польшчы вярнуцца ў Менск. Але ўсё змянілася і я проста не вярнулася. Засталася толькі з тымі зімовымі рэчамі, якія я ўзяла ў Кіеў. Засталася практычна без нічога.
І зразумела, што ўсё, у Менск я пакуль не вярнуся. Не таму, што мяне б там схапілі, а таму, што я не магу маўчаць і чакаць, калі скончыцца гэты кашмар. Пачалася вайна, я не магу вярнуцца туды, быццам нічога не адбылося.
Першыя дні ў Польшчы былі вельмі складанымі.
Раней мне здавалася, што хутка ўсё скончыцца. І толькі цяпер прыйшло асэнсаванне, што трэба ўжо спыніцца марыць і ўсвядоміць, што гэта надоўга. І калі ты хочаш рабіць новыя крокі, рухацца далей; калі хочаш, каб у цябе нешта атрымлівалася, трэба спыніцца і падумаць. Не жыць пастаянна тым, што «заўтра мы вернемся». А гэтае заўтра не прыходзіць і не прыходзіць, нічога не мяняецца, і ты ні на што паўплываць не можаш. Ніяк. На жаль.
«Як немагчыма ў нас адабраць мову беларускую, так і немагчыма купалаўцам перастаць быць купалаўцамі»
— Праект «Купалаўцы» — гэта паратунак? У Польшчы ў вас ёсць праца, цяпер нават шмат працы — неўзабаве вялікі тэатральны фестываль, дзе вы занятыя ажно ў чатырох спектаклях.
— Мы ж як былі «Купалаўцамі» з 2020 года, так імі і засталіся; мы як пачалі рабіць праекты ў Менску, так і працягвалі, ніхто не спыняўся. Гэта не было, што ў Менску ўсё, стоп, а тут пачынаецца новая гісторыя. Гэта гісторыя старая. І гэта роўна маёй веры ў будучыню. Каб я не верыла, што будучыня ёсць, што яна светлая, я, напэўна б, не была часткай «Купалаўцаў». Таму што гэта мае і такі сэнс, акрамя прафесійнага, творчага.
Ну як немагчыма ў нас адабраць мову беларускую, так і немагчыма купалаўцам перастаць быць купалаўцамі. Дзе б яны ні былі, чым бы яны не займаліся. Так ужо будзе назаўсёды.
— Першыя праекты «Купалаўцаў», пачынаючы з «Тутэйшых», былі ў інтэрнэце, віртуальныя, у вас даволі доўга не было сапраўднай сцэны, кантакту з гледачамі. Летась вы сыгралі ў Любліне спектаклі «Дзяды», «Людзі-гусі-лебедзі» ў тэатры. Потым «Рамантыку», «Сфагмум». Сцэна для акцёра — гэта іншыя адчуванні? Што лягчэй?
— Безумоўна, гэта іншыя адчуванні. Для мяне кіно і тэатр — гэта абсалютна розныя прафесіі. А потым нельга гаварыць, што мы ўсе такія крутыя. Безумоўна, штосьці губляем кожны дзень, нават нейкія навыкі акцёрскія страчваюцца. Адна справа, калі ты выходзіш на сцэну кожны дзень, іншая справа — калі ты выходзіш раз на паўгода. Мы проста павінны гэта пераадолець. Ніхто ў гэтым не вінаваты — такая наша рэчаіснасць. Безумоўна, вялікія перапынкі паміж спектаклямі ўплываюць. Пасля вялікага перапынку патрэбны ўзнаўленні, але ўжо не такія вялікія — дастаткова пару рэпетыцый, каб успомніць ролі. Але гэта наша прафесія, мы шмат гадоў у гэтай прафесіі, мы ж гэтаму вучыліся. З «Людзьмі-гусямі-лебедзямі» прасцей, мы гэты спектакль крыху пайгралі. І зараз ён зноў будзе ў праграме варшаўскага фестывалю.
— Ці ёсць у вас надзея, прадчуванне, што вернецеся?
— Вядома. Я спадзяюся, што мы вернемся. Я веру ў гэта. І, каб я не верыла, мяне б тут не было. Пытанне толькі, калі. А колькі яшчэ наперадзе ахвяр, колькі яшчэ давядзецца гэтай нацыі перажыць і як мы можам дапамагчы, седзячы тут, я не ведаю.
— А часам накрывае? Як выходзіце з трывожнага стану?
— А як жа. Пакуль я стараюся проста не засяроджвацца на такіх сумных думках.
Калі я знаходжуся ў нейкім праекце, у працы (вось і зараз пачынаюцца інтэнсіўныя рэпетыцыі), то наогул пра гэта не думаю, бо няма калі. Праца дапамагае заўсёды — так было і так будзе. Праца дапамагае людзям не перажываць альбо перажываць лягчэй цяжкія моманты. Калі б мне год назад сказалі, што я яшчэ год не прыеду на радзіму, я б вельмі ўсхвалявалася. А цяпер я ўсё ўсведамляю.
«Не шкада ніякіх навыкаў, ніякіх спектакляў у параўнанні са свабодай»
— У вас ёсць падтрымка, сям’я: тата — знакаміты рэжысёр Аляксандр Гарцуеў, маці — народная артыстка Зоя Белахвосцік. Ці цяжка было наогул вам жыць, уваходзіць у прафесію з такім «шлейфам»: прадзед — Глебаў, дзед — Белахвосцік, тата — Гарцуеў, маці — прыма Купалаўскага? Прыходзіць 21-гадовае дзяўчо ў Купалаўскі тэатр — і так шпарка пачынае. У вас ужо столькі роляў было!
— Вам здаецца, што шмат? А мне здаецца, што я яшчэ свае лепшыя ролі не сыграла.
Так, мне было цяжка, мне было страшна. Я стала ненавідзець гэтае слова «дынастыя». Навошта мне гэтая адказнасць? А потым плюнула, падумала: ну што я буду трэсціся? Мне падабаецца гэтая прафесія. Не атрымаецца — паспрабую зрабіць штосьці іншае. У нейкі момант прасцей стала пра гэта думаць. І стала мне лягчэй.
Калі я была яшчэ студэнткай, вучылася ў Акадэміі мастацтваў, я за спінай чула, што ўсё мне па знаёмстве лёгка даецца, зразумела, маўляў, што я паступіла, што я траплю ў найлепшы тэатр.
— Дарэчы, а як бацькі паставіліся да таго, што вы выбралі іхні шлях? Бо ваша маці спадарыня Зоя расказвала, што яе бацька Валянцін Белахвосцік казаў: «Толькі праз мой труп ты станеш артысткай».
— Так, таму што ёй бацька так казаў, мае бацькі так мне ўжо не гаварылі. Мне здаецца, яны бачылі ў мяне нейкія здольнасці і ім хацелася, каб я пайшла гэтым шляхам. І дзякуй ім вялікі за падтрымку.
— А цяжка працаваць, калі бацька рэжысёр? Ён скажа рабіць так, а вы хочаце іначай…
— Ну калі бацька рэжысёр… Спачатку гэта перашкаджала. Мы з ім пачалі працаваць яшчэ ў Акадэміі мастацтваў над дыпломным спектаклем, калі я была на 4-м курсе. Мне здавалася, што ён да мяне чапляецца больш, чым да астатніх, што ён на мяне крычыць і ніхто не атрымлівае столькі заўваг, колькі я. Магчыма, так і было, бо ён хваляваўся і вельмі хацеў, каб з мяне нешта атрымалася. А потым, калі я ўжо прыйшла ў тэатр і трапляла ў ягоныя спектаклі, ён змяніўся.
Сёння, калі я гляджу назад, мне не ўсё падабаецца, што я рабіла раней. «Вось гэты спектакль я люблю, у мяне тут нешта цікавае атрымліваецца», — думала я. Цяпер мне здаецца, што не так шмат у мяне атрымалася.
Мне здаецца, у мяне цяпер як для актрысы цудоўны момант, цудоўны час! І ён вельмі хутка пройдзе — вось аб чым я шкадую. Калі я яшчэ не вельмі старая, а навыкі, досвед ужо ёсць. І ў мяне вялікае жаданне, гатоўнасць працаваць. А магчымасцяў менш. Нават не тое што магчымасцяў менш — сітуацыя памянялася цалкам. І тут крыху шкада, што праз некалькі гадоў, магчыма, я ўжо буду ў іншай якасці. Але гэта была асэнсаваная ахвяра, на якую я пайшла. Я разумела, што не шкада ніякіх навыкаў, ніякіх спектакляў у параўнанні са свабодай. Гэта не можа стаяць на адных шалях ні ў якім разе.
«Мой муж-немец быў першым чалавекам, які прадчуў змены ў Беларусі»
— Зразумела, што вы ў любы момант маглі з'ехаць у стабільную Нямеччыну, дзе іншы ўзровень жыцця…
— І загніць…
— А чаму адразу «загніць»?
— Ну дык «загніваючы Захад» (смяецца).
— Ці былі памкненні, думкі паехаць да мужа ў Нямеччыну і хаця б да змены сітуацыі ў Беларусі пажыць у нармальнай, спакойнай краіне?
— Не. Нават у майго мужа не было такіх думак, хаця ён немец. (муж Валянціны Гарцуевай — нямецкі акцёр Жан-Марк Біркхольц. — РС). Калі ён прыехаў у Менск, ён амаль нічога не ведаў пра Беларусь, не разумеў і паціху-патроху пачаў унікаць у сітуацыю. Яму вельмі спадабаліся беларусы, ён заўсёды гаварыў, што ў нас людзі асаблівыя. А я не разумела, чаму асаблівыя. Казаў, што людзі вельмі шчырыя. Магчыма, таму, што яму заўсёды ўсе былі рады.
Мой муж-немец быў першым чалавекам, які прадчуў змены ў Беларусі. Яшчэ зімой 2019 года ён мне сказаў: «Ты яшчэ не ведаеш сваіх людзей, беларусаў, сваю краіну. Яны яшчэ выйдуць, яны яшчэ скажуць сваё слова. Я бачу, як у вас тут усё мяняецца». А ён пражыў да гэтага ўжо тры гады тут. У беларусаў ён верыў. А я казала: «Ну што ты, нічога не будзе». І праз паўгода мы гэта ўбачылі.
А потым адбылося тое, што адбылося. Спачатку я паехала на здымкі, а ён заставаўся ў Менску, бо здымаўся там. Я яму казала: «Едзь, я не вярнуся туды. Пакуль гэта не скончыцца, я не вярнуся». Яму было цяжка.
Цяпер мой муж у Нямеччыне, ён працуе над спектаклем. У яго было адчуванне, што туды ён вяртаецца ўжо як госць — так ён парадніўся з Беларуссю. А цяпер мы абое шукаем свае месцы.
Я не буду заракацца: можа, я і паеду ў Германію калі-небудзь. Пакуль мне здаецца, што я не знайду сябе там. А яму пакуль здаецца, што ён не знойдзе сябе ў Польшчы. Магчыма, ён мае рацыю. Мы сустракаемся, ездзім адно да аднаго.
— А як вам Нямеччына, падабаецца?
— Нямеччына розная, я яе ўсю яшчэ не бачыла. Гэта такая краіна для жыцця ў самым лепшым сэнсе.
Так сталася, што мы з мужам адразу пачалі размаўляць па-ангельску. Нямецкую мову я да сённяшняга моманту не ведаю, і для мяне гэта будзе вялікае выпрабаванне, калі я туды паеду, давядзецца вучыць абсалютна з нуля. І я не ведаю, ці ёсць у мяне там шанц стаць акторкай. Ці ён ёсць увогуле.
— Верыце, што вернецеся ў будынак Купалаўскага тэатра і зноў выйдзеце на сцэну?
— Безумоўна! Гэта адзін з момантаў, які нас трымае і абнадзейвае: вярнуцца ў Купалаўскі. Я не ведаю, калі, у якім стане ўсе будуць, як гэта будзе выглядаць. Але я ўпэўнена: калісьці гэта адбудзецца. Мы вернемся.
— А што варта паставіць у Купалаўскім у першую чаргу?
— Не ведаю. Магчыма, «Паўлінку». Але з купалаўскім першым фіналам.
Іншы момант — не хацелася б, каб гэта адбылося праз 15 гадоў.
І гэта тычыцца не толькі Купалаўскага тэатра. Чым больш мы тут, тым больш у Беларусі будзе працы потым. І не толькі ў сферы культуры.
А пакуль трэба падтрымаць сябе. Не трэба расклейвацца. Захаваць сябе, сваю душу, сваё жыццё — гэта максімум, што мы можам зрабіць. Апавядаць паўсюль пра тое, што адбываецца ў Беларусі — гэта самая вялікая дапамога, якую мы можам аказаць для тых людзей, якія застаюцца ў Беларусі.
Веру, што з часам усё будзе добра. Альбо, як у нас жартуюць: «Ну ў скрайнім выпадку — не».
Каментары